منزلت فرزندی

منزلت فرزندی؛ ارزش و مقام فرزندی در مناسبات خانوادگی.

در جهان امروز، فردگرایی و تغییر نگرش به نقش‌های جنسیتی، منزلت فرزندی را به چالش کشیده است. در جامعه مدرن، فرزندآوری تنها تا حدی پذیرفته است که با زندگی راحت و لذت‌جویانه والدین تداخل نداشته باشد؛ به همین دلیل بسیاری از زنان و مردان در غرب تمایلی به بچه‌دار شدن ندارند. در مقابل، اسلام فرزندآوری را وظیفه مهم زن و مرد می‌داند و معتقد است که میل به جاودانگی در انسان، او را به ادامه نسل سوق می‌دهد. همچنین، پرورش فرزندان شایسته را راهی برای رسیدن به سعادت و خوشبختی معرفی می‌کند.

مفهوم‌شناسی

منزلت در لغت به‌معنای مرتبت، احترام، پایگاه و بزرگی است. پایگاه به منزلت یک فرد در گروه یا به رتبه یک گروه در مقایسه با گروه‌های دیگر، اطلاق می‌شود. پایگاه منزلتی فرد، حقوق و مزایای یک شخص را معین می‌کند. موقعیت فرزندی حامل نقش‌هایی است که دیگران از فرد به‌عنوان فرزند انتظار دارند. ملاک برخورداری از منزلت در فرهنگ‌ها، متفاوت است، اما معمولاً عبارت است از: ثروت، قدرت، نَسب، سِن و ارزش‌های فرهنگی و معنوی.

در ادبیات عرب از فرزند تعبیر به وَلَد شده است، ولد در اصل به‌معنای پدید آمدن چیزی از چیز دیگر است؛ اما رابطهٔ فرزندی فراتر از رابطه زیستی یا اجتماعی، یک رابطه هنجاری است و خاستگاه ارزش‌های منحصربه‌فرد و مهمی است که مسئولیت‌های خاصی را پایه‌گذاری و همچنین مسائل اخلاقی را خلق می‌کند. در آیات قرآن به فرزند جسمانی، معنوی و شیری (رضاعی) اشاره شده است.

دیدگاه‌های نظری

در جوامع سنتی، جایگاه فرزندان به‌مثابه نیروی کار تعریف می‌شود. در جوامع مدرن به‌ویژه با رویکرد فمینیستی که روابط همسرانه براساس مشارکت‌های لذت‌گرایانه تفسیر می‌شود، فرزندخواهی در سطح تأمین لذت عاطفی معنا یافته و فرزندی از مدار توجه زوجین خارج می‌شود. مبارزه فمینیست‌ها علیه موقعیت‌های مادری و پدری به منزلت فرزندی نیز آسیب رسانده و موجب کاهش نرخ فرزندآوری می‌شود.

در انگاره مدرن؛ موقعیت فرزندی در عرض موقعیت‌های دیگر تعریف شده و فرزندان به کمک قوانین حقوقی در صدد تأمین منافع موقتی خود هستند و عمدتاً با این رویکرد جامعه‌پذیر می‌شوند که در اولین فرصت ممکن مستقل می‌شوند.

در انگاره اسلامی؛ فرزند دارای جایگاه محوری و از عوامل اصلی تشکیل خانواده به‌شمار می‌آید. خانواده، نهاد بنیادین در ترتیبات نهادی جامعه است، نسل بشر از مجرای خانواده تداوم یافته و گروهای خویشاوندی هسته‌های زیرین، ساختار جامعه دانسته می‌شود. نقش اصلی خانواده، هم‌افزایی برای سعادت دنیوی و اخروی است؛ لذا در اسلام، پاکی زن، از معیارهای اصلی انتخاب همسر معرفی شده و فرزندآوری فراتر از نیازهای فردی زن و شوهر، در راستای تکلیف و مسئولیت دینی آن‌ها معنا می‌یابد. فرزندآوری و افزایش انسان‌های مسلمان، موجب مباحات پیامبر اسلام و مهرورزی به فرزند، مایه جلب رحمت الهی شمرده می‌شود.

انگیزه‌های فرزندآوری

انگیزه‌های فرزندآوری مسئله‌ای چندبعدی است که ریشه در فرهنگ، رفتار و شرایط اقتصادی دارد. این انگیزه‌ها همگام با تغییرات جمعیتی، رشد اقتصادی و دگرگونی‌های اجتماعی، تحول می‌یابند. داشتن فرزند، خواسته فطری انسان بوده و همه آرزو دارند فرزندانی شایسته داشته باشند. اسلام نیز در راستای تقویت این گرایش فطری، تشویق به فرزندخواهی و فرزندآوری را مورد توجه قرار داده است. فرزندآوری، مجموعه‌ای از نیازمندی‌های فردی، اجتماعی، مادی و معنوی را پاسخ می‌دهد، از بقای نسل بشر تا بازتولید جامعه‌ای توحیدی؛ همچنین انسان برای مقابله با سختی‌های زندگی، نیازمند حامی است و فرزند صالح در هنگام نیاز از والدین خود مراقبت می‌کند و نام نیک آنها را پس از مرگ، زنده نگاه می‌دارد. از سوی دیگر، انسان‌ها به‌خاطر فداکاری در پرورش فرزندان خود، از پاداش‌های معنوی بهره‌مند می‌شوند.

