آزادی زن در رفت و آمد

آزادی زن در رفت و آمد؛ امکان خروج آزادانه زن از منزل.

محدود کردن زن به اذن دیگری در یک عمل مانند خارج شدن از منزل در قالب اذن خروج، تنها در صورت تأمین مصالح خانواده و به‌ویژه تکلیف زن در برابر استمتاع شوهر (تمکین) قابل پذیرش است. بنابراین یکی از حقوق زن بعد از ازدواج، حق آزادی در رفت‌و‌آمد است.

مفهوم‌شناسی

اسلام، انسان را موجودی مختار و آزاد می‌داند که بر همۀ شئون خود تسلط دارد و هیچ‌کس حق ایجاد محدودیت برای او را ندارد. آزادی در رفت‌و‌آمد یکی از مصادیق حقوق فردی و آزادی‌های عمومی است و به‌معنای این است که هرکس حق دارد آزادانه عبور و مرور کند و هر کشوری، از جمله کشور خود را ترک کند یا به کشور خود باز گردد.

رویکردهای فقهی

اصول حاکم بر خانواده از جمله اصل عدم ولایت، تقدم اخلاق بر حقوق، معاشرت با معروف و شفقت ایجاب می‌کند که خروج زن از منزل در جهت انجام تکالیف شرعی از جمله احسان به والدین، صله ارحام، عبادات، علم‌آموزی، خروج به جهت حفظ سلامتی روحی و جسمی برای ورزش و تفریح باید عملی روا تلقی شود، اما با توجه به تزاحم این مسئله با حقوق شوهر و تکالیف متقابل زن، به‌ویژه تمکین او در برابر استمتاع شوهر و همچنین مصالح خانواده، این حق زن با ابهام‌هایی مواجه شده است. زن برای خروج از منزل، بر اساس نظر مشهور، لازم است که رضایت شوهر را به‌دست آورد و شوهر می‌تواند زن را از بیرون رفتن از خانه منع کند، اگر چه این عمل زن با حقوق او منافاتی نداشته باشد. در مقابل جمعی از فقیهان با این نظریه و مبانی آن مخالفت کرده و اذن شوهر برای خروج زن از خانه را به حق استمتاع وی منحصرکرده‌اند که حق اصلی شوهر در روابط زوجیت است. به‌نظر آنها، ایجاد حق منع برای شوهر، با قاعده امساک به معروف مغایرت دارد و قاعده نفی حرج از انسان و اصل عدم ولایت نیز راه را بر چنین باوری مسدود می‌سازد. با رسمیت چنین حقی، به مرد اجازه داده می‌شود که زن را به‌طور فزاینده در حصار حاکمیت اراده خود درآورد. در باب حق آزادی زن در رفت‌وآمد، نظرات گوناگونی مطرح است: به نظر بعضی از فقها، کسب رضایت شوهر تنها در صورتی الزامی است که خروج زن از خانه با حق استمتاع مرد منافات داشته باشد؛ البته برخی از حیث احتیاط اخلاقی، کسب اجازه را ممدوح می‌شمارند. برخی مراجع نیز انجام اموری مانند صله ارحام، فراگرفتن احکام اسلام مانند رفتن به مسجد، تهیه اجناس ضروری منزل، شرکت در انتخابات و راهپیمایی‌های ضروری و مراجعه به طبیب را استثنا کرده‌اند. بعضی دیگر از مراجع، کسب اجازه از شوهر را در هر صورت لازم می‌دانند.

