حوزه علمیه خواهران

حوزه علمیه خواهران، نهاد آموزشی و دینی ویژۀ بانوان برای فراگیری و کاربست علوم دینی.

حوزه علمیه خواهران، نهادی آموزشی‌دینی است که به زنان امکان می‌دهد در چارچوب علوم اسلامی به تحصیل، تحقیق و فعالیت‌های تبلیغی بپردازند و نقش فعال‌تری در جامعه دینی ایفا کنند. از دهه‌های میانی سده چهاردهم هجری شمسی و به‌ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مدارس و مراکز علمی ویژه‌ای برای بانوان برپا شد. زنان در این مدارس، رشته‌های فقه، اصول فقه، تفسیر قرآن و حدیث را در مقاطع تحصیلی گوناگون و به‌صورت نظام‌مند فرامی‌گیرند. هدف حوزه علمیه خواهران، تربیت زنان فقیه، مبلغ و پژوهشگر برای ترویج فرهنگ اسلامی است. از میان صدها حوزة علمیة خواهران، جامعة‌الزهرا بزرگ‌ترین آنها است که در دهه 1360ش با حمایت امام خمینی، تاسیس شد. امروزه بسیاری از دانش‌آموختگان حوزه علمیه خواهران به‌عنوان مبلغ، مشاور، معلم و پژوهشگر در حال فعالیت هستند.

تاریخچۀ تحصیل زنان مسلمان

پیامبر اسلام همواره به فراگیری علم توسط مسلمانان، فارغ از جنسیت زنانه و مردانه آنها، تاکید کرده است. پیامبر اکرم از شفا دختر عبدالله بن عبدشمس که زنی باسواد بود، درخواست کرد تا به حفصه، همسر پیامبر، خواندن و نوشتن بیاموزد.

سفارش‌های پیامبر باعث گرایش دختران و زنان به کسب علم شد و آنها از پیامبر خواستند تا بخشی از وقت خود را به آموزش زنان اختصاص دهد. بدین ترتیب، اولین کرسی آموزش معارف اسلامی برای زنان، به درخواست آنان توسط پیامبر اکرم ایجاد شد.

خانۀ دختران و همسران اهل‌بیت، محلی برای علم‌آموزی و طرح مسائل علمی اعم از اعتقادی و اخلاقی بود. به همین دلیل، در آن دوران، زنان محدّث بسیاری تربیت شدند که در مساجد، مکان‌های عمومی و منازل خود به تدریس و بیان حدیث می‌پرداختند. بعد از عصر اهل‌بیت نیز زنان عالم و دانشمند زیادی، سرآمد عرصة تعلیم و تعلم بوده‌اند.

آغاز حضور رسمی بانوان در مراکز آموزش دینی

تا پیش از دهة 1340 شمسی، تحصیلات دینی زنان ایرانی به‌صورت فردی و محدود بود و عمدتاً به بانوانی اختصاص داشت که اغلب از خانواده‌های عالمان دین بودند. در سال 1342ش، اولین متقاضی زن، برای شرکت در حوزة علوم دینی، بانو زینت‌السادات علویه همایونی بود که در امتحان ورودی طلاب مدرسه سپهسالار شرکت کرد و سال بعد نیز در دانشکدة الهیات تهران ثبت‌نام کرد و در امتحان ورودی آنجا نیز پذیرفته شد. تا دو سال او تنها زنی بود که میان طلاب مرد در کلاس‌ها شرکت می‌کرد. البته او تحصیلات خود را در دانشکدة الهیات به پیشنهاد مسئولین دانشگاه ناتمام گذاشت، اما بعد از پذیرش زینت‌السادات بود که زنان دیگری نیز خواستار تحصیل در دانشکده الهیات شدند.

نخستین حوزة علمیۀ خواهران

زمانی که بانو زینت‌السادات همایونی در دانشکده الهیات تحصیل می‌کرد، ایده برپایی مرکز آموزش علوم دینی به بانوان در ذهن او شکل گرفت؛ هنگامی که این پیشنهاد را با استاد خود، سیده نصرت‌بیگم امین، معروف به بانو مجتهده امین، در میان گذاشت، با استقبال و تشویق او برای اجرای این طرح روبه‌رو شد. در سال 1344 شمسی، بانو امین خانه‌ای در بازارچه بیدآباد، نزدیک مسجد سید در اصفهان، خریداری و آن را وقف این هدف کرد. از این‌رو بانو امین را نخستین مؤسس حوزه علمیه خواهران می‌دانند.

