حوزه علمیه خواهران

حوزه علمیه خواهران، نهاد آموزشی و دینی ویژۀ بانوان برای فراگیری و کاربست علوم دینی.

حوزه علمیه خواهران، نهادی آموزشی‌دینی است که به زنان امکان می‌دهد در چارچوب علوم اسلامی به تحصیل، تحقیق و فعالیت‌های تبلیغی بپردازند و نقش فعال‌تری در جامعه دینی ایفا کنند. از دهه‌های میانی سده چهاردهم هجری شمسی و به‌ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مدارس و مراکز علمی ویژه‌ای برای بانوان برپا شد. زنان در این مدارس، رشته‌های فقه، اصول فقه، تفسیر قرآن و حدیث را در مقاطع تحصیلی گوناگون و به‌صورت نظام‌مند فرامی‌گیرند. هدف حوزه علمیه خواهران، تربیت زنان فقیه، مبلغ و پژوهشگر برای ترویج فرهنگ اسلامی است. از میان صدها حوزۀ علمیۀ خواهران، جامعةالزهرا بزرگ‌ترین آنها است که در دهه ۱۳۶۰ش با حمایت امام خمینی، تأسیس شد. امروزه بسیاری از دانش‌آموختگان حوزه علمیه خواهران به‌عنوان مبلغ، مشاور، معلم و پژوهشگر در حال فعالیت هستند.

تاریخچۀ تحصیل زنان مسلمان

پیامبر اسلام همواره به فراگیری علم توسط مسلمانان، فارغ از جنسیت زنانه و مردانه آنها، تاکید کرده است. پیامبر اکرم از شفا دختر عبدالله بن عبدشمس که زنی باسواد بود، درخواست کرد تا به حفصه، همسر پیامبر، خواندن و نوشتن بیاموزد.

سفارش‌های پیامبر باعث گرایش دختران و زنان به کسب علم شد و آنها از پیامبر خواستند تا بخشی از وقت خود را به آموزش زنان اختصاص دهد. بدین ترتیب، اولین کرسی آموزش معارف اسلامی برای زنان، به درخواست آنان توسط پیامبر اکرم ایجاد شد.

خانۀ دختران و همسران اهل‌بیت، محلی برای علم‌آموزی و طرح مسائل علمی اعم از اعتقادی و اخلاقی بود. به همین دلیل، در آن دوران، زنان محدّث بسیاری تربیت شدند که در مساجد، مکان‌های عمومی و منازل خود به تدریس و بیان حدیث می‌پرداختند. بعد از عصر اهل‌بیت نیز زنان عالم و دانشمند زیادی، سرآمد عرصۀ تعلیم و تعلم بوده‌اند.

آغاز حضور رسمی بانوان در مراکز آموزش دینی

تا پیش از دهۀ ۱۳۴۰ شمسی، تحصیلات دینی زنان ایرانی به‌صورت فردی و محدود بود و عمدتاً به بانوانی اختصاص داشت که اغلب از خانواده‌های عالمان دین بودند. در سال ۱۳۴۲ش، اولین متقاضی زن، برای شرکت در حوزۀ علوم دینی، بانو زینت‌السادات علویه همایونی بود که در امتحان ورودی طلاب مدرسه سپهسالار شرکت کرد و سال بعد نیز در دانشکدۀ الهیات تهران ثبت‌نام کرد و در امتحان ورودی آنجا نیز پذیرفته شد. تا دو سال او تنها زنی بود که میان طلاب مرد در کلاس‌ها شرکت می‌کرد. البته او تحصیلات خود را در دانشکدۀ الهیات به پیشنهاد مسئولین دانشگاه ناتمام گذاشت، اما بعد از پذیرش زینت‌السادات بود که زنان دیگری نیز خواستار تحصیل در دانشکده الهیات شدند.

نخستین حوزۀ علمیۀ خواهران

زمانی که بانو زینت‌السادات همایونی در دانشکده الهیات تحصیل می‌کرد، ایده برپایی مرکز آموزش علوم دینی به بانوان در ذهن او شکل گرفت؛ هنگامی که این پیشنهاد را با استاد خود، سیده نصرت‌بیگم امین، معروف به بانو مجتهده امین، در میان گذاشت، با استقبال و تشویق او برای اجرای این طرح روبه‌رو شد. در سال ۱۳۴۴ شمسی، بانو امین خانه‌ای در بازارچه بیدآباد، نزدیک مسجد سید در اصفهان، خریداری و آن را وقف این هدف کرد. از این‌رو بانو امین را نخستین مؤسس حوزه علمیه خواهران می‌دانند.