منزلت فرزندی در اقوام کهن

در ایران باستان، توجه به فرزندآوری و تشویق به آن، با هدف پیشرفت و توسعه کشور از اولویت‌های جدی به‌شمار می‌رفت. زنان باردار تکریم می‌شدند و برای فرزندآوری از سوی پادشاه، پاداش دریافت می‌کردند و پسران نسبت به دختران از منزلت بیشتری برخوردار بودند.

به گزارش ویل دورانت؛ در آتن هرچند بی‌فرزندی تقبیح می‌شد؛ اما فلاسفه یونان برای داشتن نسل نیرومند و مردم به منظور پیشگیری از تجزیه ثروت خود سعی در تحدید موالید داشته و کشتن فرزند مجاز شمرده می‌شد. فرزند بردگان به‌ندرت مجال زنده‌ماندن یافته و دختران بیش از پسران کشته می‌شدند.

در چین؛ پسران بر دختران ترجیح داده می‌شدند. زنان حق دختر زاییدن را نداشتند و تولد دختر مظهر خشم ارواح نیاکان شمرده می‌شد. چینی‌ها پسران را مفید دانسته، بقای خود و تدوام نسل خویش را در داشتن پسر می‌دیدند.

در هند کهن؛ ارزش دختر پایین‌تر از پسر بود؛ یک زن خوب و پرهیزگار وظیفه داشت که فرزندان پسر برای شوهرش بیاورد، داشتن فرزندان دختر موجب شرمساری زنان بوده و اگر زنی پسردار نمی‌شد، همسرش ازدواج مجدد می‌کرد.

رومی‌ها، پسر را نماد قدرت می‌دانستند چون در جنگ‌ها از کشور دفاع می‌کردند و برای دختران ارزشی قایل نبودند و آنها را در جنگ‌ها، سربار می‌دانستند.

در عصر جاهلیت نیز پسران به‌دلیل این‌که در آینده مدافعان قبیله خواهند بود، نسبت به دختران که در جنگ‌ها جز مزاحمت و بی‌آبرویی هنگام اسارت نفعی نداشتند، برتر بودند. نفرت از دختران گاهی منجر به زنده به‌گور کردن آنان می‌شد. بهترین زن، زنی بود که دارای پسران زیادی باشد.

منزلت فرزندی در آیین‌های اعتقادی

فرزندآوری در تمام آیین‌های اعتقادی مهم تلقی می‌شود؛ در آیین یهود، تبعیض نسبت به فرزندان منع شده است، اما در عمل فقط برای پسران جشن تکلیف می‌گیرند.

بر مبنای برخی روایت‌ها، در آیین مسیحیت دربارهٔ انسان‌بودن زن تردید وجود داشت، تولد دختر خسارت و منشأ آبروریزی محسوب می‌شد، پسر از منزلت بیشتری برخوردار بوده، به فروختن دختر، سفارش می‌شد و ناپاکی‌های تولد دختر دو برابر تولد پسر دانسته می‌شد.

در آیین بودا فرزندآوری امر شخصی تلقی می‌شود؛ اما پدر و مادر موظف هستند فرزندان خود را از رذایل دور و به کسب فضایل تشویق کنند، در زمان مناسب برای ازدواج‌شان اقدام کرده و اموال خود را برای آنها به ارث بگذارند.

در هندوئیزم؛ فلسفه ازدواج به تولید نسل ختم شده و زنی سعادتمند دانسته می‌شود که فرزند پسر به دنیا بیاورد.

منزلت فرزندی در اسلام

فرزندی در اسلام، منزلت ارجمندی دارد؛ ازدواج معطوف به تکثیر و طهارت نسل معنا می‌شود؛ فرزند میراث خداوند خوانده شده و بوسیدن وی حسنه‌ای از حسنات الهی به‌شمار می‌آید؛ خوشحال کردن وی، خوشحالی والدین را در قیامت به‌دنبال دارد. آموزش قرآن به فرزند، پوششی از نور را برای والدین به ارمغان می‌آورد. مهرورزی به فرزند به‌عنوان هدیه الهی، عامل مهمی در تقویت گرایش‌های فرزندخواهانه است.

در اسلام هرچند تولید نسل موضوعیت دارد؛ اما آموزه‌های اسلام برداشتن فرزند صالح تأکید کرده است.

