منزلت پدری

منزلت پدری؛ پایگاه و اقتدار پدری در مناسبات خانوادگی.

در بیشتر فرهنگ‌های جهان، پدر از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده و ادیان الهی نیز برای نقش پدر ارزش والایی قائل شده‌اند؛ اما فمینیسم با نگرش برابری‌طلبانه افراطی، این جایگاه را به چالش کشیده و آن را نشانه‌ای از مردسالاری و تبعیض می‌داند. این رویکرد در غرب موجب تضعیف نقش پدر و بروز مشکلاتی مانند خانواده‌های بدون پدر شده است. در مقابل، اسلام مسئولیت پدر را نوعی ولایت و سرپرستی می‌داند که به نفع خانواده است و برای این نقش، اهمیت زیادی قائل است.

مفهوم‌شناسی

منزلت در لغت به‌معنای مرتبت و مقام، حرمت و احترام، پایگاه و بزرگی آمده است. منزلت نشان‌دهنده پایگاه فرد در گروه یا رتبه یک گروه در مقایسه با گروه‌های دیگر است. پایگاه منزلتی فرد، حقوق یک شخص را معین می‌کند. پایگاه پدری حامل نقش‌هایی است که دیگران از مرد به‌عنوان پدر انتظار دارند. ملاک‌های منزلت در فرهنگ‌های مختلف متفاوت است که عمده‌ترین آنها عبارتند از: ثروت، قدرت، نَسب، سِن و ارزش‌های فرهنگی و معنوی.

پدری در نگرش فمینیستی مفهوم محوری در بیان فرادستی مرد و فرودستی زن به‌شمار آمده و از خاستگاه پدرسالاری؛ فرهنگ مردسالاری و تبعیض اجتماعی علیه زنان تحلیل می‌شود.

از منظر علوم اجتماعی؛ پدری صرفاً رابطه زیستی یا اجتماعی نیست، بلکه رابطه‌ای هنجاری است؛ منشأ ارزش‌های منحصربه‌فردی است که مسئولیت‌های خاصی را پایه‌گذاری و همچنین مسائل اخلاقی مهمی را خلق می‌کند. پدری به نقش و مسئولیت مرد در خانواده اشاره داشته و پدر مردی دارای فرزند است.

پدر در منابع اسلامی به پدر جسمانی (حقیقی)، اجتماعی (معنوی) و رضاعی (شوهر دایه)، تقسیم می‌شود.

دیدگاه‌های نظری

فمینیست‌ها، اقتدار مرد را منشأ اصلی شکل‌گیری نظام پدرسالاری معرفی می‌کنند؛ مظلومیت تاریخی زنان را بر همین مبنا تفسیر کرده و تلاش دارند تا منزلت پدری را کاهش دهند. حذف اقتدار پدر در خانواده‌های غربی از یک سوی نظارت و کنترل مرد بر اعضای خانواده را دچار مشکل کرد و از سوی دیگر مساوات‌طلبی و عدم تمکین زنان، موجب افزایش طلاق و گسترش خانواده‌های زن سرپرست شد. فراوانی چنین خانواده‌هایی، منشأ آسیب‌های اجتماعی در غرب به‌شمار می‌آید. بر اساس تحقیقات، در آمریکا اکثریت محکومان به حبس‌های بلندمدت از خانه‌های بدون پدر بوده‌اند. با توجه به چنین شرایطی؛ برخی مشاوران خانواده در غرب، بیش از گذشته به این نکته واقف شده‌اند که لازم است منزلت پدری تقویت شده و موقعیت رهبری در خانواده به عهده مرد گذاشته شود.

در نگرش اسلامی؛ مهم‌ترین نقش پدری در ساختار خانواده، نقش سرپرستی است. اقتدار مرد از سنخ ولایت است که البته حق استبداد در رأی را ندارد و باید با رعایت تمایلات و نیازهای دیگران، خانواده را مدیریت کند. ولایت پدر بر فرزندان عبارت از تصرفات او در امور است که به سرنوشت آنها ارتباط پیدا می‌کند به‌عنوان نمونه اگر دختری بخواهد ازدواج کند باید از پدرش اجازه گیرد.