اولین حوزۀ علمیۀ خواهران با نام «مکتب فاطمه»، تحت مدیریت بانو همایونی در اصفهان تاسیس شد. این مرکز با حضور شصت بانوی علاقه‌مند به تحصیل علوم دینی آغاز به کار کرد. در این مرکز دروس فقه، اصول فقه، حکمت، عرفان، فلسفه، تفسیر قرآن و حدیث، توسط شاگردان بانو مجتهده امین تدریس می‌شد. مکتب فاطمه از شاگردان خود شهریه‌‌ای دریافت نمی‌کرد و تمام هزینه‌‌های آن توسط خود بانو امین تامین می‌شد.

پس از ازدواج یکی از شاگردان مکتب فاطمه و مهاجرت به قم در سال ۱۳۴۹ش، با تشویق مراجع تقلید، کلاس‌هایی برای بانوان در شهر قم تشکیل شد. این اقدام زمینه‌ساز تاسیس «مکتب توحید» در سال ۱۳۵۴ش، توسط آیت‌الله علی قدوسی در قم شد. پس از تاسیس مکتب توحید در قم، حوزه‌های علمیه خواهران به تدریج افزایش یافت و در شهرهای دیگر مانند مشهد نیز برپا شد.

جامعةالزهرا، بزرگ‌ترین حوزه علمیه خواهران

پراکندگی مکتب‌های درس، عدم برنامه‌ریزی تحصیلی، نبود نظام و تشکیلات آموزشی واحد و بدون مدرک ماندن زنانی که علوم دینی را فرا گرفته بودند، ضرورت ایجاد تشکیلاتی منظم و یکپارچه در زمینۀ تحصیلات علوم دینی برای بانوان را نمایان ساخت.

با پیروزی انقلاب اسلامی، از اوایل دهۀ ۱۳۶۰ شمسی، عالمانی همچون محمد فاضل لنکرانی، سیدمحمد ابطحی کاشانی و محمدعلی شرعی، ساخت بنایی به مساحت چهار هکتار را در قم برای تحصیلات حوزوی بانوان آغاز کردند. امام خمینی با اطلاع از این طرح، با صدور فرمانی در سال ۱۳۶۳ش، برپایی مؤسسه‌ای برای تعلیم و تربیت اسلامی بانوان را تایید کرد و برای آن، هیئت مؤسسان تعیین کرد.

با تاسیس جامعةالزهرا، مکتب‌های دینی خواهران که در شهر قم بودند در این مرکز ادغام شدند و برنامۀ آموزشی و تربیتی بانوان در جامعةالزهرا به سوی تکامل پیش رفت.

تاسیس مرکز مدیریت حوزه‌های علمیۀ خواهران

در سال ۱۳۷۵ش، با رهنمودهای آیت‌الله خامنه‌ای به مسئولان حوزه، در جهت ساماندهی و توسعۀ همه جانبۀ حوزه‌های علمیه، مرکز مدیریت حوزه‌های علمیۀ خواهران با مصوبۀ شورای عالی حوزۀ علمیۀ قم، به‌منظور ساماندهی، حمایت و پشتیبانی از مدارس علمیۀ خواهران کشور تاسیس شد.

اهداف و کارکرد حوزه علمیۀ خواهران

حوزۀ علمیۀ خواهران، گسترش تحصیل علوم دینی میان بانوان و هدفمند ساختن این تحصیلات را هدف‌گذاری کرده است. با ارتقای دانش دینی بانوان، دین‌داری خانواده‌ها افزایش می‌یابد. در عرصۀ اجتماعی، تربیت زنان خبره و فقیه موجب افزایش توان مسئله‌شناسی فقه و گسترش تخصص‌های اسلام‌شناسی بین بانوان می‌شود.

حوزه‌های علمیه خواهران می‌توانند به تغییر نگرش‌های اجتماعی نسبت به نقش زنان در جامعه دینی کمک کنند. این تغییرات می‌توانند به افزایش مشارکت زنان در عرصه‌های عمومی و کاهش تبعیض‌های جنسیتی منجر شوند. از سوی دیگر، این حوزه‌ها می‌توانند به تقویت هویت دینی زنان و افزایش نقش آنان در تربیت نسل‌های آینده کمک کنند.

