منزلت پدری؛ پایگاه و اقتدار پدری در مناسبات خانوادگی.
اقتدار پدری از همگانی‌های فرهنگ بشری است؛ پدر در میان تمام اقوام، دارای اقتدار تلقی شده و ادیان الهی منزلت ویژه برای پدران قایل است. تشابه‌گرایی جنسیتی فمینیست‌ها مفهوم پدری در جهان معاصر را با چالش‌های مواجه ساخته است، آنها اقتدار پدری را به مردسالاری تعبیر کرده و آن را تبعیض علیه زنان می‌دانند، حذف منزلت پدری خانوادههای غربی را با پدیده بی‌پدری مواجه ساخته است. اسلام؛ اقتدار پدری را از سنخ ولایت دانسته و آن را نه‌تنها امتیازی برای مردان که وظیفه مردانه به نفع زنان و فرزندان می‌داند و متناسب با آن منزلت پدری را لازم و ارجمند می‌شمارد.
مفهوم‌شناسی
منزلت در لغت به‌معنای مرتبت و مقام، حرمت و احترام، پایگاه و بزرگی آمده است.[۱] منزلت نشاندهنده پایگاه فرد در گروه یا رتبه یک گروه در مقایسه با گروه‌های دیگر است. پایگاه منزلتی فرد، حقوق یک شخص را معین می‌کند. پایگاه پدری حامل نقش‌های است که دیگران از مرد به‌عنوان پدر انتظار دارند. [۲] ملاک‌های منزلت در فرهنگ‌های مختلف متفاوت است که عمدترین آنها عبارتند از: ثروت، قدرت، نسب، سن و ارزش‌های فرهنگی و معنوی.[۳] پدری در نگرش فمینیستی مفهوم محوری در بیان فرادستی مرد و فرودستی زن به‌شمار آمده و از خاستگاه پدرسالاری؛ فرهنگ مردسالاری و تبعیض اجتماعی علیه زنان تحلیل می‌شود. [۴] از منظر علوم اجتماعی؛ پدری صرفا رابطه زیستی یا اجتماعی نیست، بلکه رابطه‌ای هنجاری است؛ منشاء ارزش‌های منحصربه‌فرد و مهمی که مسئولیت‌های خاصی را پایه‌گذاری و همچنین مسائل اخلاقی بغرنجی را خلق می‌کند. [۵] پدری به نقش و مسئولیت مرد در خانواده اشاره داشته و پدر مردی دارای فرزند است. [۶] پدر در منابع اسلامی به پدر جسمانی(حقیقی)، [۷] اجتماعی (معنوی)[۸] و رضاعی (شوهر دایه)، [۹] تقسیم می‌شود.
دیدگاه‌ها
فمینیست‌ها، اقتدار مرد را منشأ اصلی شکل‌گیری نظام پدرسالاری معرفی می‌کنند، مظلومیت تاریخی زنان را بر همین مبنا تفسیر کرده و تلاش دارند تا منزلت پدری را کاهش دهند. حذف اقتدار پدر در خانوادههای غربی از یک سوی نظارت و کنترل مرد بر اعضای خانواده را دچار مشکل کرد و از سوی دیگر مساوات طلبی و عدم تمکین زنان، موجب افزایش طلاق و گسترش خانوادههای مادر سرپرست شد. فراوانی چنین خانوادههای، منشأ آسیب‌های اجتماعی جدی در غرب به‌شمار می‌آید. به‌عنوان نمونه؛ براساس تحقیقات انجام شده، در آمريکا اکثریت قاطع محکومان به حبس‌هاي بلندمدت از خانه‌هاي بدون پدر بوده‌اند. با توجه به چنین شرایطی؛ برخي از مشاوران خانواده در غرب، بيش از گذشته به اين نکته واقف شده‌اند که لازم است منزلت پدری تقویت شده، موقعيت رهبري در خانواده، به عهده مرد گذاشته شود تا تصميم‌هاي نهايي را او اتخاذ کند. [۱۰] در