رویکردهای حقوقی

بند سوم ماده دوازدهم میثاق حقوق مدنی و سیاسی مقرر کرده که آزادی در رفت‌و‌آمد نباید دارای محدودیت باشد، مگر حدودی که به‌موجب قانون پیش‌بینی شده و برای حفظ امنیت ملی و نظم عمومی، سلامت، اخلاق عمومی یا حقوق و آزادی‌های دیگران لازم بوده و با سایر حقوق شناخته شده در این میثاق سازگاری داشته باشد. قانون مدنی در باب حق آزادی زن در رفت‌وآمد سکوت کرده و ظاهراً رأی مشهور فقهاء را پذیرفته است. چنانچه برخی حقوقدانان نیز متأثر از چنین باور غالبی معتقدند شوهر می‌تواند برای حفظ خانواده، معاشرت‌های زن و رفت‌و‌آمدهای او را بازرسی کند و او را از رفتاری که سلامت خانواده را تهدید می‌کند، باز دارد، یا این‌که برای خروج زن از خانه بدون اذن شوهر استثناهایی قائل شده‌اند. مثلا این‌که هرگاه پزشک خروج زن از منزل را براي مداوا لازم بداند و شوهر اجازه ندهد، زن می‌تواند خارج شود و این امر از موارد نشوز محسوب نمی‌شود، همچنین اگر زن به بیماري مبتلا شود و لازم باشد براي مداوا به بیمارستان یا خارج از کشور برود. این در حالی است که مبنای قانون‌گذاری در سیاست‌های تقنینی جمهوری اسلامی بر مبنای نظر مشهور نیست؛ در قانون مجازات اسلامی قانون‌گذار مواد قانونی را بر مبنای مصلحت از نظرات مشهور و غیرمشهور اخذ کرده است، همچنین در قانون حمایت خانواده 1391ش نیز نه‌تنها بر مبنای مشهور سیر نکرده بلکه بر مبنای احکام حکومتی و بر اساس مصلحت خانواده اتخاذ سیاست کرده است مانند جرم‌انگاری مربوط به عدم ثبت نکاح یا جرم‌انگاری مربوط به حضانت طفل و مانند آن. از طرفی ماده 32 منشور، یکی از حقوق زنان را «حق و مسئولیت انجام صله رحم» می‌داند؛ اگر زنی جهت انجام صله ارحام به دیدن بستگان خود برود، شوهر حق ممانعت و شکایت ندارد؛ زیرا براساس اصل معروف، شوهر باید به ‌احساسات همسر خود نسبت به اعضای خانواده‌اش احترام بگذارد و در دیدار آنان با یکدیگر سخت‌گیری نکند. مواد منشور از ضمانت اجرا برخوردار نیست، بنابراین اگر مرد حق آزادی زن در رفت‌وآمد را به رسمیت نشناسد و در امور مختلف مانند کسب علم، عبادات و صله ارحام، وی را از رفت‌وآمد باز دارد، به‌عنوان مصادیق سوء معاشرت و به استناد ماده 1130 قانون مدنی، تنها اقدامی که زن می‌تواند انجام دهد، تقاضای طلاق است. به همین نحو درباره خروج زن از کشور قانون مدنی محدودیت‌های بیشتری در نظر گرفته است. به‌عنوان مثال ماده 18 قانون گذرنامه، صدور گذرنامه برای زنان متأهل را به اجازه همسر منوط کرده است. از این‌رو حقوقدانان معتقدند در موارد خاص زنان برای تضمین حق آزادی خود در رفت‌وآمد، می‌توانند از شروط ضمن عقد استفاده کنند تا در زندگی زناشویی با مشکل مواجه نشوند.

منابع

• ابهری، حمید و صفایی، محمدصالح، «موارد موجه عدم تمکین زوجه در حقوق ایران»، در مجله پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، شماره 30، دوره 9، اسفند 1391ش.
• اسحاقی، محمد و شعبانی، مهدیه، «قلمرو آزادی زن پس از ازدواج»، در مطالعات راهبردی زنان، شماره 84، دوره 21، تابستان 1398ش.
• خمینی، سید رو‌ح‌الله ،تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1421ق.
• رحیمی ‌سجاسی، مریم و دیگران، «نقدی بر رویکرد اقتصادمحور قوانین خانواده: تبیین خلأهای قانونی حقوق انسانی و عاطفی زن»، در پژوهش‌نامه اسلامی زنان و خانواده، شماره 14، سال 17، بهار 1398ش.
• روحانی، محمدصادق، منهاج الصالحین، تهران، معرفت، 1380ش.
• سبزواری، محمدباقر، کفایة الاحکام، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، 1423ق.
• شریعتی، سعید، حقوق ملت و دولت در قانون اساسی، تهران، کانون اندیشه جوان، 1384ش.
• شمس الدین، محمدمهدی، مسائل الحرجه فی فقه المرأه الحقوق الزوجه، بیروت، موسسه الدوله للدراسات و النشر، 1996م.
• شهیدثانی، مسالک الافهام الی تنقیح الشراع الاسلام، قم، مؤسسة المعارف الاسلامیة، 1416ق.
• طباطبایی مؤتمنی، منوچهر، آزادی‌های عمومی و حقوق بشر، تهران، دانشگاه تهران،1370ش.
• فضل‌الله، سید محمدحسین، دنیا المرأة، بیروت، دارالملاک، 1420ق.
• فضل‌الله، سید محمدحسین، تأملات اسلامیة حول المرأة، بیروت، دارالملاک، 1421ق.
• فضل‌الله، سید محمدحسین، دنیای زن در گفتگو با علامه سید محمدحسین فضل‌الله، ترجمه دفتر پژوهش و نشر سهروردی، تهران، دفتر پژوهش و نشر سهروردی، 1389ش.
• قاضی، سیدابوالفضل، بایسته‌های حقوق اساسی، تهران، میزان، چاپ 27، ۱۳۸۵ش.
• کاتوزیان، ناصر، دوره حقوق مدنی خانواده، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ 2، 1393ش.
• گرجی، ابوالقاسم و دیگران، بررسی تطبیقی حقوق خانواده، تهران، دانشگاه تهران، چاپ 3، 1392ش.
• منشور حقوق و مسؤلیت های زنان در نظام جمهوری اسلامی ایران.
• نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.
• نوذری فردوسیه، محمد، «تحلیل فقهی حقوقی استیذان زن از شوهر در خروج از منزل با تأکید بر قاعده معروف»، در پژوهش‌های فقهی، شماره 4، دوره 17، زمستان1400ش.