منزلت فرزندی

منزلت فرزندی؛ ارزش و مقام فرزندی در مناسبات خانوادگی.

فرزند در میان تمام اقوام، دارای ارزش بوده و ادیان الهی اهمیت ویژه برای فرزندان قایل است. فردگرایی و گرایش به تشابه جنسیتی، ارزش فرزندی در جهان معاصر را با چالش‌های مواجه ساخته است، در فرهنگ مدرن، فرزندی معطوف به لذت والدین معنا یافته و تا جایی مهم دانسته می‌شود که مانع لذت‌های آنها نشود؛ لذا بسیاری از زنان و مردان غربی تمایلی به فرزندآوری ندارند. اسلام؛ فرزندآوری را رسالت اصلی زن و مرد می‌داند، تداوم نسلی را ناشی از تمایل انسان به جاودانگی دانسته و پرورش فرندان صالح را عامل سعادتمندی او می‌شمارد.

مفهوم‌شناسی

منزلت در لغت به‌معنای مرتبت، احترام، پایگاه و بزرگی است. پایگاه به منزلت یک فرد در گروه و یا به رتبه یک گروه در مقایسه با گروه‌های دیگر، اطلاق می‌شود. پایگاه منزلتی فرد، حقوق و مزایای یک شخص را معین می‌کند. نقش به آن رفتاری اطلاق می‌شود که دیگران از دارنده یک موقعیت معین انتظار دارند. موقعیت فرزندی حامل نقش‌هایی است که دیگران از فرد به‌عنوان فرزند انتظار دارند.

ملاک برخورداري از منزلت در میان فرهنگ‌ها، متفاوت است که عمده‌ترین آن‌ها عبارتند از: ثروت، قدرت، نسب، سن و ارزش‌های فرهنگی و معنوی. فرزند در لغت به‌معنای نسل آمده، به پسر و دختر اطلاق می‌شود. مراد از فرزندی یعنی فرزند بودن. در ادبیات عرب از فرزند تعبیر به ولد شده است، ولد در اصل به‌معنای پدید آمدن چیزی از چیزی دیگر است. فرزندی صرفا یک رابطه زیستی یا اجتماعی نیست، بلکه رابطه‌ای هنجاری است؛ منشاء ارزش‌های منحصربه‌فرد و مهمی که مسئولیت‌های خاصی را پایه‌گذاری و همچنین مسائل اخلاقی را خلق می‌کند. فرزند در آیات قران به فرزند جسمانی، اجتماعی و شیری (رضاعی) تقسیم می‌شود.

دیدگاه‌های نظری

محققین، منزلت فرزندی را در انگاره‌های مختلف تحلیل کرده و معتقدند؛ در جوامع سنتی، فرزندان به مثابه نیروی کار از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بودند. در جوامع مدرن به‌ویژه با رویکرد فمینیستی که روابط همسرانه براساس مشارکت‌های لذت‌گرایانه تفسیر می‌شود، فرزندخواهی در سطح تأمین لذت عاطفی معنا یافته و فرزندی از مدار توجه زوجین خارج می‌شود؛ زیرا مبارزه فمینیست‌ها، علیه موقعیت‌های مادری و پدری به منزلت فرزندی نیز آسیب رسانده و موجب کاهش نرخ زایمان شده است. در انگاره مدرن؛ موقعیت فرزندی در عرض موقعیت‌های دیگر تعریف شده و فرزندان به کمک قوانین حقوقی در صدد ‌تأمین منافع موقتی خود هستند و عمدتا با این رویکرد جامعه‌پذیر می‌شوند که در اولین فرصت ممکن مستقل می‌شوند؛ اما در انگاره اسلامی؛ فرزند داراي جايگاه محوري و از عوامل اصلي تشکيل خانواده به‌شمار می‌آید. خانواده، نهاد بنیادین در ترتیبات نهادی جامعه است، نسل بشر از مجرای خانواده تداوم یافته و گروهای خویشاوندی هسته‌های زیرین، ساختار جامعه دانسته می‌شود. رسالت اصلی خانواده اسلامی، تولید و پرورش نسل توحیدی براي سعادتمندی دنیوی و اخروی است؛ لذا در اسلام، ولود و پاکي‌ زن، از معيار‌هاي اصلي انتخاب همسر معرفي شده و فرزند‌آوري فراتر از نياز‌هاي فردي زن و شوهر، در راستاي تکليف و مسئوليت ديني آن‌ها معنا مي‌يابد، تکثیر موالید به منظور کثرت امّت، موجب مباحات پیامبر و مهرورزی به فرزند، مایه جلب رحمت الهی شمرده می‌شود.