منزلت پدری در تمدن‌های باستانی

احترام به پدر از همگانی‌های فرهنگ بشر است؛ در ایران باستان؛ دختران تحت قیمومیت پدر بودند و ازدواج‌شان باید با رضایت آنها صورت می‌گرفت.

در رم باستان؛ نظام پدرشاهی اساسی‌ترین و اختصاصی‌ترین نهاد جامعه محسوب می‌شد و پدر اختیار مطلق داشت. رئیس خانواده، مسن‌ترین مرد خانواده یعنی پدر یا پدربزرگ بود. او خانه را کنترل کرده و روی تمام اعضای خانواده‌اش نفوذ داشت و مالک همه وسایل حتی فرزندان و نوه‌ها دانسته می‌شد.

در آتن نیز پدر صاحب فرزندان شمرده شده و مادر هیچ‌گونه حقی نسبت به آنها نداشت.

در چین؛ پدر حق داشت کودکانش را به کنیزی و غلامی فروخته و در مواردی حتی حق کشتن‌شان را نیز داشت. مرد عمدتاً به‌تنهایی غذا می‌خورد و به‌ندرت فرزندانش را به سفرهٔ خود می‌خواند.

در هند کهن؛ مرد با قدرت پدرشاهی بر خانواده خود حکومت کرده و در مواردی می‌توانست زنان و فرزندان خود را بفروشد. دختر قبل از ازدواج باید برده پدرش می‌بود.

منزلت پدری در آیین‌های اعتقادی

در آیین یهود؛ مجازات فرزندی که پدر و مادرش را لعن کند اعدام است، در گذشته پدر عبرانی می‌توانست دختران صغیر خود را بدون رضایت آنها شوهر دهد.

در آیین مسیحیت؛ بر اطاعت فرزندان از پدر سفارش شده و تأکید می‌شود که مبادا او را خشمگین و دلشکسته سازید.

بر مبنای آیین کنفوسیوس؛ اطاعت از پدر، از اصلی‌ترین آموزه‌های این آیین محسوب می‌شود.

در آیین بودایی؛ فرزندان ملزم به احترام به پدر خود بوده و احترام به او سبب پیشرفت دنیوی شمرده می‌شود. از نظر بودا؛ فرزندان هرگز نمی‌توانند دین خود نسبت به پدرش را ادا کنند.

در آیین زرتشت؛ اطاعت از والدین، نخستین تکلیف فرزندان است، پدر حق دارد فرزندش را که از او ناراضی است از ارث محروم کند و اگر فرزندی سه بار پدرش را نافرمانی کند مستحق مرگ دانسته می‌شود.

منزلت پدری در اسلام

بر مبنای آموزه‌های اسلام؛ پدری، منزلت فوق‌العاده‌ای شمرده می‌شود.

• نیکی‌کردن به پدر در ردیف پرستش خداوند است.
• رضایت و خشم پدر موجب رضایت و خشم خداوند می‌شود و با جلب رضایت پدر، رضایت الهی نیز جلب شده و انسان تبدیل به موجود بهشتی می‌شود.
• فرزندان موظف هستند که با پدر خویش با تواضع صحبت کرده و هرگز نباید در مقابل او حتی اف بگویند.
• بهشت، دستاورد خدمت به پدر است و در احسان به پدر تفاوتی میان پدر مؤمن و غیرمؤمن نیست.
• پدر دارای حق ولایت است و اطاعت از او مقدم بر اطاعت از مادر بوده و فرزند موظّف است در چارچوب شرع، مطابق خواست او رفتار کند.