اولین حوزة علمیة خواهران با نام «مکتب فاطمه»، تحت مدیریت بانو همایونی در اصفهان تاسیس شد. این مرکز با حضور شصت بانوی علاقه‌مند به تحصیل علوم دینی آغاز به کار کرد. در این مرکز دروس فقه، اصول فقه، حکمت، عرفان، فلسفه، تفسیر قرآن و حدیث، توسط شاگردان بانو مجتهده امین تدریس می‌شد. مکتب فاطمه نه‌تنها از شاگردان خود شهریه‌‌ای دریافت نمی‌کرد و تمام هزینه‌‌های آن توسط خود بانو امین تامین می‌شد.

پس از ازدواج یکی از شاگردان مکتب فاطمه و مهاجرت به قم در سال 1349ش، با تشویق مراجع تقلید، کلاس‌هایی برای بانوان در شهر قم تشکیل شد. این اقدام زمینه‌ساز تاسیس «مکتب توحید» در سال 1354ش توسط آیت‌الله علی قدوسی در قم شد. پس از تاسیس مکتب توحید در قم، حوزه‌های علمیه خواهران به تدریج افزایش یافت و در شهرهای دیگر مانند مشهد نیز برپا شد.

جامعۀ‌الزهرا، بزرگ‌ترین حوزه علمیه خواهران

پراکندگی مکتب‌های درس، عدم برنامه‌ریزی تحصیلی، نبود نظام و تشکیلات آموزشی واحد و بدون مدرک ماندن زنانی که علوم دینی را فرا گرفته بودند، ضرورت ایجاد تشکیلاتی منظم و یکپارچه در زمینۀ تحصیلات علوم دینی برای بانوان را نمایان ساخت.

با پیروزی انقلاب اسلامی، از اوایل دهۀ 1360 شمسی، عالمانی همچون محمد فاضل لنکرانی، سیدمحمد ابطحی کاشانی و محمدعلی شرعی، ساخت بنایی به مساحت چهار هکتار را در قم برای تحصیلات حوزوی بانوان آغاز کردند. امام خمینی با اطلاع از این طرح، با صدور فرمانی در سال 1363ش، برپایی مؤسسه‌ای برای تعلیم و تربیت اسلامی بانوان را تایید کرد و برای آن، هیئت مؤسسان تعیین کرد.

با تاسیس جامعۀالزهرا، مکتب‌های دینی خواهران که در شهر قم بودند در این مرکز ادغام شدند و برنامة آموزشی و تربیتی بانوان در جامعۀ الزهرا به سوی تکامل پیش رفت.

تاسیس مرکز مدیریت حوزه‌های علمیۀ خواهران

در سال 1375ش، با رهنمودهای آیت‌الله خامنه‌ای به مسئولان حوزه، در جهت ساماندهی و توسعۀ همه جانبۀ حوزه‌های علمیه، مرکز مدیریت حوزه‌های علمیة خواهران با مصوبۀ شورای عالی حوزة علمیة قم، به‌منظور ساماندهی و حمایت و پشتیبانی از مدارس علمیۀ خواهران کشور تاسیس شد.

اهداف و کارکرد حوزه علمیۀ خواهران

حوزة علمیة خواهران، گسترش تحصیل علوم دینی میان بانوان و هدفمند ساختن این تحصیلات را هدف‌گذاری کرده است. با ارتقای دانش دینی بانوان، دین‌داری خانواده‌ها افزایش می‌یابد. در عرصۀ اجتماعی، تربیت زنان خبره و فقیه موجب افزایش توان مسئله‌شناسی فقه و گسترش تخصص‌های اسلام‌شناسی بین بانوان می‌شود.

حوزه‌های علمیه خواهران می‌توانند به تغییر نگرش‌های اجتماعی نسبت به نقش زنان در جامعه دینی کمک کنند. این تغییرات می‌توانند به افزایش مشارکت زنان در عرصه‌های عمومی و کاهش تبعیض‌های جنسیتی منجر شوند. از سوی دیگر، این حوزه‌ها می‌توانند به تقویت هویت دینی زنان و افزایش نقش آنان در تربیت نسل‌های آینده کمک کنند.