انگیزه‌های فرزندپروری

انگیزه فرزندآوری موضوع پیچیده است و دارای ریشه‌های فرهنگی، رفتاری و اقتصادی بوده، در بستر انتقال جمعیتی، توسعه اقتصادی و اجتماعی تغییر می‌یابد. داشتن فرزند، خواسته فطری انسان بوده و همه آرزو دارند فرزندانی شایسته داشته باشند. اسلام نیز در راستای تقویت این گرایش فطری، تشویق به فرزندآوری را مورد توجه قرار داده است. در منابع ديني انگيزه‌هاي فراوانی براي تمايل به فرزندآوري گفته شده است، انگيزه‌هاي که در کنار تأمين نيازهاي فردي والدین به بقاي نسل بشر و بازتوليد جامعه توحيدي کمک مي‌کند. مجموع اين انگيزه‌ها را مي‌توان به نيازمندي‌های فردی، اجتماعی، مادی و معنوی دسته‌بندي کرد؛ از منظر اسلام؛ فرزند صالح، موجب زنده ماندن نام نیک آدمی می‌شود. از سوی دیگر، انسان‌ برای مقابله با سختی‌های زندگی، نیازمند حامی است و فرزند صالح در هنگام نیاز از والدین خود مراقبت می‌کند. انسان‌ها با فداکاری برای پرورش فرزندان خود از پاداش‌های معنوی بهره‌مند می‌شوند.

منزلت فرزندی در میان اقوام کهن

در ایران باستان، توجه به فرزندآوری و تشویق به آن، با هدف پیشرفت و توسعه کشور از اولویت‌های جدی به‌شمار می‌رفت. زنان باردار مورد تکریم قرار گرفته و برای فرزندآوری از سوی پادشاه، پاداش دریافت می‌کردند و پسران نسبت به دختران از منزلت بیشتری برخوردار بودند. به گزارش ویل دورانت؛ در آتن هرچند بی‌فرزندی تقبیح می‌شد؛ اما فلاسفه یونان برای داشتن نسل نیرومند و مردم به منظور پیشگیری از تجزیه ثروت خود سعی در تحدید موالید داشته وکشتن فرزند مجاز شمرده می‌شد. فرزند بردگان به‌ندرت مجال زنده‌ماندن یافته و دختران بیش از پسران کشته می‌شدند. در چین؛ پسران بر دختران ترجیح داده می‌شدند. زنان حق دختر زاییدن را نداشتند و تولد دختر مظهر خشم ارواح نیاکان شمرده می‌شد. چینی‌ها پسران را مفید دانسته، بقای خود و تدوام نسل خویش را در داشتن پسر می‌دیدند. در هند کهن؛ ارزش دختر پائین‌تر از پسر بود؛ یک زنی خوب و پرهیزگار وظیفه داشت که فرزندان پسر برای شوهرش بیاورد، داشتن فرزندان دختر موجب شرمساری زنان بوده و اگر زنی نمی‌توانست پسر بیاورد، مرد ازدواج مجدد می‌کرد. رومی‌ها، پسر را نماد قدرت می‌دانستند چون در جنگ‌ها از کشور دفاع می‌کردند و برای دختران نه‌تنها ارزشی قایل نبودند که آنها را در جنگ‌ها، سربار می‌دانستند. در عصر جاهليت نیز؛ پسران به‌دلیل این‌که در آینده مدافعان قبیله خواهند بود، نسبت به دختران که در جنگ‌ها جز مزاحمت و بی‌آبرویی هنگام اسارت نفعی نداشتند، برتر بودند. نفرت از دختران گاهی منجر به زنده به‌گور کردن آنان می‌شد. بهترین زن، زنی بود که دارای پسران زیادی باشد.

منزلت فرزندی در آیین‌های اعتقادی

فرزندی در تمام آیین‌های اعتقادی مهم تلقی می‌شود؛‌ هرچند در آیین یهود، تبعیض نسبت به فرزندان‌ منع شده است اما در عمل وقتی دختران یهودی به سن تکلیف می‌رسند. برخلاف پسران که برای‌شان جشن تکلیف می‌گیرند، برای دختران هیچ جشنی برگزار نمی‌شود. بر مبنای برخی روایت‌ها، در آیین مسیحیت نه‌تنها سخن از برابر بودن زن و مرد نبود، بلکه در انسان بودن زن نیز شک وجود داشت. تولد دختر خسارت و منشأ آبروریزی محسوب می‌شد. پسر از منزلت بیشتری برخوردار بوده و در عهد عتیق، تصریح به فروختن دختر می‌شد. درباره خلقت دختر، مسیحیت همچون یهود ‌اندیشیده و در انجیل تصریح می‌شود که ناپاکی‌ها به هنگام تولد دختر دو برابر تولد پسر است. در آیین بودا هرچند فرزندآوری نه به‌عنوان تعهد مذهبی که امر شخصی تلقی می‌شود؛ اما پدر و مادر موظف هستند؛ فرزندان خود را از رذایل دور و به کسب فضایل تشویق کنند، در زمان مناسب برای ازدواج‌شان اقدام کرده و اموال خود را برای آنها به ارث بگذارند. در هندوئیزم؛ فلسفه ازدواج به تولید نسل ختم شده و زني سعادتمند دانسته می‌شود که فرزند پسر به دنیا بیاورد.

