حیا

حیاء: شرم از انجام عمل ناشایست در حضور دیگری.

خجل‌شدن انسان از ظهور زشتی­‌های خود، ریشه در سرشت انسان دارد و احساسی همگانی است که حفظ و عدم حفظ آن آثار روانی و اجتماعی بسیاری را به­‌دنبال دارد. این احساس در زنان به­‌دلیل خلقت ویژه آنها بیشتر از مردان است.

مفهوم‌­شناسی

«حیاء» به‌معنای خودداری از زشتی­‌ها در زبان فارسی با واژگان شرم و آزرم یاد می­‌شود و در اصطلاح علم اخلاق، ملکه‌ای نفسانی است که موجب انقباض نفس از فعل قبیح و انزجار از کار خلاف ادب، به جهت ترس از سرزنش مردم، می‌‌شود. حیا در فهم عمومی، حالت خجالتی است که هنگام آشکار شدن نقص یا عیب نزد مردم، ظاهر می‌­شود. «خود»، شامل آگاهی به خود هم می‌شود. یعنی آگاهی فرد نسبت به این مسئله که قادر است، متفاوت از آنچه هست باشد. خودآگاهی ناشی از مطلع شدن از آگاهی دیگران نسبت به «خود»، است. و آگاهی از این که دیگران از ظاهر من اطلاع دارند اما از درون من بی خبرند این امکان را ایجاد می‌کند که من در ظاهر متفاوت از آنچه واقعا هستم، به نظر برسم. وجود دیگری و فرایند متمایز کردن «خود»، از او، شکل‌گیری هویت را به دنبال دارد. و خلاصه این که «خود»، آمیزه‌ای پیچیده و پویا است که از تعامل با دیگران سر بر می آورد.

حیاء و جنسیت

دوست‌داشتن خود از منظر علم اخلاق، یکی از امیال انسان است که امیال دیگری مثل کمال‌خواهی، به آن بازمی‌گردد. کمال‌خواهی به صورت‌­های مختلفی چون میل به احترام و حفظ حرمت در رفتارهای انسان قابل مشاهده است. تمایل انسان به پوشاندن عیوب خود از دیگران، ریشه در حفظ حرمت خویش دارد و از ظهور عیوبی که موجب خجالت‌زدگی او در برابر دیگران می‌شود، خودداری می­‌کند. بر اساس آموزه‌های اسلام، حیاء به‌صورت فطری در زن و مرد وجود دارد؛ اما این ویژگی در جنس زنان قوی‌تر از مردان است.

خدای سبحان به زن لطافتی داده که در مرد نیست و این لطافت به پاسدار و نگهبان بیرونی نیاز دارد، ازاین رو خدا از درون حیای زن را بیشتر از حیای مرد قرار داده و از بیرون نیز وجوب حجابی متفاوت را پاسدار آن حیا نهاده است. این دو عامل درونی و بیرونی سبب می‌شود که زنان ملکه عفت را بیشتر حفظ کنند.

همچنین خداوند نحوه بروز یا ارضاء میل به کمال را درون زنان متفاوت از مردان خلق کرده و تصاحب دل‌ها به زنان تعلق گرفته است و زن‌ها در کشمکش قدرت از ابزار خودنمایی و جلوه­‌گری بهره می‌گیرند. یکی از مشغله­‌های دائم هر زن این است که خود را بیاراید و زیبایی خود را به دیگران خصوصاً مردان نشان دهد تا در دام عشق او گرفتار شوند. ابزار زنانۀ دیگر، سختی دسترسی به آنها است و از این طریق، مقام و موقعیت خود را بالا می‌برند. در این چارچوب، حیای زنانه قوی‌تر از حیا در مردان است. دین اسلام نیز بر اساس این ویژگی سرشتی، انتظارات و نقش‌های جنسیتی زنان را تعریف می­‌کند و از این طریق، کرامت زنان را تضمین کرده و به آنها جایگاه والایی داده است.