نگرش اسلامی؛ پدری از جایگاه ویژه برخوردار بوده و مهم‌ترین نقش پدری در ساختار خانواده؛ نقش سرپرستی است. [۱۱] اقتدار مرد از سنخ ولایت است و نه تنها حق استبداد در رأی را ندارد که باید با رعایت تمایلات و نیازهای دیگران، خانواده را مدیریت کند. [۱۲] ولایت پدر بر فرزندان عبارت از تصرفات او در امور است که به سرنوشت آنها ارتباط پیدا می‌کند به‌عنوان نمونه اگر دختری بخواهد ازدواج کند باید از پدرش اجازه گیرد.[۱۳]
منزلت پدری در تمدن‌های باستانی
احترام به پدر از همگانی‌های فرهنگ سنتی بشر است؛ به گزارش محققین؛ در ایران باستان؛ دختران تحت قيموميت پدر يا برادر خود بودند و ازدواج‌شان بايد با رضايت آنها صورت مي‌گرفت.[۱۴] در رم باستان؛ نظام پدرشاهی اساسی‌ترین و اختصاصی‌ترین نهاد جامعه محسوب می‌شد. پدر اختیار مطلق داشت. [۱۵]رئیس خانواده، مسن‌ترین مرد خانواده یعنی پدر یا پدربزرگ بود. او خانه را کنترل کرده و روی تمام اعضای خانواده‌اش نفوذ داشت، [۱۶] مالک همة وسایل حتی فرزندان و نوه‌ها دانسته می‌شد.[۱۷] در آتن نیز پدر صاحب فرزندان شمرده شده و مادر هیچ‌گونه حقی نسبت به آنها نداشت. [۱۸] در چین؛ پدر حق داشت کودکانش را به کنیزی و غلامی فروخته و در مواردی حتی حق کشتن‌شان را نیز داشت. مرد عمدتا به‌تنهایی غذا می‌خورد و به‌ندرت فرزندانش را به سفرة خود می‌خواند.[۱۹] در هند کهن؛ مرد با قـدرت پـدرشاهی بر خانوادة خود حکومت کرده و در مواردی می‌توانست زنان و فرزنـدان خود را بفروشد. [۲۰] دختر قبل از ازدواج باید بردة پدرش می‌بود. [۲۱]
منزلت پدری در آیین‌های اعتقادی
در آیین یهود؛ مجازات فرزندی که پدر و مادرش را لعن کند اعدام است، [۲۲] در گذشته پدر عبرانی می‌توانست دختران صغیر خود را بدون رضایت آنها شوهر دهد. [۲۳] در آیین مسیحیت؛ بر اطاعت فرزندان از پدر سفارش شده و تأکید می‌شود که مباد او را خشمگین و دلشکسته سازید. [۲۴] بر مبنای آیین کنفوسیوس؛ اطاعت از پدر، از اصلی‌ترین آموزههای این آیین محسوب می‌شود. [۲۵] در آیین بودایی؛ فرزندان ملزم به احترام به پدر خود بوده و احترام به او سبب پیشرفت دنیوی شمرده می‌شود. از نظر بودا؛ فرزندان هرگز نمی‌توانند دین خود نسبت به پدرش را ادا کنند. [۲۶] در آیین زرتشت؛ اطاعت از والدین، نخستین تکلیف فرزندان است، پدر حق دارد فرزندش را که از او ناراضی است از ارث محروم کند و اگر فرزندی سه بار پدرش را نافرمانی کند مستحق مرگ دانسته می‌شود. [۲۷]
منزلت پدری در اسلام
