منزلت فرزندی؛ ارزش و مقام فرزندی در مناسبات خانوادگی.
در جهان امروز، فردگرایی و تغییر نگرش به نقش‌های جنسیتی، منزلت فرزندی را به چالش کشیده است. در جامعه مدرن، فرزندآوری تنها تا حدی پذیرفته است که با زندگی راحت و لذت‌جویانه والدین تداخل نداشته باشد؛ به همین دلیل بسیاری از زنان و مردان در غرب تمایلی به بچه‌دار شدن ندارند. در مقابل، اسلام فرزندآوری را وظیفه مهم زن و مرد می‌داند و معتقد است که میل به جاودانگی در انسان، او را به ادامه نسل سوق می‌دهد. همچنین، پرورش فرزندان شایسته را راهی برای رسیدن به سعادت و خوشبختی معرفی می‌کند.
مفهوم‌شناسی
منزلت در لغت به‌معنای مرتبت، احترام، پایگاه و بزرگی است.[۱] پایگاه به منزلت یک فرد در گروه و یا به رتبه یک گروه در مقایسه با گروه‌های دیگر، اطلاق می‌شود. پایگاه منزلتی فرد، حقوق و مزایای یک شخص را معین می‌کند. موقعیت فرزندی حامل نقش‌هایی است که دیگران از فرد به‌عنوان فرزند انتظار دارند.[۲] ملاک برخورداری از منزلت در فرهنگ‌ها، متفاوت است، اما معمولاً عبارت است از: ثروت، قدرت، نَسب، سِن و ارزش‌های فرهنگی و معنوی.[۳]
در ادبیات عرب از فرزند تعبیر به وَلَد شده است، ولد در اصل به‌معنای پدید آمدن چیزی از چیز دیگر است؛[۴] اما رابطۀ فرزندی فراتر از رابطه زیستی یا اجتماعی، یک رابطه هنجاری است و خاستگاه ارزش‌های منحصربه‌فرد و مهمی است که مسئولیت‌های خاصی را پایه‌گذاری و همچنین مسائل اخلاقی را خلق می‌کند.[۵] در آیات قرآن به فرزند جسمانی،[۶] معنوی[۷] و شیری (رضاعی)[۸] اشاره شده است.
دیدگاه‌های نظری
در جوامع سنتی، جایگاه فرزندان به‌مثابه نیروی کار تعریف می‌شود. در جوامع مدرن به‌ویژه با رویکرد فمینیستی که روابط همسرانه براساس مشارکت‌های لذت‌گرایانه تفسیر می‌شود، فرزندخواهی در سطح تأمین لذت عاطفی معنا یافته[۹] و فرزندی از مدار توجه زوجین خارج می‌شود. مبارزه فمینیست‌ها علیه موقعیت‌های مادری و پدری به منزلت فرزندی نیز آسیب رسانده و موجب کاهش نرخ فرزندآوری می‌شود.[۱۰]
در انگاره مدرن؛ موقعیت فرزندی در عرض موقعیت‌های دیگر تعریف شده و فرزندان به کمک قوانین حقوقی در صدد تأمین منافع موقتی خود هستند و عمدتاً با این رویکرد جامعه‌پذیر می‌شوند که در اولین فرصت ممکن مستقل می‌شوند.[۱۱]
در انگاره اسلامی؛ فرزند دارای جایگاه محوری و از عوامل اصلی تشکیل خانواده به‌شمار می‌آید. خانواده، نهاد بنیادین در ترتیبات نهادی جامعه است، نسل بشر از مجرای خانواده تداوم یافته و گروهای خویشاوندی هسته‌های زیرین، ساختار جامعه دانسته می‌شود.[۱۲] نقش اصلی خانواده، هم‌افزایی برای سعادت دنیوی و اخروی است؛ لذا در اسلام، پاکی زن، از معیار‌های اصلی انتخاب همسر معرفی شده و فرزندآوری فراتر از نیازهای فردی زن و شوهر، در راستای تکلیف و مسئولیت دینی آنها معنا می‌یابد.[۱۳] فرزندآوری و افزایش انسان‌های مسلمان، موجب مباحات پیامبر اسلام[۱۴] و مهرورزی به فرزند، مایه جلب رحمت الهی شمرده می‌شود.[۱۵]
انگیزه‌های فرزندآوری
