منزلت پدری
منزلت پدری؛ پایگاه و اقتدار پدری در مناسبات خانوادگی.
اقتدار پدری از همگانی‌های فرهنگ بشری است؛ پدر در تمام اقوام، دارای اقتدار تلقی شده و ادیان الهی منزلتی ویژه برای پدران قایل هستند. تشابه‌گرایی جنسیتی فمینیست‌ها مفهوم پدری در جهان معاصر را با چالش‌هایی مواجه ساخته است، آنها اقتدار پدری را به مردسالاری تعبیر کرده و آن را تبعیض علیه زنان می‌دانند، حذف منزلت پدری خانوادههای غربی را با پدیده بی‌پدری مواجه ساخته است. اسلام؛ اقتدار پدری را از سنخ ولایت دانسته و آن را وظیفه مردانه به نفع زنان و فرزندان می‌داند و متناسب با آن منزلت پدری را لازم و ارجمند می‌شمارد.
مفهوم‌شناسی
منزلت در لغت به‌معنای مرتبت و مقام، حرمت و احترام، پایگاه و بزرگی آمده است.[۱] منزلت نشان‌دهنده پایگاه فرد در گروه یا رتبه یک گروه در مقایسه با گروه‌های دیگر است. پایگاه منزلتی فرد، حقوق یک شخص را معین می‌کند. پایگاه پدری حامل نقش‌هایی است که دیگران از مرد به‌عنوان پدر انتظار دارند.[۲] ملاک‌های منزلت در فرهنگ‌های مختلف متفاوت است که عمده‌ترین آنها عبارتند از: ثروت، قدرت، نَسب، سِن و ارزش‌های فرهنگی و معنوی.[۳]
پدری در نگرش فمینیستی مفهوم محوری در بیان فرادستی مرد و فرودستی زن به‌شمار آمده و از خاستگاه پدرسالاری؛ فرهنگ مردسالاری و تبعیض اجتماعی علیه زنان تحلیل می‌شود.[۴]
از منظر علوم اجتماعی؛ پدری صرفا رابطه زیستی یا اجتماعی نیست، بلکه رابطه‌ای هنجاری است؛ منشاء ارزش‌های منحصربه‌فردی است که مسئولیت‌های خاصی را پایه‌گذاری و همچنین مسائل اخلاقی مهمی را خلق می‌کند.[۵] پدری به نقش و مسئولیت مرد در خانواده اشاره داشته و پدر مردی دارای فرزند است.[۶]
پدر در منابع اسلامی به پدر جسمانی (حقیقی)،[۷] اجتماعی (معنوی)[۸] و رضاعی (شوهر دایه)،[۹] تقسیم می‌شود.
دیدگاه‌های نظری
فمینیست‌ها، اقتدار مرد را منشأ اصلی شکل‌گیری نظام پدرسالاری معرفی می‌کنند؛ مظلومیت تاریخی زنان را بر همین مبنا تفسیر کرده و تلاش دارند تا منزلت پدری را کاهش دهند. حذف اقتدار پدر در خانوادههای غربی از یک سوی نظارت و کنترل مرد بر اعضای خانواده را دچار مشکل کرد و از سوی دیگر مساوات‌طلبی و عدم تمکین زنان، موجب افزایش طلاق و گسترش خانوادههای مادر سرپرست شد. فراوانی چنین خانواده‌هایی، منشأ آسیب‌های اجتماعی در غرب به‌شمار می‌آید. بر اساس تحقیقات، در آمریکا اکثریت محکومان به حبس‌های بلندمدت از خانه‌های بدون پدر بوده‌اند. با توجه به چنین شرایطی؛ برخی مشاوران خانواده در غرب، بیش از گذشته به این نکته واقف شده‌اند که لازم است منزلت پدری تقویت شده و موقعیت رهبری در خانواده به عهده مرد گذاشته شود.[۱۰]