بر مبنای منابع اسلامی؛ پدری از منزلت فوق‌العاده برخوردار است؛ نیکی کردن به پدر در ردیف پرستش خداوند بوده،[۲۸] رضایت و خشم او موجب رضایت و خشم خداوند می‌شود؛[۲۹] لذا پیامبر اسلام؛ جایگاه پدری را در میان بهشت دانسته و به این نکته اشاره دارد که با جلب رضایت پدر رضایت الهی نیز جلب شده و در نتیجه انسان تبدیل به موجود بهشتی می‌شود. [۳۰] فرزندان موظفند که با پدرش با تواضع صحبت کرده و هرگز نباید در مقابل او حتی اف بگویند.[۳۱] کسي که با وجود پدر نتواند از طریق خدمت به او بهشت را به دست آورد، قابل سرزنش است. احسان به پدر هنجاری الزامي و مطلق است که ميان پدر مؤمن و غير مؤمن تفاوتي نمی‌گذارد. [۳۲] هرچند در خدمت رسانی، مادر مقدم است؛ اما پدر دارای حق ولایت است و اطاعت از پدر مقدم بر اطاعت از مادر است و فرزند موظّف است در چارچوب شرع، مطابق خواست او رفتار کند.[۳۳]
پاداش‌های نیکی به پدر
در اسلام؛ پاداش‌های بزرگی برای احسان به پدر تعریف شده است که نقش مؤثری در تقویت تمایل انسان به پدری دارد؛ نيکي کردن به پدر یکی از محبوب‌ترين اعمال نزد خداوند بوده و نتيجه آن زياد شدن عمر، رسیدن به بهشت و جلوگيري از بلا و ثواب آن برابر با جهاد در راه خدا است. نکته قابل توجه این‌که؛ همه اين امور مربوط به مقام پدری بوده و درباره پدر کافر نيز صادق است. نیکی به پدر هنجار است که رابطه متقابل فرزندی و پدری را تقویت کرده و موجب می‌شود که فرزندان در فرایند جامعه‌پذیری، آن را به‌عنوان هنجار الزامی پذیرفته و در آینده نسبت به پدر خود احسان کنند. [۳۴] از این گزاره می‌توان این نکته را استنباط کرد که از آثار نیکی به پدر داشتن فرزند صالح است [۳۵] که نورِ دیده آدمی به‌شمار می‌آید.[۳۶]
پیامدهای بی‌احترای به پدر
در آموزههای اسلامی برای اذیت کردن و ناسپاسی پدر مجازات‌هاي سنگيني دنيوي و اخروي تعيين شده است؛ فرزند پدرآزار محروم از بهشت و رحمت الهی بوده و در همین دنیا مجازات می‌شود. از منظر جامعه‌شناسی نیز اگر شخصي برخورد تحقيرآميزی با پدر خود داشته باشد، فرزندانش با الگوگیری از رفتار او در فرایند جامعه‌پذیری، تحقیر پدر را ناهنجاری تلقی نکرده و با او همین رفتار را تکرار خواهند کرد.[۳۷] در منابع حدیثی؛ تنش با پدر موجب خواری دانسته می‌شود؛ [۳۸] زیرا بی احترامی به پدر، بی‌پدری را در خانواده‌ها گسترش می‌دهد؛ بر مبنای آمارها؛ فقدان مدیریت پدری، پیامدهای سنگینی برای خانواده‌ها دارد. تحقيقات لوئيس و مي‌يرز (1989م) در بوستون دربارة گروهي از کودکان بي‌خانمان، نشان داد که 99% این کودکان متعلق به خانواده‌هاي بدون پدر هستند. بر اساس تحقیقات انجام شده در آمریکا 60% متجاوزان به عنف، 72% قاتلان نوجوان و 70% محکومان به حبس‌های بلند مدت از خانه‌های بدون پدر بوده‌اند.[۳۹]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، 1377ش، ذیل واژه منزلت.
- ↑ کوئن، درآمدی به جامعه شناسی، 1381ش، ص57.
- ↑ ابراهیمی‌پور و دیگران، شاخص‌های خانواده مطلوب، 1395ش، ص549.
- ↑ غنی‌زاده بافقی و ورمزیار، «تأثیر جنبش‌های فمینیسم بر تحول مفهوم خانواده»، 1400ش، ص238.