انگیزه‌های فرزندآوری مسئله‌ای چندبعدی است که ریشه در فرهنگ، رفتار و شرایط اقتصادی دارد. این انگیزه‌ها همگام با تغییرات جمعیتی، رشد اقتصادی و دگرگونی‌های اجتماعی، تحول می‌یابند.[۱۶] داشتن فرزند، خواسته فطری انسان بوده و همه آرزو دارند فرزندانی شایسته داشته باشند.[۱۷] اسلام نیز در راستای تقویت این گرایش فطری، تشویق به فرزندآوری را مورد توجه قرار داده است.[۱۸] فرزندآوری، مجموعه‌ای از نیازمندی‌های فردی، اجتماعی، مادی و معنوی را پاسخ می‌دهد، از بقای نسل بشر تا بازتولید جامعه‌ای توحیدی؛[۱۹] همچنین انسان برای مقابله با سختی‌های زندگی، نیازمند حامی است و فرزند صالح در هنگام نیاز از والدین خود مراقبت می‌کند[۲۰] و نام نیک آنها را پس از مرگ، زنده نگاه می‌دارد.[۲۱] از سوی دیگر، انسان‌ها به‌خاطر فداکاری در پرورش فرزندان خود، از پاداش‌های معنوی بهره‌مند می‌شوند.[۲۲]
منزلت فرزندی در اقوام کهن
در ایران باستان، توجه به فرزندآوری و تشویق به آن، با هدف پیشرفت و توسعه کشور از اولویت‌های جدی به‌شمار می‌رفت. زنان باردار تکریم می‌شدند و برای فرزندآوری از سوی پادشاه، پاداش دریافت می‌کردند و پسران نسبت به دختران از منزلت بیشتری برخوردار بودند.[۲۳]
به گزارش ویل دورانت؛ در آتن هرچند بی‌فرزندی تقبیح می‌شد؛ اما فلاسفه یونان برای داشتن نسل نیرومند و مردم به منظور پیشگیری از تجزیه ثروت خود سعی در تحدید موالید داشته وکشتن فرزند مجاز شمرده می‌شد. فرزند بردگان به‌ندرت مجال زنده‌ماندن یافته و دختران بیش از پسران کشته می‌شدند.[۲۴]
در چین؛ پسران بر دختران ترجیح داده می‌شدند.[۲۵] زنان حق دختر زاییدن را نداشتند و تولد دختر مظهر خشم ارواح نیاکان شمرده می‌شد.[۲۶] چینی‌ها پسران را مفید دانسته، بقای خود و تدوام نسل خویش را در داشتن پسر می‌دیدند.[۲۷]
در هند کهن؛ ارزش دختر پایین‌تر از پسر بود؛ یک زن خوب و پرهیزگار وظیفه داشت که فرزندان پسر برای شوهرش بیاورد، داشتن فرزندان دختر موجب شرمساری زنان بوده و اگر زنی پسردار نمی‌شد، همسرش ازدواج مجدد می‌کرد.[۲۸]
رومی‌ها، پسر را نماد قدرت می‌دانستند چون در جنگ‌ها از کشور دفاع می‌کردند و برای دختران ارزشی قایل نبودند و آنها را در جنگ‌ها، سربار می‌دانستند.[۲۹]
در عصر جاهلیت نیز پسران به‌دلیل این‌که در آینده مدافعان قبیله خواهند بود، نسبت به دختران که در جنگ‌ها جز مزاحمت و بی‌آبرویی هنگام اسارت نفعی نداشتند، برتر بودند.[۳۰] نفرت از دختران گاهی منجر به زنده به‌گور کردن آنان می‌شد.[۳۱] بهترین زن، زنی بود که دارای پسران زیادی باشد.[۳۲]
منزلت فرزندی در آیین‌های اعتقادی
فرزندآوری در تمام آیین‌های اعتقادی مهم تلقی می‌شود؛ در آیین یهود، تبعیض نسبت به فرزندان منع شده است، اما در عمل فقط برای پسران جشن تکلیف می‌گیرند.[۳۳]
بر مبنای برخی روایت‌ها، در آیین مسیحیت دربارۀ انسان‌بودن زن تردید وجود داشت، تولد دختر خسارت و منشأ آبروریزی محسوب می‌شد،[۳۴] پسر از منزلت بیشتری برخوردار بوده، به فروختن دختر، سفارش می‌شد[۳۵] و ناپاکی‌های تولد دختر دو برابر تولد پسر دانسته می‌شد.[۳۶]
در آیین بودا فرزندآوری امر شخصی تلقی می‌شود؛[۳۷] اما پدر و مادر موظف هستند فرزندان خود را از رذایل دور و به کسب فضایل تشویق کنند، در زمان مناسب برای ازدواج‌شان اقدام کرده و اموال خود را برای آنها به ارث بگذارند.[۳۸]