عوامل کاهش سطح حیاء زنان

برخی از امور موجب کاهش سطح حيا در ميان بانوان می‌شود. البته در صورت رعايت عفت، نيمي از حيا براي آنها باقي مي‌ماند اما با شیوع عمل شنيع زنا، شرم و حيا از وجود زنان منحرف رخت بر مي‌بندد. از آنجايي که چهار مورد اول از عوامل بي‌حيايي در زنان ناگزير است، مذموم هم نخواهد بود. کارکرد اين سطح از حيا مربوط به دوران مجردي دختران است و آنچه اهميت جدي مي‌يابد، عفت است. حيا ده جزء دارد، نه جزء آن در زنان و يك جزء آن در مردان است، وقتى دوشيزه‌‏اى حيض ديد يك جزء از حياى او مى‌‏رود، وقتى ازدواج كرد جزء ديگرى مى‌‏رود، چون بكارت او رفت جزء ديگرى مى‌‏رود، چون بچه به دنيا آورد جزء ديگرى مى‏‌رود و پنج جزء مى‌‏ماند، اگر زنا كند تمام حياى او مى‏‌رود و اگر عفت داشته باشد پنج جزء مى‏‌ماند. بنابراين رواج روسپيگري يا فحشاي جنسي در جامعه، عامل اصلي در پايان‌ بخشي به شرم و حيا در برخي از عرصه‌هاي مهم است.

در ایران معاصر، در مراکز بهداشتی، نهاد آموزش، رسانه به‌ویژه سینمای خانگی و ورزش بانوان، شاهد حیازدایی هستیم.

متانت دختران

از نگاه روانشناسی، تطورات جسمی دوران بلوغ، عامل درونی حیا را به نمایش می­‌گذارد. در این زمینه بین پسران و دختران تفاوت بسیاری است، از جمله این‌که دختر در سن بلوغ متانت بیشتری دارد و در نهایت رشد و وقار زندگی می‌­کند؛ درحالی‌که مدت زیادی نیاز است تا پسرها به این مرحله برسند. دختران در این سن، نوعی از شرم و تامل در حرکات و رفتارها را تجربه می‌کنند و به ‌تنهایی و انفراد میل بیشتری دارند.

عوامل مؤثر بر حیاء

1. احساس وجود ناظر: توجه انسان به حضور خویش، دیگران، خداوند و ملائکه، هنگام ارتکاب هر عمل، عامل پرهیز از گناه و شرم از انجام آن است.
2. تنهایی و خلوت: انسانِ تنها، به انجام رفتارهای زشت نزدیک­‌تر است و شیطان نیز چنین شخصی را بیشتر وسوسه خواهد کرد. امروزه تبدیل خانواده­‌های گسترده به هسته‌­ای، گسترش حوزه خصوصی افراد در دو بعد فیزیکی و روانی و نیز دسترسی آسان به اینترنت، در ایجاد و تشدید موقعیت تنهایی و خلوت مؤثر هستند.
3. گمنامی: انسان در موقعیت ناشناس‌بودن از انجام رفتارهای زشت پرهیزی ندارد. از جمله عوامل مؤثر در شکل­‌گیری چنین احساسی، مهاجرت است که موجب تضعیف تعهد اجتماعی می­‌شود.

آثار حیاء

آثار روانی

1. کرامت نفس: با وجود حیا، رفتار زشت به‌دلیل خدشه‌­دار شدن شخصیت، ترک می‌­شود. حیاء ریشه در آزادگی انسان دارد و موجب ازدیاد کرامت نفس خواهد شد.
2. امنیت روانی: حیاء به­‌عنوان تنظیم‌گر درونی، مانع از جلوه‌­گری نامشروع زنان است و آرامش آنها را حفظ می‌کند.

آثار اجتماعی

1. کاهش آسیب­‌های اجتماعی: شناخت افراد از یکدیگر عامل مؤثری در پرهیز از زشتی­‌ها است.
2. خوش­نامی: افراد با حیاء از مشهور شدن به عیب و نقص پرهیز می­‌کنند.
3. گسترش عفت و پاک‌دامنی: استمرار حیاء عامل مؤثری در جلوگیری از گرایش‌­های حرام به­‌ویژه در زمینه­‌های جنسی است.
4. ظاهر شدن نیکی­‌ها: ترس از سرزنش و ملامت دیگران انگیزه­ای برای انجام اعمال نیک است.
5. تحکیم خانواده: در روایات، بی‌حیایی زمینه‌ساز خیانت دانسته شده که عامل سستی بنیاد خانواده است.