منزلت فرزندی در اسلام

اسلام برای فرزندی منزلت ارجمندی قایل است. ازدواج معطوف به تکثیر و طهارت نسلی معنا می‌شود؛ فرزند میراث خداوند خوانده شده و بوسیدن وی حسنه‌ای از حسنات الهی به‌شمار می‌آید، خوشحال کردن وی، خوشحالی والدین را در قیامت به‌دنبال دارد. آموزش دادن قرآن به فرزند، پوششی از نور را برای آنها نوید می‌دهد که چهره‌های اهالی بهشت را نورانی می‌کند. ترغیب به مهرورزی نسبت به فرزند به‌عنوان هدیه الهی، عامل مهمی در ایجاد انگیزش و تقویت گرایش‌‌های فرزندخواهانه به‌شمار می‌آید. در اسلام هرچند تولید نسل موضوعیت دارد؛ اما تأکید جدی برداشتن فرزند صالح می‌شود؛ فرزند صالح؛ ریحانه بهشتی، هدیه الهی، نورِ دیده، زیباترین یادگار و موجب آرامش انسان است. فرزند صالح شفیع‌ والدین و طلب‌کننده مغفرت برای آنها است. فرزند صالح عنایت الهی، میراث خدا برای انسان بوده و دختر صالح موجب جلب بیشترین عنایات الهی می‌شود. فرزند صالح؛ قوت قلب برای ایام کهن‌سالی، مایه آبرومندی‌ و یادگار نیکو برای والدین خود هستند. فرزند صالح؛ نیکوکار و خداترس بوده، محبت به اولیای خدا و عناد با دشمنان الهی دارد، مطیع و تأمین‌کننده نیازهای‌ والدین خود هستند. همچنین دختر صالح برخوردار از عفت، حیا و موقعیت‌شناسی است و در صورت نیاز به تأمین معیشت خانواده یاری رسانده و به آنها مشورت می‌دهد، رازنگهدار و کمک‌حال مادر است. دختر صالح دوست‌پسر ندارد و از عفت خود مراقبت می‌کند تا همسری شایسته برای شوهرش باشد.

عاق والدین توسط فرزند

از منظر اسلام؛ فرزند برای پدر و مادر یک شیء نیست که هرگونه بخواهند با او رفتار کنند بلکه امانت الهی است که باید از او مراقبت کرده و حقوقش را رعایت کنند وگرنه همانگونه که فرزند عاق والدین خود می‌شود، بر مبنای روایتی از پیامبر اسلام، آنها نیز عاق فرزندان خود خواهند شد. هرچند فرزند صالح نمی‌تواند یعنی به خود اجازه نمی‌دهد که پدر و مادر خود را عاق ‌کند؛ اما این مسئله هرگز از اهمیت حقوق فرزندان نمی‌کاهد. عاق فرزند همان پیامدهای را برای پدر و مادر دارد که عاق والدین برای فرزندان دارد.