در حیطۀ فرهنگی نیز، تربیت مبلغان باسواد و ترویج و گسترش فرهنگ دینی تعریف شده است و نهایتاً در حیطۀ پژوهش، تربیت بانوان صاحب‌نظر و پژوهشگر و صاحب‌قلم موردتوجه قرار گرفته است.

گسترش حوزه‌های علمیۀ خواهران

استقبال گستردۀ بانوان از حوزه‌های علمیه و تحصیل در علوم دینی باعث افزایش سالانه تعداد این مراکز شده است. حوزه‌های علمیۀ خواهران اکنون با ده‌ها هزار بانوی طلبه، نه‌تنها در مراکز اصلی استان‌ها، بلکه در بسیاری از شهرستان‌های ایران نیز فعال هستند و تعداد آن‌ها در سال ۱۴۰۳ش از ۴۵۰ مدرسۀ علمیه فراتر رفته است.

استقبال از تحصیل در حوزۀ‌ علمیۀ خواهران منحصر به بانوان ایرانی نیست؛ امروزه جامعةالزهرا میزبان زنان علاقه‌مند به تحصیل در علوم دینی از ۶۸ کشور جهان است.

واحدهای درسی مدارس علمیۀ خواهران

آموزش‌های حوزۀ‌ علمیۀ خواهران، دو بُعد محتوایی و مهارتی دارد. بُعد‌ محتوایی به افزایش سطح علمی، تربیتی و تهذیبی می‌پردازد و بُعد مهارتی، آموزش کاربست آن را پی می‌گیرد. حوزۀ‌ علمیۀ خواهران در سه مقطع سطح دو (معادل کارشناسی)، سطح سه (معادل کارشناسی ارشد) و سطح چهار (معادل دکتری) طلبه می‌پذیرد.

برنامه تحصیلی داوطلبان دارای مدرک دیپلم و بالاتر، مشتمل بر گذراندن ۱۹۰ واحد درسی طی حداقل پنج سال است که شامل ادبیات عرب، روش‌ها و مهارت‌ها، زن و خانواده، سیاسی اجتماعی، اخلاق اسلامی، تاریخ، منطق و حکمت، کلام و عقاید، علوم حدیث، فقه و اصول، تفسیر و علوم قرآنی است. در این مقطع، امکان تحصیل به‌صورت حضوری (تمام‌وقت و پاره‌وقت) و نیمه‌حضوری وجود دارد.

بانوان در مقطع سطح سه، دروس حوزوی را در رشته‌ها و گرایش‌های مختلف به‌صورت تخصصی و در پنجاه واحد آموزشی فرا می‌گیرند، ازجمله: رشتۀ علوم و معارف حدیث شیعه، مدیریت آموزشی، اخلاق و تربیت اسلامی، مطالعات اسلامی زنان، مدرسی ادبیات عربی، کلام اسلامی با گرایش امامت و مهدویت، فلسفۀ اسلامی، فقه و اصول، مشاوره خانواده با رویکرد اسلامی، تربیت دینی کودک و نوجوان. تحصیل در این مقطع نیز به شیوۀ حضوری، نیمه‌حضوری و غیرحضوری است.

در رشته‌ها و گرایش‌های تحصیلی مختلف بانوان، توجه ویژه‌ای به مباحث و مسائل زن، خانواده و احکام اختصاصی بانوان شده است، تا با تبیین و تعمیق آموزه‌های اسلامی و مکتب تشیع در این زمینه، به شبهات، بدعت‌ها، خرافات، التقاط و‌اندیشه‌های انحرافی، پاسخ داده شود.

در مقطع سطح چهار آموزشی ـ پژوهشی، خواهران طلبه وارد عرصۀ ارائۀ نظریۀ علمی و تولید علم شده و در پنج رشتۀ علوم و معارف قرآن، حکمت متعالیه، کلام اسلامی، فقه خانواده و تفسیر تطبیقی به‌ تحصیل می‌پردازند.