در حیطة فرهنگی نیز، تربیت مبلغان باسواد و ترویج و گسترش فرهنگ دینی تعریف شده است و نهایتاً در حیطة پژوهش، تربیت بانوان صاحب‌نظر و پژوهشگر و صاحب‌قلم موردتوجه قرار گرفته است.

گسترش حوزه‌های علمیۀ خواهران

استقبال گستردة بانوان از حوزه‌های علمیه و تحصیل در علوم دینی باعث افزایش سالانه تعداد این مراکز شده است. حوزه‌های علمیة خواهران اکنون با ده‌ها هزار بانوی طلبه، نه‌تنها در مراکز اصلی استان‌ها، بلکه در بسیاری از شهرستان‌های ایران نیز فعال هستند و تعداد آن‌ها در سال 1403ش از 450 مدرسة علمیه فراتر رفته است.

استقبال از تحصیل در حوزة‌ علمیة خواهران منحصر به بانوان ایرانی نیست؛ امروزه جامعة‌الزهرا میزبان زنان علاقه‌مند به تحصیل در علوم دینی از 68 کشور جهان است.

واحدهای درسی مدارس علمیۀ خواهران

آموزش‌های حوزة‌ علمیة خواهران، دو بُعد محتوایی و مهارتی دارد. بُعد‌ محتوایی به افزایش سطح علمی، تربیتی و تهذیبی می‌پردازد و بُعد مهارتی، آموزش کاربست آن را پی می‌گیرد. حوزة‌ علمیة خواهران در سه مقطع سطح دو (معادل کارشناسی)، سطح سه (معادل کارشناسی ارشد) و سطح چهار (معادل دکتری) دانشجو می‌پذیرد.

برنامه تحصیلی داوطلبان دارای مدرک دیپلم و بالاتر، مشتمل بر گذراندن 190 واحد درسی طی حداقل پنج سال است که شامل ادبیات عرب، روش‌ها و مهارت‌ها، زن و خانواده، سیاسی اجتماعی، اخلاق اسلامی، تاریخ، منطق و حکمت، کلام و عقاید، علوم حدیث، فقه و اصول، تفسیر و علوم قرآنی است. در این مقطع، امکان تحصیل به‌صورت حضوری (تمام‌وقت و پاره‌وقت) و نیمه‌حضوری وجود دارد.

بانوان در مقطع سطح سه، دروس حوزوی را در رشته‌ها و گرایش‌های مختلف به‌صورت تخصصی و در پنجاه واحد آموزشی فرا می‌گیرند، ازجمله: رشتة علوم و معارف حدیث شیعه، مدیریت آموزشی، اخلاق و تربیت اسلامی، مطالعات اسلامی زنان، مدرسی ادبیات عربی، کلام اسلامی با گرایش امامت و مهدویت، فلسفۀ اسلامی، فقه و اصول، مشاوره خانواده با رویکرد اسلامی، تربیت دینی کودک و نوجوان. تحصیل در این مقطع نیز به شیوة حضوری، نیمه‌حضوری و غیرحضوری است.

در رشته‌ها و گرایش‌های تحصیلی مختلف بانوان، توجه ویژه‌ای به مباحث و مسائل زن، خانواده و احکام اختصاصی بانوان شده است، تا با تبیین و تعمیق آموزه‌های اسلامی و مکتب تشیع در این زمینه، به شبهات، بدعت‌ها، خرافات، التقاط و‌اندیشه‌های انحرافی، پاسخ داده شود.

در مقطع سطح چهار آموزشی ـ پژوهشی، خواهران طلبه وارد عرصة ارائة نظریة علمی و تولید علم شده و در پنج رشتة علوم و معارف قرآن، حکمت متعالیه، کلام اسلامی، فقه خانواده و تفسیر تطبیقی به‌ تحصیل می‌پردازند.