در آموزه‌های اسلام پاداش‌های بزرگی برای احسان به پدر بیان شده است. نیکی به پدر، از محبوب‌ترین اعمال نزد خداوند بوده و نتیجه آن زیاد شدن عمر، رسیدن به بهشت و جلوگیری از بلا و ثواب آن برابر با جهاد در راه خدا است. نیکی به پدر، رابطه متقابل فرزندی و پدری را تقویت کرده و موجب می‌شود که فرزندان در فرایند جامعه‌پذیری، آن را به‌عنوان هنجار الزامی پذیرفته و در آینده به پدر خود احسان کنند. بر این اساس، یکی از پاداش‌های نیکی به پدر، بهره‌مندی از فرزند صالح است که نورِ دیده آدمی به‌شمار می‌آید.

منزلت پدری در جهان اسلام

امروزه دموکراتیک‌شدن خانواده در جوامع مسلمان، ساختار عمودی خانواده‌ها را به الگویی تبدیل می‌کند که یا والدین به‌طور یکسان در فرایند تصمیم‌گیری مشارکت کنند یا زن در تصمیم‌گیری جانشین مرد شود؛ اما به‌دلیل جایگاه کانونی زن در اسلام، عملاً به گزینه دوم ختم شده و به موازات کاهش منزلت پدر، اقتدار مادر افزایش یافته است. در این الگو وظایف مرد سنگین‌تر و توان تصمیم‌گیری او کاهش یافته و مدیریت خانواده، زنانه شده است. این تحول مدیریتی در خانواده‌های ایرانی هم دیده می‌شود؛ درآمدها و ارتباطات شوهر توسط همسرش کنترل می‌شود، روابط خانوادگی به سمت طایفه مادری متمایل شده و فرزندان با خویشان مادری احساس همرنگی بیشتری دارند، با غلبه نقش مادری بر نقش همسری، خانواده‌های ایرانی به تدریج به سوی بالا بردن تعارض میان مادر و فرزند با پدر پیش رفته و خانواده‌ها دچار آسیب‌های جدی می‌شوند.

پیامدهای بی‌احترامی به پدر

در آموزه‌های اسلامی برای اذیت کردن پدر مجازات‌های سنگین دنیوی و اخروی تعیین شده است؛ فرزند پدرآزار محروم از بهشت و رحمت الهی بوده و در همین دنیا مجازات می‌شود. از منظر جامعه‌شناسی نیز اگر شخصی برخورد تحقیرآمیزی با پدر خود داشته باشد، فرزندانش با الگوگیری از رفتار او در فرایند جامعه‌پذیری، تحقیر پدر را ناهنجاری تلقی نکرده و با او همین رفتار را تکرار خواهند کرد.

در منابع حدیثی؛ تنش با پدر موجب خواری دانسته می‌شود؛ زیرا بی‌احترامی به پدر، بی‌پدری را در خانواده‌ها گسترش می‌دهد؛ بر مبنای آمارها؛ فقدان مدیریت پدری، پیامدهای سنگینی برای خانواده‌ها دارد. تحقیقات لوئیس و می‌یرز (۱۹۸۹م) در بوستون دربارهٔ گروهی از کودکان بی‌خانمان، نشان داد که ۹۹٪ این کودکان متعلق به خانواده‌های بدون پدر هستند. بر اساس تحقیقات انجام شده در آمریکا ۶۰٪ متجاوزان به عنف، ۷۲٪ قاتلان نوجوان و ۷۰٪ محکومان به حبس‌های بلندمدت از خانه‌های بدون پدر بوده‌اند.