در هندوئیزم؛ فلسفه ازدواج به تولید نسل ختم شده و زنی سعادتمند دانسته می‌شود که فرزند پسر به دنیا بیاورد.[۳۹]
منزلت فرزندی در اسلام
فرزندی در اسلام، منزلت ارجمندی دارد؛ ازدواج معطوف به تکثیر و طهارت نسل معنا می‌شود؛ فرزند میراث خداوند خوانده شده و بوسیدن وی حسنه‌ای از حسنات الهی به‌شمار می‌آید؛ خوشحال کردن وی، خوشحالی والدین را در قیامت به‌دنبال دارد. آموزش قرآن به فرزند، پوششی از نور را برای والدین به ارمغان می‌آورد. مهرورزی به فرزند به‌عنوان هدیه الهی، عامل مهمی در تقویت گرایش‌‌های فرزندخواهانه است.[۴۰]
در اسلام هرچند تولید نسل موضوعیت دارد؛ اما آموزه‌های اسلام بر داشتن فرزند صالح تأکید کرده است.
- فرزند صالح؛ ریحانه بهشتی،[۴۱] هدیه الهی،[۴۲] نورِ دیده،[۴۳] زیباترین یادگار[۴۴] و موجب آرامش انسان است.[۴۵]
- فرزند صالح شفیع والدین و طلب‌کننده مغفرت برای والدین است.[۴۶]
- فرزند صالح عنایت الهی[۴۷] و میراث خدا برای انسان است.[۴۸]
- دختر صالح موجب جلب بیشترین عنایات الهی می‌شود.[۴۹]
- فرزند صالح قوت قلب برای ایام کهن‌سالی، مایه آبرومندی و یادگار نیکو برای والدین است.
- فرزند صالح نیکوکار و خداترس بوده، محبت به اولیای خدا و عناد با دشمنان الهی دارد، مطیع و تأمین‌کننده نیازهای والدین خود هستند.[۵۰]
- دختر صالح برخوردار از عفت، حیا[۵۱] و موقعیت‌شناسی است و در صورت نیاز به تأمین معیشت خانواده یاری رسانده و به آنها مشورت می‌دهد،[۵۲]
- دختر صالح رازنگهدار و کمک‌حال مادر است.[۵۳]
- دختر صالح از عفت خود مراقبت می‌کند تا همسری شایسته برای شوهرش باشد.[۵۴]
عاق والدین توسط فرزند
فرزند از منظر اسلام، امانت الهی نزد پدر و مادر است که باید از او مراقبت کرده و حقوقش را رعایت کنند و گرنه همانگونه که فرزند عاق والدین خود می‌شود، ممکن است والدین نیز عاق فرزندان خود شوند. البته فرزند صالح به خود اجازه نمی‌دهد که پدر و مادر خود را عاق کند؛ اما این مسئله هرگز از اهمیت حقوق فرزندان نمی‌کاهد.[۵۵] عاق فرزند همان پیامدهایی را برای پدر و مادر دارد که عاق والدین برای فرزندان دارد.[۵۶]
فرزندسالاری
بر مبنای برخی تحقیقات در جوامع مسلمان؛ امروزه تبعیض جنسیتی نسبت به فرزندان کاهش یافته، منزلت دختران تقریباً در سطح منزلت پسران ارتقا یافته است؛[۵۷] اما از سوی دیگر، در کشورهای اسلامی منزلت پدری کاهش یافته و اقتدار مادری تقویت شده است. با غلبه مدیریت زنانه در خانواده، پدیده فرزندسالاری در خانواده‌ها شکل گرفته است.[۵۸] فرزندسالاری از این منظر، محصول منزلت فرزندی در اسلام و مدیریت احساسی زنانه در خانواده است. فرزندسالاری فرایند جامعه‌پذیری را مختل کرده و خانواده‌ها را با آسیب‌های جدی مواجه می‌سازد. در این الگو فرزندان متناسب با منزلت فرزندی در اسلام، خواهان دریافت بیشترین خدمت هستند و در عین حال متأثر از فرهنگ مدرن، تمایلی به مسئولیت‌پذیری در خانواده ندارند؛ لذا در چنین خانواده‌هایی مادر و پدر همیشه بدهکار فرزندان تلقی می‌شوند.[۵۹]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، 1377ش، ذیل واژه منزلت.