تحصیل غیرحضوری و نیمه‌حضوری در حوزه علمیۀ خواهران

امکان تحصیل غیرحضوری با شرایط آسان، یکی از ویژگی‌های حوزه‌ علمیه خواهران است. تحصیل غیرحضوری و نیمه‌حضوری در حوزة علمیة خواهران در مقطع عمومی به لحاظ شرایط ویژة بانوان مانند ازدواج و مهاجرت به شهری دیگر، دوران بارداری و شیردهی فرزندان و دیگر عوامل، در نظر گرفته شده است.

اشتغال فارغ‌التحصیلان حوزه علمیه خواهران

خواهران طلبه بعد از سپری کردن دورة عمومی، می‌توانند مبلغ دینی و مشاور مذهبی بانوان باشند یا با ورود به آموزش‌وپرورش به‌عنوان معلم دروس دینی، علوم اجتماعی و مربی پرورشی فعالیت کنند.

فارغ‌التحصیلان حوزة علمیه خواهران، با ایفای نقش‌هایی همچون تبلیغ در مجامع علمی و آموزش عالی، تدریس دروس سطح دو در حوزه‌های علمیه، تدریس معارف اسلامی در دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی، ارائه مشاورة مذهبی در مراکز علمی و دانشگاهی، مدیریت در مراکز آموزشی و فرهنگی و همچنین فعالیت در عرصة تالیف و نویسندگی، می‌توانند در مسیر تولید علم و پرورش عالمان نقش‌آفرینی کنند.

منابع

• «آشنایی با حوزه‌های علمیة خواهران»، وب‌سایت مرکز مدیریت حوزه‌های علمیة خواهران، تاریخ بازدید: 29 دی 1403ش.
• «تاریخچة جامعة‌الزهرا»، وب‌سایت جامعة‌الزهرا حوزة علمیة خواهران قم، تاریخ درج مطلب: 26 اسفند 1396ش.
• «تجلیل آیت‌الله مظاهری از مادر و مؤسس حوزه‌های علمیة خواهران به مناسبت نکوداشت بانو مجتهده امین»، خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ درج مطلب: 23 خرداد 1391ش.
• «حوزه‌های علمیه خواهران در یک نگاه»، وب‌سایت مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه، تاریخ بازدید: 29 دی 1403ش.
• «زنان عالم»، وب‌سایت ویکی‌پرسش، تاریخ بازدید: 29 دی 1403ش.
• «سیرة حضرت فاطمه»، وب‌سایت ویکی‌فقه، تاریخ درج مطلب: 6 مرداد 1395ش.
• «مجتهدی که اولین حوزة علمیة بانوان را تاسیس کرد»، خبرگزاری دانشجو، تاریخ درج مطلب: 25 دی 1397ش.
• «نقشه مدارس علمیة سراسر کشور»، وب‌سایت مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران، تاریخ بازدید: 29 دی 1403ش.
• «هدف اصلی از تاسیس حوزه‌های علمیة خواهران توسعه دینداری در خانواده‌ها»، خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ درج مطلب: 28 آذر 1399ش.
• «همه‌چیز در مورد حوزة علمیة خواهران»، وب‌سایت شبکه اجتهاد، تاریخ درج مطلب: 4 اسفند 1397ش.
• ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله بن محمد، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، قاهره، مکتبة نهضة، ١٣٨٠ق.
• الهامی، داوود، «علم‌آموزی زن از دیدگاه اسلام»، فصلنامۀ پیام حوزه، 1378ش.
• البخاری الجعفی، محمد بن اسماعیل ابوعبدالله، صحیح البخاری، دمشق، دار طوق النجاة، چاپ اول، 1422ق.
• بنایی اصفهانی، مرضیه، «بررسی شخصیت و زندگی‌نامه بانو علویه همایونی»، در مقطع سطح دو مدرسه علمیة فاطمه زهرا، 1386ش.
• خسروی، مهدی، «نظام آموزشی حوزه علمیه برادران و خواهران؛ پذیرش، مقاطع و مدارک تحصیلی»، وب‌سایت ویرگول، تاریخ بازدید: 29 دی 1403ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی‏، 1403ق.
• «معاونت آموزش، معرفی رشته‌های سطح چهار حوزهای علمیۀ خواهران»، وب‌سایت مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران، تاریخ بازدید: 29 دی 1403ش.