• فرزند صالح؛ ریحانه بهشتی، هدیه الهی، نورِ دیده، زیباترین یادگار و موجب آرامش انسان است.
• فرزند صالح شفیع والدین و طلب‌کننده مغفرت برای والدین است.
• فرزند صالح عنایت الهی و میراث خدا برای انسان است.
• دختر صالح موجب جلب بیشترین عنایات الهی می‌شود.
• فرزند صالح قوت قلب برای ایام کهن‌سالی، مایه آبرومندی و یادگار نیکو برای والدین است.
• فرزند صالح نیکوکار و خداترس بوده، محبت به اولیای خدا و عناد با دشمنان الهی دارد، مطیع و تأمین‌کننده نیازهای والدین خود هستند.
• دختر صالح برخوردار از عفت، حیا و موقعیت‌شناسی است و در صورت نیاز به تأمین معیشت خانواده یاری رسانده و به آنها مشورت می‌دهد،
• دختر صالح رازنگهدار و کمک‌حال مادر است.
• دختر صالح از عفت خود مراقبت می‌کند تا همسری شایسته برای شوهرش باشد.

عاق والدین توسط فرزند

فرزند از منظر اسلام، امانت الهی نزد پدر و مادر است که باید از او مراقبت کرده و حقوقش را رعایت کنند و گرنه همانگونه که فرزند عاق والدین خود می‌شود، ممکن است والدین نیز عاق فرزندان خود شوند. البته فرزند صالح به خود اجازه نمی‌دهد که پدر و مادر خود را عاق کند؛ اما این مسئله هرگز از اهمیت حقوق فرزندان نمی‌کاهد. عاق فرزند همان پیامدهایی را برای پدر و مادر دارد که عاق والدین برای فرزندان دارد.

فرزندسالاری

بر مبنای برخی تحقیقات در جوامع مسلمان؛ امروزه تبعیض جنسیتی نسبت به فرزندان کاهش یافته، منزلت دختران تقریباً در سطح منزلت پسران ارتقا یافته است؛ اما از سوی دیگر، در کشورهای اسلامی منزلت پدری کاهش یافته و اقتدار مادری تقویت شده است. با غلبه مدیریت زنانه در خانواده، پدیده فرزندسالاری در خانواده‌ها شکل گرفته است. فرزندسالاری از این منظر، محصول منزلت فرزندی در اسلام و مدیریت احساسی زنانه در خانواده است. فرزندسالاری فرایند جامعه‌پذیری را مختل کرده و خانواده‌ها را با آسیب‌های جدی مواجه می‌سازد. در این الگو فرزندان متناسب با منزلت فرزندی در اسلام، خواهان دریافت بیشترین خدمت هستند و در عین حال متأثر از فرهنگ مدرن، تمایلی به مسئولیت‌پذیری در خانواده ندارند؛ لذا در چنین خانواده‌هایی مادر و پدر همیشه بدهکار فرزندان تلقی می‌شوند.