در نگرش اسلامی؛ مهم‌ترین نقش پدری در ساختار خانواده، نقش سرپرستی است.[۱۱] اقتدار مرد از سنخ ولایت است که البته حق استبداد در رأی را ندارد و باید با رعایت تمایلات و نیازهای دیگران، خانواده را مدیریت کند.[۱۲] ولایت پدر بر فرزندان عبارت از تصرفات او در امور است که به سرنوشت آنها ارتباط پیدا می‌کند به‌عنوان نمونه اگر دختری بخواهد ازدواج کند باید از پدرش اجازه گیرد.[۱۳]
منزلت پدری در تمدن‌های باستانی
احترام به پدر از همگانی‌های فرهنگ بشر است؛ در ایران باستان؛ دختران تحت قیمومیت پدر بودند و ازدواج‌شان باید با رضایت آنها صورت می‌گرفت.[۱۴]
در رم باستان؛ نظام پدرشاهی اساسی‌ترین و اختصاصی‌ترین نهاد جامعه محسوب می‌شد و پدر اختیار مطلق داشت.[۱۵] رئیس خانواده، مسن‌ترین مرد خانواده یعنی پدر یا پدربزرگ بود. او خانه را کنترل کرده و روی تمام اعضای خانواده‌اش نفوذ داشت[۱۶] و مالک همه وسایل حتی فرزندان و نوه‌ها دانسته می‌شد.[۱۷]
در آتن نیز پدر صاحب فرزندان شمرده شده و مادر هیچ‌گونه حقی نسبت به آنها نداشت.[۱۸]
در چین؛ پدر حق داشت کودکانش را به کنیزی و غلامی فروخته و در مواردی حتی حق کشتن‌شان را نیز داشت. مرد عمدتاً به‌تنهایی غذا می‌خورد و به‌ندرت فرزندانش را به سفرۀ خود می‌خواند.[۱۹]
در هند کهن؛ مرد با قـدرت پـدرشاهی بر خانواده خود حکومت کرده و در مواردی می‌توانست زنان و فرزنـدان خود را بفروشد.[۲۰] دختر قبل از ازدواج باید برده پدرش می‌بود.[۲۱]
منزلت پدری در آیین‌های اعتقادی
در آیین یهود؛ مجازات فرزندی که پدر و مادرش را لعن کند اعدام است،[۲۲] در گذشته پدر عبرانی می‌توانست دختران صغیر خود را بدون رضایت آنها شوهر دهد.[۲۳]
در آیین مسیحیت؛ بر اطاعت فرزندان از پدر سفارش شده و تأکید می‌شود که مبادا او را خشمگین و دلشکسته سازید.[۲۴]
بر مبنای آیین کنفوسیوس؛ اطاعت از پدر، از اصلی‌ترین آموزههای این آیین محسوب می‌شود.[۲۵]
در آیین بودایی؛ فرزندان ملزم به احترام به پدر خود بوده و احترام به او سبب پیشرفت دنیوی شمرده می‌شود. از نظر بودا؛ فرزندان هرگز نمی‌توانند دین خود نسبت به پدرش را ادا کنند.[۲۶]
در آیین زرتشت؛ اطاعت از والدین، نخستین تکلیف فرزندان است، پدر حق دارد فرزندش را که از او ناراضی است از ارث محروم کند و اگر فرزندی سه بار پدرش را نافرمانی کند مستحق مرگ دانسته می‌شود.[۲۷]
منزلت پدری در اسلام
بر مبنای آموزههای اسلام؛ پدری، منزلت فوق‌العاده‌ای شمرده می‌شود.