منابع

• قرآن کریم
• ابراهیمی‌پور، قاسم و دیگران، راهبردهای تحکیم خانواده از منظر متون دینی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1395ش.
• ابراهیمی‌پور، قاسم و دیگران، شاخص‌های خانواده مطلوب از دیدگاه اسلام، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1395ش.
• آزاد، بهنام، «ازدواج و طلاق و نقش زن در فرهنگ چینی‌ها»، وب‌سایت جوان آنلاین، تاریخ درج مطلب: 20 مرداد 1395ش.
• «ازدواج و طلاق در آیین بودا و اسلام»، وب‌سایت طهور، تاریخ بازدید مطلب: 13 اردیبهشت 1404ش.
• بروجردی، اشرف، «جایگاه زن در کتب آسمانی تورات، انجیل و قرآن (مطالعۀ تطبیقی)»، دو فصلنامه اسلام‌شناسی و قرآن پژوهی در جهان معاصر، سال دوم، شماره2، پاییز و زمستان 1402ش.
• پژهان، علی و کمالی‌ها، آنیتا، «مقایسه رفتارهای جمعیتی- باروری مذهب بودا در آسیا»، مطالعات فرهنگ و هنر آسیا، شماره 1، بهار و تابستان 1402ش.
• پسندیده، عباس، «روایات سبع سنین، در فرزندپروری، گونه‏ها و تحلیل درونی آنها»، فصلنامه علوم حدیث، شماره 81، 1395ش.
• توکلی، نسرین، «زن در ادیان ابراهیمی(اسلام، یهودیت، مسیحیت)»، در پرتال امام خمینی، تاریخ درج مطلب: 5 خرداد 1397ش.
• حرعاملى، محمد بن حسن، تفصيل وسائل الشيعه،‌ قم، مؤسسه آل‌البيت، ‌1409ق‌.
• حسینی، به‌رزان و دیگران، «الگوی انگیزش فرزندآوری مبتنی بر تجارب زیسته خانواده‌های دارای حداقل یک فرزند»، فصلنامه علمی فرهنگی تربیتی زنان و خانواده، شماره 65، زمستان 1402ش.
• حق‌پرست، زهرا و ابراهیم، علیرضا، «آیین ازدواج در دین هندویی شیوایی»، نامه الهیات، سال سیزدهم، شماره 54، بهار1400ش.
• «خانواده در جامعه سنتی چین»، وب‌سایت مجله ویستا، تاریخ بازدید مطلب: 9 اردیبهشت 1404ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، 1377ش.
• دورانت، ویلیام جیمز، تاریخ تمدن، ترجمه احمد آرام و دیگران، تهران، اقبال، 1337ش.
• سعیدی، «چشمان فلسفۀ کاربردی، مفهوم پدر و مادری را چگونه می‌بیند؟»، وب‌سایت پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، تاریخ درج مطلب: 2 اسفند 1402ش.
• شريف‌رضي، محمد، نهج‌البلاغه، قم، هجرت‏، 1414ق.
• صحیفه کامله سجادیه، قم، جامعه مدرسین، 1415ق.
• صدوق، محمّد، من لايحضره الفقيه، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1413ق.
• طبرسی، حسن بن فضل، مكارم الأخلاق، قم، شريف‌رضى، 1412ق.
• عزیزی خادم، معصومه و حسینی، علی‌یار، «بررسی نقش زن در یهودیت»، در فصلنامه علمی‌پژوهشی زن و فرهنگ، شماره 22، زمستان 1393ش.
• «عقاید و باورهای ابتدایی چینیان باستان»، وب‌سایت طهور، تاریخ بازدید مطلب: 9 اردیبهشت 1404ش.
• غنی‌زاده بافقی، مریم و ورمزیار، فائزه، «تأثیر جنبش‌های فمینیسم بر تحول مفهوم خانواده»، پژوهش‌های حقوقی، شماره 46، تابستان 1400ش.
• فلسفى، ‏محمد‌تقى، الحديث، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى‏، 1368ش.
• كلينى، ابوجعفر، الكافي، تهران، دارالكتب الإسلامية، 1407ق.
• کامجو، سهیلا، «تحلیل جایگاه فرزندآوری و فرزند پروری در عصر هخامنشی»، پژوهشنامه تاریخ، شماره 75، تایستان 1403ش.
• کمپانی، نسیم، «زنان در هندویسم»، وب‌سایت انسان‌شناسی و فرهنگ، تاریخ درج مطلب: 21 اسفند 1396ش.
• کوئن، بروس، درآمدی به جامعه‌شناسی، ترجمه محسن ثلاثی، تهران، توتیا، چاپ دوازدهم، 1381ش.
• محبی، محمدعارف، «زن در افغانستان؛ از انکار ماهیت انسانی تا نفی هویت زنانگی»، فصلنامه اندیشه معاصر، شماره 5، پاییز 1395ش.
• محبی، محمدعارف، «مردمی‌شدن خانواده؛ فرایند آسیب‌دیدگی و بحران خانوادگی»، معرفت فرهنگی‌اجتماعی، سال پانزدهم، شماره 1، زمستان 1402ش.
• «مراقب باشید عاق فرزند نشوید!»، وب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: 10 اردیبهشت 1379ش.
• مظاهری، علی‌اکبر، «واژه‌شناسی قرآنی: اَبناء، حَفدَة، ذرّيَة، سِبط، عَقِب، نَسل، وَلَد»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بازدید مطلب: 6 مرداد 1404ش.
• میرزایی، نسترن، «نگاهی به جایگاه زن و نهاد خانواده در روم باستان»، وب‌سایت پژوهه، تاریخ درج مطلب:20 شهریور 1391ش.
• «نقش اجتماعی زن در دوره جاهلیت»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: 28 اسفند 1395ش.
• نورى، میرزاحسین، مستدرك الوسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت، 1408ق.‏
• نوید، نفیسه، «بررسی تطبیقی جایگاه زن در ادیان ابراهیمی»، مجلة نامة الهیات، شماره 62، بهار 1402ش.
• وافی، مرتضی، «از عاق والدین تا عاق فرزند»، وب‌سایت خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ درج مطلب: 3 آبان 1402ش.