- ↑ سعیدی، «چشمان فلسفۀ کاربردی، مفهوم پدر و مادری را چگونه می‌بیند؟»، وب‌سایت پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
- ↑ «جایگاه ویژه پدر در روایات اسلامی»، وب‌سایت ضیاءالصالحین.
- ↑ سوره نحل، آیه 72.
- ↑ سوره حج، آیه 78.
- ↑ حسینی‌سیستانی، «کیفیّت محرمیّت با فرزند خوانده از طریق عقد موقّت»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله العظمی سیستانی.
- ↑ محبی، «مردمی‌شدن خانواده؛ فرایند آسیب‌دیدگی و بحران خانوادگی»، 1402ش، ص94.
- ↑ سوره نساء، آیه 34.
- ↑ محبی، «مردمی‌شدن خانواده؛ فرایند آسیب‌دیدگی و بحران خانوادگی»، 1402ش، ص93.
- ↑ «ولایت پدر بر فرزندان»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ قزلباش، «زن در ايران باستان»، وب‌سایت روزنامه اعتماد.
- ↑ میرزایی، «نگاهی به جایگاه زن و نهاد خانواده در روم باستان»، وب‌سایت پژوهه.
- ↑ مظاهری، «دین و زندگی در امپراتوری روم»، وب‌سایت راسخون.
- ↑ میرزایی، « نگاهی به جایگاه زن و نهاد خانواده در روم باستان»، وب‌سایت پژوهه.
- ↑ «جایگاه زن در یونان باستان»، وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان.
- ↑ معصومه محمدی، «زنانی که برده بودند!»، 1393ش.
- ↑ دورانت، تاریخ تمدن،1337ش، ج1، ص466.
- ↑ «معرفی آیین برهمن یا هندوییسم»، وب‌سایت مجمع جهانی شیعه‌شناسی.
- ↑ مظاهری، «مجازات‌ها در حقوق یهودی (1)»، وب‌سایت راسخون.
- ↑ عزیزی خادم و حسینی، «بررسی نقش زن در یهودیت»، 1393ش، ص75-74.
- ↑ حسن‌زاده‌طباطبايی، «بررسی تطبيقی مقام و منزلت پدر در كتب آسمانی»، وب‌سایت خبرگزاری بین‌المللی قرآن.
- ↑ «تعالیم کنفوسیوس»، وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان.
- ↑ جعفری و دادفر، «زن، خانواده و ازدواج در آیین بودا»، 1392ش، ص78.
- ↑ غضنفری و دیگران، «مطالعۀ تطبیقی حقوق و وظایف اعضای خانواده در دین زردشتی و اسلام»، 1398ش، ص182.
- ↑ سوره نساء، آیه 36.
- ↑ ابراهیمی‌پور و دیگران، شاخص‌های خانواده مطلوب، 1395ش، ص550.
- ↑ نورى، مستدرك الوسائل، 1408ق، ج15، ص204.
- ↑ سوره اسراء، آیه 24-23.
- ↑ ابراهیمی‌پور و دیگران، شاخص‌های خانواده مطلوب، 1395ش، ص550.
- ↑ ابراهیمی‌پور و دیگران، راهبردهای تحکیم خانواده، 1395ش، ص143.
- ↑ ابراهیمی‌پور و دیگران، شاخص‌های خانواده مطلوب، 1395ش، ص554.
- ↑ «آثار نیکی به والدین»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه.
- ↑ سوره فرقان، آیه 74.
- ↑ ابراهیمی‌پور و دیگران، شاخص‌های خانواده مطلوب، 1395ش، ص555.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، بی‌تا، ج72، ص338.
- ↑ ابراهیمی‌پور و دیگران، راهبردهای تحکیم خانواده، 1395ش، ص130.
منابع
- قرآن کریم
- ابراهیمی‌پور، قاسم و دیگران، راهبردهای تحکیم خانواده از منظر متون دینی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1395ش.
- ابراهیمی‌پور، قاسم و دیگران، شاخص‌های خانواده مطلوب از دیدگاه اسلام، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1395ش.
- «آثار نیکی به والدین»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، تاریخ بازدید مطلب: 31 تیر 1404ش.