- نیکی‌کردن به پدر در ردیف پرستش خداوند است.[۲۸]
- رضایت و خشم پدر موجب رضایت و خشم خداوند می‌شود و با جلب رضایت پدر، رضایت الهی نیز جلب شده و انسان تبدیل به موجود بهشتی می‌شود.[۲۹]
- فرزندان موظف هستند که با پدر خویش با تواضع صحبت کرده و هرگز نباید در مقابل او حتی اف بگویند.[۳۰]
- بهشت، دستاورد خدمت به پدر است و در احسان به پدر تفاوتی میان پدر مؤمن و غیرمؤمن نیست.[۳۱]
- پدر دارای حق ولایت است و اطاعت از او مقدم بر اطاعت از مادر بوده و فرزند موظّف است در چارچوب شرع، مطابق خواست او رفتار کند.[۳۲]
در آموزههای اسلام پاداش‌های بزرگی برای احسان به پدر بیان شده است. نیکی به پدر، از محبوب‌ترین اعمال نزد خداوند بوده و نتیجه آن زیاد شدن عمر، رسیدن به بهشت و جلوگیری از بلا و ثواب آن برابر با جهاد در راه خدا است. نیکی به پدر، رابطه متقابل فرزندی و پدری را تقویت کرده و موجب می‌شود که فرزندان در فرایند جامعه‌پذیری، آن را به‌عنوان هنجار الزامی پذیرفته و در آینده به پدر خود احسان کنند.[۳۳] بر این اساس، یکی از پاداش‌های نیکی به پدر، بهره‌مندی از فرزند صالح است[۳۴] که نورِ دیده آدمی به‌شمار می‌آید.[۳۵]
منزلت پدری در جهان اسلام
امروزه دموکراتیک‌شدن خانواده در جوامع مسلمان، ساختار عمودی خانواده‌ها را به الگویی تبدیل می‌کند که یا والدین به‌طور یکسان در فرایند تصمیم‌گیری مشارکت کنند یا زن در تصمیم‌گیری جانشین مرد شود؛[۳۶] اما به‌دلیل جایگاه کانونی زن در اسلام، عملا به گزینه دوم ختم شده و به موازات کاهش منزلت پدر، اقتدار مادر افزایش یافته است. در این الگو وظایف مرد سنگین‌تر و توان تصمیم‌گیری او کاهش یافته و مدیریت خانواده، زنانه شده است. این تحول مدیریتی در خانوادههای ایرانی هم دیده می‌شود؛ درآمدها و ارتباطات شوهر توسط همسرش کنترل می‌شود، روابط خانوادگی به سمت طایفه مادری متمایل شده و فرزندان با خویشان مادری احساس همرنگی بیشتری دارند، با غلبه نقش مادری بر نقش همسری، خانوادههای ایرانی به تدریج به سوی بالا بردن تعارض میان مادر و فرزند با پدر پیش رفته و خانواده‌ها دچار آسیب‌های جدی می‌شوند.[۳۷]
پیامدهای بی‌احترامی به پدر
در آموزههای اسلامی برای اذیت کردن پدر مجازات‌های سنگین دنیوی و اخروی تعیین شده است؛ فرزند پدرآزار محروم از بهشت و رحمت الهی بوده و در همین دنیا مجازات می‌شود. از منظر جامعه‌شناسی نیز اگر شخصی برخورد تحقیرآمیزی با پدر خود داشته باشد، فرزندانش با الگوگیری از رفتار او در فرایند جامعه‌پذیری، تحقیر پدر را ناهنجاری تلقی نکرده و با او همین رفتار را تکرار خواهند کرد.[۳۸]
در منابع حدیثی؛ تنش با پدر موجب خواری دانسته می‌شود؛[۳۹] زیرا بی‌احترامی به پدر، بی‌پدری را در خانواده‌ها گسترش می‌دهد؛ بر مبنای آمارها؛ فقدان مدیریت پدری، پیامدهای سنگینی برای خانواده‌ها دارد. تحقیقات لوئیس و می‌یرز (1989م) در بوستون درباره گروهی از کودکان بی‌خانمان، نشان داد که 99% این کودکان متعلق به خانوادههای بدون پدر هستند. بر اساس تحقیقات انجام شده در آمریکا 60% متجاوزان به عنف، 72% قاتلان نوجوان و 70% محکومان به حبس‌های بلندمدت از خانه‌های بدون پدر بوده‌اند.[۴۰]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، 1377ش، ذیل واژه منزلت.
- ↑ کوئن، درآمدی به جامعه شناسی، 1381ش، ص57.
- ↑ ابراهیمی‌پور و دیگران، شاخص‌های خانواده مطلوب، 1395ش، ص549.
- ↑ غنی‌زاده بافقی و ورمزیار، «تأثیر جنبش‌های فمینیسم بر تحول مفهوم خانواده»، 1400ش، ص238.