- ↑ کوئن، درآمدی به جامعه شناسی، 1381ش، ص57.
- ↑ ابراهیمی‌پور و دیگران، شاخص‌های خانواده مطلوب، 1395ش، ص549.
- ↑ مظاهری، «واژه‌شناسی قرآنی: اَبناء، حَفدَة، ذرّيَة، سِبط، عَقِب، نَسل، وَلَد»، وب‌سایت راسخون.
- ↑ سعیدی، «چشمان فلسفۀ کاربردی، مفهوم پدر و مادری را چگونه می‌بیند؟»، وب‌سایت پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
- ↑ سوره نحل، آیه 72.
- ↑ سوره احزاب، آیه 6.
- ↑ سوره نساء، آیه23.
- ↑ ابراهیمی‌پور و دیگران، راهبردهای تحکیم خانواده، 1395ش، ص114.
- ↑ غنی‌زاده بافقی و ورمزیار، «تأثیر جنبش‌های فمینیسم بر تحول مفهوم خانواده»، 1400ش، ص242.
- ↑ محبی، «مردمی‌شدن خانواده؛ فرایند آسیب‌دیدگی و بحران خانوادگی»، 1402ش، ص94-92.
- ↑ سوره نحل، آیه 72.
- ↑ ابراهیمی‌پور و دیگران، شاخص‌های خانواده مطلوب، 1395ش، ص272.
- ↑ نورى، مستدرك الوسائل، 1408ق، ج2، ص391.
- ↑ حرعاملى، وسائلالشيعه، 1409ق، ج21، ص360.
- ↑ حسینی و دیگران، «الگوی انگیزش فرزندآوری مبتنی بر تجارب زیسته خانواده‌های دارای حداقل یک فرزند»، 1402ش، ص46.
- ↑ پسندیده، «روایات سبع سنین، در فرزندپروری، گونهها و تحلیل درونی آنها»، 1395ش، ص3.
- ↑ ابراهیمی‌پور و دیگران، راهبردهای تحکیم خانواده، 1395ش، ص114.
- ↑ ابراهیمی‌پور و دیگران، شاخص‌های خانواده مطلوب، 1395ش، ص273.
- ↑ سوره شعرا، آیه 133؛ سوره نوح، آیه 12.
- ↑ صدوق، من لايحضره الفقيه، 1413ق، ج3، ص482.
- ↑ فلسفى، الحديث، 1368ش، ج3، ص80.
- ↑ کامجو، »تحلیل جایگاه فرزندآوری و فرزند پروری در عصر هخامنشی»، 1403ش، ص110-111.
- ↑ دورانت، تاریخ تمدن،1337ش، ج2، ص320.
- ↑ آزاد، «ازدواج و طلاق و نقش زن در فرهنگ چینی‌ها»، وب‌سایت جوان آنلاین.
- ↑ «عقاید و باورهای ابتدایی چینیان باستان»، وب‌سایت طهور.
- ↑ «خانواده در جامعه سنتی چین»، وب‌سایت مجله ویستا.
- ↑ کمپانی، «زنان در هندویسم»، وب‌سایت انسان‌شناسی.
- ↑ میرزایی، «نگاهی به جايگاه زن و نهاد خانواده در روم باستان»، وب‌سایت پژوهه.
- ↑ محبی، «زن در افغانستان؛ از انکار ماهیت انسانی تا نفی هویت زنانگی»، 1395ش، ص174.
- ↑ سوره تکویر، آیه 9-8.
- ↑ «نقش اجتماعی زن در دوره جاهلیت»، خبرگزاری میزان.
- ↑ عزیزی‌خادم و حسینی، «بررسی نقش زن در یهودیت»، 1393ش، ص75-74.
- ↑ نوید، «بررسی تطبیقی جایگاه زن در ادیان ابراهیمی»، 1402ش، ص7و3
- ↑ توکلی، «زن در ادیان ابراهیمی(اسلام، یهودیت، مسیحیت)»، پرتال امام خمینی.