- «تعالیم کنفوسیوس»، وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان، تاریخ درج مطلب: 27 مرداد 1391ش.
- «جایگاه زن در یونان باستان»، وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان، تاریخ درج مطلب: 7 فروردین 1399ش.
- «جایگاه ویژه پدر در روایات اسلامی»، وب‌سایت ضیاءالصالحین، تاریخ درج مطلب: 23 فروردین 1396ش.
- جعفری، حسین‌علی و دادفر، سحر، «زن، خانواده و ازدواج در آیین بودا»، فصلنامه تحقیقات مدیریت آموزشی، سال چهارم، شماره 4، تابستان 1392ش.
- حسن‌زاده‌طباطبايی، سيدمحمدرضا، «بررسی تطبيقی مقام و منزلت پدر در كتب آسمانی»، وب‌سایت خبرگزاری بین‌المللی قرآن، تاریخ درج مطلب: 12 تير 1388ش.
- حسینی‌سیستانی، سیدعلی، «کیفیّت محرمیّت با فرزند خوانده از طریق عقد موقّت»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله العظمی سیستانی. تاریخ بازدید مطلب: 27 تیر1404ش.
- دورانت، ویلیام جیمز، تاریخ تمدن، ترجمه احمد آرام و دیگران، تهران، اقبال، 1337ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، 1377ش.
- سعیدی، زهره، «چشمان فلسفۀ کاربردی، مفهوم پدر و مادری را چگونه می‌بیند؟»، وب‌سایت پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، تاریخ درج مطلب: 2 اسفند 1402ش.
- عزیزی خادم، معصومه و حسینی، علی‌یار، «بررسی نقش زن در یهودیت»، در فصلنامه علمی‌پژوهشی زن و فرهنگ، سال پنجم، شماره 22، زمستان 1393ش.
- غضنفری، کلثوم و دیگران، «مطالعۀ تطبیقی حقوق و وظایف اعضای خانواده در دین زردشتی و اسلام»، تحقیقات حقوقی، شماره 88، اسفند 1398ش.
- غنی‌زاده‌بافقی، مریم و ورمزیار، فائزه، «تأثیر جنبش‌های فمینیسم بر تحول مفهوم خانواده»، پژوهش‌های حقوقی، شماره 46، تابستان 1400ش.
- قزلباش، زهرا، «زن در ايران باستان»، وب‌سایت روزنامه اعتماد، تاریخ درج مطلب: 11 دی 1402ش.
- کوئن، بروس، درآمدی به جامعه‌شناسی، ترجمه محسن ثلاثی، تهران، توتیا، چاپ دوازدهم، 1381ش.
- مجلسى، محمد‌باقر، بحارالأنوار، تهران، اسلاميه، بی‌تا.
- محبی، محمدعارف، «مردمی‌شدن خانواده؛ فرایند آسیب‌دیدگی و بحران خانوادگی»، معرفت فرهنگی‌اجتماعی، سال پانزدهم، شماره 1، زمستان 1402ش.
- مظاهری، علی‌اکبر، «مجازات‌ها در حقوق یهودی (1)»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بازدید مطلب: 31 تیر 1404ش.
- مظاهری، علی‌اکبر، «دین و زندگی در امپراتوری روم»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 5 آذر 1396ش.
- «معرفی آیین برهمن یا هندوییسم»، وب‌سایت مجمع جهانی شیعه‌شناسی، تاریخ بازدید مطلب: 27 فروردین 1404ش.
- معصومه محمدی، سیف، «زنانی که برده بودند!»، پیام زن، شماره 267، خرداد 1393ش.
- میرزایی، نسترن، «نگاهی به جایگاه زن و نهاد خانواده در روم باستان»، وب‌سایت پژوهه، تاریخ درج مطلب:20 شهریور 1391ش.
- نورى، میرزاحسین، مستدرك الوسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت، 1408ق.
- «ولایت پدر بر فرزندان»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 14 تیر 1389ش.