- ↑ سعیدی، «چشمان فلسفۀ کاربردی، مفهوم پدر و مادری را چگونه می‌بیند؟»، وب‌سایت پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
- ↑ «جایگاه ویژه پدر در روایات اسلامی»، وب‌سایت ضیاءالصالحین.
- ↑ سوره نحل، آیه 72.
- ↑ سوره حج، آیه 78.
- ↑ حسینی‌سیستانی، «کیفیّت محرمیّت با فرزند خوانده از طریق عقد موقّت»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله العظمی سیستانی.
- ↑ محبی، «مردمی‌شدن خانواده؛ فرایند آسیب‌دیدگی و بحران خانوادگی»، 1402ش، ص94.
- ↑ سوره نساء، آیه 34.
- ↑ محبی، «مردمی‌شدن خانواده؛ فرایند آسیب‌دیدگی و بحران خانوادگی»، 1402ش، ص93.
- ↑ «ولایت پدر بر فرزندان»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ قزلباش، «زن در ايران باستان»، وب‌سایت روزنامه اعتماد.
- ↑ میرزایی، «نگاهی به جایگاه زن و نهاد خانواده در روم باستان»، وب‌سایت پژوهه.
- ↑ مظاهری، «دین و زندگی در امپراتوری روم»، وب‌سایت راسخون.
- ↑ میرزایی، « نگاهی به جایگاه زن و نهاد خانواده در روم باستان»، وب‌سایت پژوهه.
- ↑ «جایگاه زن در یونان باستان»، وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان.
- ↑ معصومه محمدی، «زنانی که برده بودند!»، 1393ش.
- ↑ دورانت، تاریخ تمدن،1337ش، ج1، ص466.
- ↑ «معرفی آیین برهمن یا هندوییسم»، وب‌سایت مجمع جهانی شیعه‌شناسی.
- ↑ مظاهری، «مجازات‌ها در حقوق یهودی (1)»، وب‌سایت راسخون.
- ↑ عزیزی خادم و حسینی، «بررسی نقش زن در یهودیت»، 1393ش، ص75-74.
- ↑ حسن‌زاده‌طباطبايی، «بررسی تطبيقی مقام و منزلت پدر در كتب آسمانی»، وب‌سایت خبرگزاری بین‌المللی قرآن.
- ↑ «تعالیم کنفوسیوس»، وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان.
- ↑ جعفری و دادفر، «زن، خانواده و ازدواج در آیین بودا»، 1392ش، ص78.
- ↑ غضنفری و دیگران، «مطالعۀ تطبیقی حقوق و وظایف اعضای خانواده در دین زردشتی و اسلام»، 1398ش، ص182.
- ↑ سوره نساء، آیه 36.
- ↑ نورى، مستدرك الوسائل، 1408ق، ج15، ص204.
- ↑ سوره اسراء، آیه 24-23.
- ↑ ابراهیمی‌پور و دیگران، شاخص‌های خانواده مطلوب، 1395ش، ص550.
- ↑ ابراهیمی‌پور و دیگران، راهبردهای تحکیم خانواده، 1395ش، ص143.
- ↑ ابراهیمی‌پور و دیگران، شاخص‌های خانواده مطلوب، 1395ش، ص554.
- ↑ «آثار نیکی به والدین»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه.
- ↑ سوره فرقان، آیه 74.
- ↑ ابراهیمی‌پور و دیگران، راهبردهای تحکیم خانواده، 1395ش، ص131.
- ↑ محبی، «مردمی‌شدن خانواده؛ فرایند آسیب‌دیدگی و بحران خانوادگی»، 1402ش، ص95-94.
- ↑ ابراهیمی‌پور و دیگران، شاخص‌های خانواده مطلوب، 1395ش، ص555.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، بی‌تا، ج72، ص338.
- ↑ ابراهیمی‌پور و دیگران، راهبردهای تحکیم خانواده، 1395ش، ص130.
- دیدگاه‌های ارزیابان
منابع
- قرآن کریم
- ابراهیمی‌پور، قاسم و دیگران، راهبردهای تحکیم خانواده از منظر متون دینی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1395ش.