منابع

• قرآن کریم
• ابراهیمی‌پور، قاسم و دیگران، راهبردهای تحکیم خانواده از منظر متون دینی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۹۵ش.
• ابراهیمی‌پور، قاسم و دیگران، شاخص‌های خانواده مطلوب از دیدگاه اسلام، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۹۵ش.
• آزاد، بهنام، «ازدواج و طلاق و نقش زن در فرهنگ چینی‌ها»، وب‌سایت جوان آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲۰ مرداد ۱۳۹۵ش.
• «ازدواج و طلاق در آیین بودا و اسلام»، وب‌سایت طهور، تاریخ بازدید مطلب: ۱۳ اردیبهشت ۱۴۰۴ش.
• بروجردی، اشرف، «جایگاه زن در کتب آسمانی تورات، انجیل و قرآن (مطالعهٔ تطبیقی)»، دوفصلنامه اسلام‌شناسی و قرآن‌پژوهی در جهان معاصر، سال دوم، شماره ۲، پاییز و زمستان ۱۴۰۲ش.
• پژهان، علی و کمالی‌ها، آنیتا، «مقایسه رفتارهای جمعیتی- باروری مذهب بودا در آسیا»، مطالعات فرهنگ و هنر آسیا، شماره ۱، بهار و تابستان ۱۴۰۲ش.
• پسندیده، عباس، «روایات سبع سنین، در فرزندپروری، گونه‌ها و تحلیل درونی آنها»، فصلنامه علوم حدیث، شماره ۸۱، ۱۳۹۵ش.
• توکلی، نسرین، «زن در ادیان ابراهیمی (اسلام، یهودیت، مسیحیت)»، در پرتال امام خمینی، تاریخ درج مطلب: ۵ خرداد ۱۳۹۷ش.
• حرعاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل‌البیت، ۱۴۰۹ق.
• حسینی، به‌رزان و دیگران، «الگوی انگیزش فرزندآوری مبتنی بر تجارب زیسته خانواده‌های دارای حداقل یک فرزند»، فصلنامه علمی فرهنگی تربیتی زنان و خانواده، شماره ۶۵، زمستان ۱۴۰۲ش.
• حق‌پرست، زهرا و ابراهیم، علیرضا، «آیین ازدواج در دین هندویی شیوایی»، نامه الهیات، سال سیزدهم، شماره ۵۴، بهار ۱۴۰۰ش.
• «خانواده در جامعه سنتی چین»، وب‌سایت مجله ویستا، تاریخ بازدید مطلب: ۹ اردیبهشت ۱۴۰۴ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
• دورانت، ویلیام جیمز، تاریخ تمدن، ترجمه احمد آرام و دیگران، تهران، اقبال، ۱۳۳۷ش.
• سعیدی، «چشمان فلسفهٔ کاربردی، مفهوم پدر و مادری را چگونه می‌بیند؟»، وب‌سایت پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، تاریخ درج مطلب: ۲ اسفند ۱۴۰۲ش.
• شریف‌رضی، محمد، نهج‌البلاغه، قم، هجرت‏، ۱۴۱۴ق.
• قاسمی، زهرا، «بررسی سطح تبعیض بین دختران و پسران در خانواده»، پژهش‌های جامعه‌شناختی، شماره ۴۶، تابستان ۱۳۹۸ش.
• صحیفه کامله سجادیه، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۱۵ق.
• صدوق، محمّد، من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق.
• طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الأخلاق، قم، شریف‌رضی، ۱۴۱۲ق.
• عزیزی خادم، معصومه و حسینی، علی‌یار، «بررسی نقش زن در یهودیت»، در فصلنامه علمی‌پژوهشی زن و فرهنگ، شماره ۲۲، زمستان ۱۳۹۳ش.
• «عقاید و باورهای ابتدایی چینیان باستان»، وب‌سایت طهور، تاریخ بازدید مطلب: ۹ اردیبهشت ۱۴۰۴ش.
• غنی‌زاده بافقی، مریم و ورمزیار، فائزه، «تأثیر جنبش‌های فمینیسم بر تحول مفهوم خانواده»، پژوهش‌های حقوقی، شماره ۴۶، تابستان ۱۴۰۰ش.
• فلسفی، ‏محمدتقی، الحدیث، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی‏، ۱۳۶۸ش.
• کلینی، ابوجعفر، الکافی، تهران، دارالکتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ق.
• کامجو، سهیلا، «تحلیل جایگاه فرزندآوری و فرزندپروری در عصر هخامنشی»، پژوهشنامه تاریخ، شماره ۷۵، تایستان ۱۴۰۳ش.
• کمپانی، نسیم، «زنان در هندویسم»، وب‌سایت انسان‌شناسی و فرهنگ، تاریخ درج مطلب: ۲۱ اسفند ۱۳۹۶ش.
• کوئن، بروس، درآمدی به جامعه‌شناسی، ترجمه محسن ثلاثی، تهران، توتیا، ۱۳۸۱ش.
• محبی، محمدعارف، «زن در افغانستان؛ از انکار ماهیت انسانی تا نفی هویت زنانگی»، فصلنامه اندیشه معاصر، شماره ۵، پاییز ۱۳۹۵ش.
• محبی، محمدعارف، «مردمی‌شدن خانواده؛ فرایند آسیب‌دیدگی و بحران خانوادگی»، معرفت فرهنگی‌اجتماعی، سال پانزدهم، شماره ۱، زمستان ۱۴۰۲ش.
• «مراقب باشید عاق فرزند نشوید!»، وب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: ۱۰ اردیبهشت ۱۳۷۹ش.
• مظاهری، علی‌اکبر، «واژه‌شناسی قرآنی: اَبناء، حَفدَة، ذرّیَة، سِبط، عَقِب، نَسل، وَلَد»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بازدید مطلب: ۶ مرداد ۱۴۰۴ش.
• میرزایی، نسترن، «نگاهی به جایگاه زن و نهاد خانواده در روم باستان»، وب‌سایت پژوهه، تاریخ درج مطلب:۲۰ شهریور ۱۳۹۱ش.
• «نقش اجتماعی زن در دوره جاهلیت»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: ۲۸ اسفند ۱۳۹۵ش.
• نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت، ۱۴۰۸ق. ‏
• نوید، نفیسه، «بررسی تطبیقی جایگاه زن در ادیان ابراهیمی»، مجلة نامة الهیات، شماره ۶۲، بهار ۱۴۰۲ش.
• وافی، مرتضی، «از عاق والدین تا عاق فرزند»، خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۳ آبان ۱۴۰۲ش.