منابع

• قرآن کریم
• ابراهیمی‌پور، قاسم و دیگران، راهبردهای تحکیم خانواده از منظر متون دینی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۹۵ش.
• ابراهیمی‌پور، قاسم و دیگران، شاخص‌های خانواده مطلوب از دیدگاه اسلام، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۹۵ش.
• «آثار نیکی به والدین»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید مطلب: ۳۱ تیر ۱۴۰۴ش.
• «تعالیم کنفوسیوس»، وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان، تاریخ درج مطلب: ۲۷ مرداد ۱۳۹۱ش.
• «جایگاه زن در یونان باستان»، وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان، تاریخ درج مطلب: ۷ فروردین ۱۳۹۹ش.
• «جایگاه ویژه پدر در روایات اسلامی»، وب‌سایت ضیاءالصالحین، تاریخ درج مطلب: ۲۳ فروردین ۱۳۹۶ش.
• جعفری، حسین‌علی و دادفر، سحر، «زن، خانواده و ازدواج در آیین بودا»، فصلنامه تحقیقات مدیریت آموزشی، سال چهارم، شماره ۴، تابستان ۱۳۹۲ش.
• حسن‌زاده‌طباطبایی، سیدمحمدرضا، «بررسی تطبیقی مقام و منزلت پدر در کتب آسمانی»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن، تاریخ درج مطلب: ۱۲ تیر ۱۳۸۸ش.
• حسینی‌سیستانی، سیدعلی، «کیفیّت محرمیّت با فرزند خوانده از طریق عقد موقّت»، وب‌سایت دفتر آیت‌الله سیستانی. تاریخ بازدید مطلب: ۲۷ تیر۱۴۰۴ش.
• دورانت، ویلیام جیمز، تاریخ تمدن، ترجمه احمد آرام و دیگران، تهران، اقبال، ۱۳۳۷ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
• سعیدی، زهره، «چشمان فلسفهٔ کاربردی، مفهوم پدر و مادری را چگونه می‌بیند؟»، وب‌سایت پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، تاریخ درج مطلب: ۲ اسفند ۱۴۰۲ش.
• عزیزی خادم، معصومه و حسینی، علی‌یار، «بررسی نقش زن در یهودیت»، در فصلنامه علمی‌پژوهشی زن و فرهنگ، سال پنجم، شماره ۲۲، زمستان ۱۳۹۳ش.
• غضنفری، کلثوم و دیگران، «مطالعهٔ تطبیقی حقوق و وظایف اعضای خانواده در دین زردشتی و اسلام»، تحقیقات حقوقی، شماره ۸۸، اسفند ۱۳۹۸ش.
• غنی‌زاده‌بافقی، مریم و ورمزیار، فائزه، «تأثیر جنبش‌های فمینیسم بر تحول مفهوم خانواده»، پژوهش‌های حقوقی، شماره ۴۶، تابستان ۱۴۰۰ش.
• قزلباش، زهرا، «زن در ایران باستان»، وب‌سایت روزنامه اعتماد، تاریخ درج مطلب: ۱۱ دی ۱۴۰۲ش.
• کوئن، بروس، درآمدی به جامعه‌شناسی، ترجمه محسن ثلاثی، تهران، توتیا، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۱ش.
• مجلسی، ‏محمدباقر، بحارالأنوار، تهران، اسلامیه‏، بی‌تا.
• محبی، محمدعارف، «مردمی‌شدن خانواده؛ فرایند آسیب‌دیدگی و بحران خانوادگی»، معرفت فرهنگی‌اجتماعی، سال پانزدهم، شماره ۱، زمستان ۱۴۰۲ش.
• مظاهری، علی‌اکبر، «مجازات‌ها در حقوق یهودی (۱)»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بازدید مطلب: ۳۱ تیر ۱۴۰۴ش.
• مظاهری، علی‌اکبر، «دین و زندگی در امپراتوری روم»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: ۵ آذر ۱۳۹۶ش.
• «معرفی آیین برهمن یا هندوییسم»، وب‌سایت مجمع جهانی شیعه‌شناسی، تاریخ بازدید مطلب: ۲۷ فروردین ۱۴۰۴ش.
• معصومه محمدی، سیف، «زنانی که برده بودند!»، پیام زن، شماره ۲۶۷، خرداد ۱۳۹۳ش.
• میرزایی، نسترن، «نگاهی به جایگاه زن و نهاد خانواده در روم باستان»، وب‌سایت پژوهه، تاریخ درج مطلب: ۲۰ شهریور ۱۳۹۱ش.
• نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت، ۱۴۰۸ق.
• «ولایت پدر بر فرزندان»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۱۴ تیر ۱۳۸۹ش.