- ابراهیمی‌پور، قاسم و دیگران، شاخص‌های خانواده مطلوب از دیدگاه اسلام، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1395ش.
- «آثار نیکی به والدین»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، تاریخ بازدید مطلب: 31 تیر 1404ش.
- «تعالیم کنفوسیوس»، وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان، تاریخ درج مطلب: 27 مرداد 1391ش.
- «جایگاه زن در یونان باستان»، وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان، تاریخ درج مطلب: 7 فروردین 1399ش.
- «جایگاه ویژه پدر در روایات اسلامی»، وب‌سایت ضیاءالصالحین، تاریخ درج مطلب: 23 فروردین 1396ش.
- جعفری، حسین‌علی و دادفر، سحر، «زن، خانواده و ازدواج در آیین بودا»، فصلنامه تحقیقات مدیریت آموزشی، سال چهارم، شماره 4، تابستان 1392ش.
- حسن‌زاده‌طباطبایی، سیدمحمدرضا، «بررسی تطبیقی مقام و منزلت پدر در كتب آسمانی»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن، تاریخ درج مطلب: 12 تیر 1388ش.
- حسینی‌سیستانی، سیدعلی، «کیفیّت محرمیّت با فرزند خوانده از طریق عقد موقّت»، وب‌سایت دفتر آیت‌الله سیستانی. تاریخ بازدید مطلب: 27 تیر1404ش.
- دورانت، ویلیام جیمز، تاریخ تمدن، ترجمه احمد آرام و دیگران، تهران، اقبال، 1337ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، 1377ش.
- سعیدی، زهره، «چشمان فلسفۀ کاربردی، مفهوم پدر و مادری را چگونه می‌بیند؟»، وب‌سایت پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، تاریخ درج مطلب: 2 اسفند 1402ش.
- عزیزی خادم، معصومه و حسینی، علی‌یار، «بررسی نقش زن در یهودیت»، در فصلنامه علمی‌پژوهشی زن و فرهنگ، سال پنجم، شماره 22، زمستان 1393ش.
- غضنفری، کلثوم و دیگران، «مطالعۀ تطبیقی حقوق و وظایف اعضای خانواده در دین زردشتی و اسلام»، تحقیقات حقوقی، شماره 88، اسفند 1398ش.
- غنی‌زاده‌بافقی، مریم و ورمزیار، فائزه، «تأثیر جنبش‌های فمینیسم بر تحول مفهوم خانواده»، پژوهش‌های حقوقی، شماره 46، تابستان 1400ش.
- قزلباش، زهرا، «زن در ایران باستان»، وب‌سایت روزنامه اعتماد، تاریخ درج مطلب: 11 دی 1402ش.
- کوئن، بروس، درآمدی به جامعه‌شناسی، ترجمه محسن ثلاثی، تهران، توتیا، چاپ دوازدهم، 1381ش.
- مجلسى، محمد‌باقر، بحارالأنوار، تهران، اسلامیه، بی‌تا.
- محبی، محمدعارف، «مردمی‌شدن خانواده؛ فرایند آسیب‌دیدگی و بحران خانوادگی»، معرفت فرهنگی‌اجتماعی، سال پانزدهم، شماره 1، زمستان 1402ش.
- مظاهری، علی‌اکبر، «مجازات‌ها در حقوق یهودی (1)»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بازدید مطلب: 31 تیر 1404ش.
- مظاهری، علی‌اکبر، «دین و زندگی در امپراتوری روم»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 5 آذر 1396ش.
- «معرفی آیین برهمن یا هندوییسم»، وب‌سایت مجمع جهانی شیعه‌شناسی، تاریخ بازدید مطلب: 27 فروردین 1404ش.
- معصومه محمدی، سیف، «زنانی که برده بودند!»، پیام زن، شماره 267، خرداد 1393ش.
- میرزایی، نسترن، «نگاهی به جایگاه زن و نهاد خانواده در روم باستان»، وب‌سایت پژوهه، تاریخ درج مطلب: 20 شهریور 1391ش.
- نورى، میرزاحسین، مستدرك الوسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت، 1408ق.
- «ولایت پدر بر فرزندان»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 14 تیر 1389ش.