- ↑ بروجردی، «جایگاه زن در کتب آسمانی تورات، انجیل و قرآن (مطالعۀ تطبیقی)»، 1402ش، ص6.
- ↑ پژهان و کمالی‌ها، «مقایسه رفتارهای جمعیتی- باروری مذهب بودا در آسیا»، 1402ش، ص32.
- ↑ «ازدواج و طلاق در آیین بودا و اسلام»، وب‌سایت طهور.
- ↑ حق‌پرست و ابراهیم، «آیین ازدواج در دین هندویی شیوایی»، 1400ش، ص11- 9.
- ↑ ابراهیمی‌پور و دیگران، راهبردهای تحکیم خانواده، 1395ش، ص118.
- ↑ صدوق، من لايحضره الفقيه، 1413ق، ج3، ص481.
- ↑ كليني، الكافي، 1407ق، ج6، ص2.
- ↑ سوره فرقان، آیه 74.
- ↑ نورى، مستدرك الوسائل، 1408ق، ج15، ص114.
- ↑ سوره مريم، آیه 5.
- ↑ نورى، مستدرك الوسائل، 1408ق، ج15، ص112.
- ↑ طبرسى، مكارم الأخلاق، 1412ق، ص219.
- ↑ كليني، الكافي، 1407ق، ج6، ص4-3.
- ↑ طبرسى، مكارم الأخلاق، 1412ق، ص219.
- ↑ صحیفه سجادیه، 1415ق، دعای 25.
- ↑ طبرسى، مكارم الأخلاق، 1412ق، ص219.
- ↑ سوره قصص، آیه 26-23.
- ↑ سوره قصص، آیه 12-11.
- ↑ شريف‌الرضي، نهج‌البلاغه، 1414ق، حکمت 234.
- ↑ وافی، «از عاق والدین تا عاق فرزند»، وب‌سایت خبرگزاری رسمی حوزه.
- ↑ «مراقب باشید عاق فرزند نشوید!»، وب‌سایت تبیان.
- ↑ قاسمی، «بررسی سطح تبعیض بین دختران و پسران در خانواده»، پژهش‌های جامعه‌شناختی، 1398ش، ص121.
- ↑ ابراهیمی‌پور و دیگران، راهبردهای تحکیم خانواده، 1395ش، ص131.
- ↑ محبی، «مردمی‌شدن خانواده؛ فرایند آسیب‌دیدگی و بحران خانوادگی»، 1402ش، ص95-94.
منابع
- قرآن کریم
- ابراهیمی‌پور، قاسم و دیگران، راهبردهای تحکیم خانواده از منظر متون دینی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1395ش.
- ابراهیمی‌پور، قاسم و دیگران، شاخص‌های خانواده مطلوب از دیدگاه اسلام، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1395ش.
- آزاد، بهنام، «ازدواج و طلاق و نقش زن در فرهنگ چینی‌ها»، وب‌سایت جوان آنلاین، تاریخ درج مطلب: 20 مرداد 1395ش.
- «ازدواج و طلاق در آیین بودا و اسلام»، وب‌سایت طهور، تاریخ بازدید مطلب: 13 اردیبهشت 1404ش.
- بروجردی، اشرف، «جایگاه زن در کتب آسمانی تورات، انجیل و قرآن (مطالعۀ تطبیقی)»، دو فصلنامه اسلام‌شناسی و قرآن پژوهی در جهان معاصر، سال دوم، شماره2، پاییز و زمستان 1402ش.
- پژهان، علی و کمالی‌ها، آنیتا، «مقایسه رفتارهای جمعیتی- باروری مذهب بودا در آسیا»، مطالعات فرهنگ و هنر آسیا، شماره 1، بهار و تابستان 1402ش.
- پسندیده، عباس، «روایات سبع سنین، در فرزندپروری، گونهها و تحلیل درونی آنها»، فصلنامه علوم حدیث، شماره 81، 1395ش.
- توکلی، نسرین، «زن در ادیان ابراهیمی(اسلام، یهودیت، مسیحیت)»، در پرتال امام خمینی، تاریخ درج مطلب: 5 خرداد 1397ش.
- حرعاملى، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل‌البیت، 1409ق.
- حسینی، به‌رزان و دیگران، «الگوی انگیزش فرزندآوری مبتنی بر تجارب زیسته خانواده‌های دارای حداقل یک فرزند»، فصلنامه علمی فرهنگی تربیتی زنان و خانواده، شماره 65، زمستان 1402ش.