تحصیل غیرحضوری و نیمه‌حضوری در حوزه علمیۀ خواهران

امکان تحصیل غیرحضوری با شرایط آسان، یکی از ویژگی‌های حوزه‌ علمیه خواهران است. تحصیل غیرحضوری و نیمه‌حضوری در حوزۀ علمیۀ خواهران در مقطع عمومی به لحاظ شرایط ویژۀ بانوان مانند ازدواج و مهاجرت به شهری دیگر، دوران بارداری و شیردهی فرزندان و دیگر عوامل، در نظر گرفته شده است.

اشتغال فارغ‌التحصیلان حوزه علمیه خواهران

خواهران طلبه بعد از سپری کردن دورۀ عمومی، می‌توانند مبلغ دینی و مشاور مذهبی بانوان باشند یا با ورود به آموزش‌وپرورش به‌عنوان معلم دروس دینی، علوم اجتماعی و مربی پرورشی فعالیت کنند.

فارغ‌التحصیلان حوزۀ علمیه خواهران، با ایفای نقش‌هایی همچون تبلیغ در مجامع علمی و آموزش عالی، تدریس دروس سطح دو در حوزه‌های علمیه، تدریس معارف اسلامی در دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی، ارائه مشاورۀ مذهبی در مراکز علمی و دانشگاهی، مدیریت در مراکز آموزشی و فرهنگی و همچنین فعالیت در عرصۀ تألیف و نویسندگی، می‌توانند در مسیر تولید علم و پرورش عالمان نقش‌آفرینی کنند.

منابع

• «آشنایی با حوزه‌های علمیۀ خواهران»، وب‌سایت مرکز مدیریت حوزه‌های علمیۀ خواهران، تاریخ بازدید: 29 دی 1403ش.
• «تاریخچۀ جامعۀ‌الزهرا»، وب‌سایت جامعۀ‌الزهرا حوزۀ علمیۀ خواهران قم، تاریخ درج مطلب: 26 اسفند 1396ش.
• «تجلیل آیت‌الله مظاهری از مادر و مؤسس حوزه‌های علمیۀ خواهران به مناسبت نکوداشت بانو مجتهده امین»، خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ درج مطلب: 23 خرداد 1391ش.
• «حوزه‌های علمیه خواهران در یک نگاه»، وب‌سایت مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه، تاریخ بازدید: 29 دی 1403ش.
• «زنان عالم»، وب‌سایت ویکی‌پرسش، تاریخ بازدید: 29 دی 1403ش.
• «سیرۀ حضرت فاطمه»، وب‌سایت ویکی‌فقه، تاریخ درج مطلب: 6 مرداد 1395ش.
• «مجتهدی که اولین حوزۀ علمیۀ بانوان را تاسیس کرد»، خبرگزاری دانشجو، تاریخ درج مطلب: 25 دی 1397ش.
• «نقشه مدارس علمیۀ سراسر کشور»، وب‌سایت مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران، تاریخ بازدید: 29 دی 1403ش.
• «هدف اصلی از تاسیس حوزه‌های علمیۀ خواهران توسعه دینداری در خانواده‌ها»، خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ درج مطلب: 28 آذر 1399ش.
• «همه‌چیز در مورد حوزۀ علمیۀ خواهران»، وب‌سایت شبکه اجتهاد، تاریخ درج مطلب: 4 اسفند 1397ش.
• ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله بن محمد، الاستیعاب فی معرفۀ الاصحاب، قاهره، مکتبۀ نهضۀ، ١٣٨٠ق.
• الهامی، داوود، «علم‌آموزی زن از دیدگاه اسلام»، فصلنامۀ پیام حوزه، 1378ش.
• البخاری الجعفی، محمد بن اسماعیل ابوعبدالله، صحیح البخاری، دمشق، دار طوق النجاۀ، چاپ اول، 1422ق.
• بنایی اصفهانی، مرضیه، «بررسی شخصیت و زندگی‌نامه بانو علویه همایونی»، در مقطع سطح دو مدرسه علمیۀ فاطمه زهرا، 1386ش.
• خسروی، مهدی، «نظام آموزشی حوزه علمیه برادران و خواهران؛ پذیرش، مقاطع و مدارک تحصیلی»، وب‌سایت ویرگول، تاریخ بازدید: 29 دی 1403ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی‏، 1403ق.
• «معاونت آموزش، معرفی رشته‌های سطح چهار حوزهای علمیۀ خواهران»، وب‌سایت مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران، تاریخ بازدید: 29 دی 1403ش.