راهکارهای تقویت حیا

در خانواده

1. توجه به تمایلات جنسی همسر: ارضا نیاز جنسی همسر در خانواده، عامل حفظ و ارتقای حیای زوجین است و عدم ارضای آن در خانواده موجب تقاضای آن در بیرون از خانواده خواهد شد.
2. رعایت حدود شرعی روابط با نامحرم؛
3. پاکیزگی و آراستگی ظاهر زوجین؛
4. پرهیز از بیان اوصاف زنان و مردان دیگر نزد همسر، که سبب فریفتگی شود؛
5. مراقبت‌های جنسی دربارۀ فرزندان که شامل موارد زیر است:

• پرهیز از رابطه جنسی والدین در حضور فرزندان حتی در زمان شیرخوارگی؛
• پیشگیری از رفتارهای تحریک‌کننده جنسی در خانواده نظیر لمس‌اندام تناسلی؛
• جداسازی بستر خواب فرزندان در سن مناسب؛
• اجازه گرفتن از والدین برای ورود به اتاق آنها؛
• پوشش­ نامناسب مادر و پدر در برابر کودکان برای پرهیز از برانگیختگی حس جنسی کودکان؛
• رعایت حدود برادری و خواهری به‌خصوص با ورود به سن بلوغ؛
• فراهم‌کردن زمینه ازدواج به‌هنگام فرزندان.

در اجتماع

1. رعایت پوشش مناسب برای زنان و مردان؛
2. پرهیز از نگاه­‌های هوس‌­آلود؛
3. پرهیز از خودآرایی و تبرج؛
4. پرهیز از هرگونه رفتار و حرکتی که موجب آشکار شدن زینت‌­های طبیعی و ظاهری در برابر نامحرم شود؛
5. پرهیز از اختلاط با نامحرمان و محدود کردن روابط زن و مرد نامحرم به میزان ضرورت؛
6. تقویت جایگاه نظارت فرد بر خود و نظارت خدا بر فرد.

منابع

قرآن.

• ابراهیمی‌پور، قاسم، «تحلیل جامعه‌پذیری حیا در ایران معاصر با تاکید بر متون روایی»، دوفصلنامه مطالعات اجتماعی آسیب‌های اجتماعی، ش4، اسفند 1399ش.
• ابن‌بابویه، محمد، الخصال، قم، موسسه النشر الاسلامی، 1362ش.
• احمدی، خدیجه و دیگران، «تحلیل آثار عفت و حیاء بر رفتار و شخصیت اجتماعی با تاکید بر مستندات قرآنی و روایی»، مجله پژوهش و مطالعات علوم اسلامی، شماره 34، اردیبهشت 1401ش.
• بانکی‌پور ­فرد، امیرحسین، حیاء، اصفهان، حدیث راه عشق، 1389ش.
• پسندیده، عباس و عبدی، حمزه، بررسی و تحلیل روایات مکارم الاخلاق، قم، دارالحدیث، 1394ش.
• پسندیده، عباس، غنچه­های شرم: نگاهی نو به مفهوم حیاء، قم، موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، 1392ش.
• پوراصغر، مرضیه، «جایگاه حیاء در فعالیت اجتماعی زنان از منظر‌اندیشه اسلامی»، نشریه مطالعات تربیتی و روان‌شناختی خانواده، شماره 5، پاییز و زمستان 1400ش.
• جوکار، محبوبه، «الگوی تقویت حیاء در سبک زندگی اسلامی»، نشریه معرفت، شماره 186، 1392ش.
• حسین‌زاده، علی، «نقش عفت و حیاء در رضایت‌مندی زن و شوهر»، نشریه معرفت اخلاقی، شماره 2، 1389ش.
• خمینی، روح­الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1368ش.
• راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین، المفردات فی غریب القرآن، تهران، الکتاب، چاپ دوم، 1404ق.
• رجبی، عباس، «حیاء و خودآرایی و نقش آن‌ها در سلامت روانی زن»، نشریه معرفت، شماره 87، 1383ش.
• شریف الرضی، نهج­البلاغه، قم، موسسه دارالهجره، بی­تا.
• طریحی النجفی، فخرالدین، مجمع البحرین، محقق احمد الحسینی، تهران، مرتضوی، 1362ش.
• فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضۀالواعظین، بی­جا، بی­نا، بی­تا.
• فی، برایان، فلسفة امروزین علوم اجتماعی، ترجمة خشایار دیهیمی، تهرن، طرح نو، 1389ش.
• قاسمی،‌هاجرالسادات، «نقش خانواده در بازتولید فرهنگ حیاء»، مجله حوراء، شماره 35، 1388ش.
• مصباح یزدی، محمدتقی، اخلاق در قرآن، تحقیق محمدحسین اسکندری، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1391ش.
• مصباح یزدی، محمدتقی، پندهای امام صادق برای ره­جویان صادق، تدوین محمدمهدی نادری قمی، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، قم، 1391ش.
• مطهری، مرتضی، مسئله حجاب، قم، صدرا، 1390ش.