- حق‌پرست، زهرا و ابراهیم، علیرضا، «آیین ازدواج در دین هندویی شیوایی»، نامه الهیات، سال سیزدهم، شماره 54، بهار1400ش.
- «خانواده در جامعه سنتی چین»، وب‌سایت مجله ویستا، تاریخ بازدید مطلب: 9 اردیبهشت 1404ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، 1377ش.
- دورانت، ویلیام جیمز، تاریخ تمدن، ترجمه احمد آرام و دیگران، تهران، اقبال، 1337ش.
- سعیدی، «چشمان فلسفۀ کاربردی، مفهوم پدر و مادری را چگونه می‌بیند؟»، وب‌سایت پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، تاریخ درج مطلب: 2 اسفند 1402ش.
- شریف‌رضی، محمد، نهج‌البلاغه، قم، هجرت، 1414ق.
- قاسمی، زهرا، «بررسی سطح تبعیض بین دختران و پسران در خانواده»، پژهش‌های جامعه‌شناختی، شماره 46، تابستان 1398ش.
- صحیفه کامله سجادیه، قم، جامعه مدرسین، 1415ق.
- صدوق، محمّد، من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1413ق.
- طبرسی، حسن بن فضل، مكارم الأخلاق، قم، شریف‌رضى، 1412ق.
- عزیزی خادم، معصومه و حسینی، علی‌یار، «بررسی نقش زن در یهودیت»، در فصلنامه علمی‌پژوهشی زن و فرهنگ، شماره 22، زمستان 1393ش.
- «عقاید و باورهای ابتدایی چینیان باستان»، وب‌سایت طهور، تاریخ بازدید مطلب: 9 اردیبهشت 1404ش.
- غنی‌زاده بافقی، مریم و ورمزیار، فائزه، «تأثیر جنبش‌های فمینیسم بر تحول مفهوم خانواده»، پژوهش‌های حقوقی، شماره 46، تابستان 1400ش.
- فلسفى، محمد‌تقى، الحدیث، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1368ش.
- كلینى، ابوجعفر، الكافی، تهران، دارالكتب الإسلامیة، 1407ق.
- کامجو، سهیلا، «تحلیل جایگاه فرزندآوری و فرزند پروری در عصر هخامنشی»، پژوهشنامه تاریخ، شماره 75، تایستان 1403ش.
- کمپانی، نسیم، «زنان در هندویسم»، وب‌سایت انسان‌شناسی و فرهنگ، تاریخ درج مطلب: 21 اسفند 1396ش.
- کوئن، بروس، درآمدی به جامعه‌شناسی، ترجمه محسن ثلاثی، تهران، توتیا، چاپ دوازدهم، 1381ش.
- محبی، محمدعارف، «زن در افغانستان؛ از انکار ماهیت انسانی تا نفی هویت زنانگی»، فصلنامه اندیشه معاصر، شماره 5، پاییز 1395ش.
- محبی، محمدعارف، «مردمی‌شدن خانواده؛ فرایند آسیب‌دیدگی و بحران خانوادگی»، معرفت فرهنگی‌اجتماعی، سال پانزدهم، شماره 1، زمستان 1402ش.
- «مراقب باشید عاق فرزند نشوید!»، وب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: 10 اردیبهشت 1379ش.
- مظاهری، علی‌اکبر، «واژه‌شناسی قرآنی: اَبناء، حَفدَة، ذرّیَة، سِبط، عَقِب، نَسل، وَلَد»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بازدید مطلب: 6 مرداد 1404ش.
- میرزایی، نسترن، «نگاهی به جایگاه زن و نهاد خانواده در روم باستان»، وب‌سایت پژوهه، تاریخ درج مطلب:20 شهریور 1391ش.
- «نقش اجتماعی زن در دوره جاهلیت»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: 28 اسفند 1395ش.
- نورى، میرزاحسین، مستدرك الوسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت، 1408ق.
- نوید، نفیسه، «بررسی تطبیقی جایگاه زن در ادیان ابراهیمی»، مجلة نامة الهیات، شماره 62، بهار 1402ش.
- وافی، مرتضی، «از عاق والدین تا عاق فرزند»، وب‌سایت خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ درج مطلب: 3 آبان 1402ش.