ام ابیها

ام ابیها، لقب اعطایی پیامبر اکرم به دخترش فاطمه.

اُمّ ابیها، از القاب حضرت فاطمه است که پدرش حضرت محمد، او را با این لقب یاد کرده است. محبت و دلسوزی فراوان حضرت فاطمه و ایفای نقش مادری مهربان و دلسوز برای پدر را عامل اعطای پیامبر اکرم به دخترش فاطمه دانسته‌اند.

مفهوم‌شناسی

اُم‌ابیها، در لغت به‌­معنای «مادر پدرش»، کنیه‌ای است که رسول اکرم دخترش را بدان ستوده است. امام موسی بن جعفر نیز دخترش فاطمه معصومه را ام‌ابیها، نامیده است.

دیدگاه اهل‌سنت

به‌کار بردن وصف «امّ­ابیها» از سوی پیامبر اکرم دربارۀ دخترش فاطمه رااهل‌سنت نیز نقل کرده­اند. از نظر اهل‌­سنت، ام‌­ابیها از میان کنیه‌های فاطمه ­زهرا، جایگاه والای او را نزد پیامبر خدا ترسیم می­‌کند و از این­رو فاطمه، مادر پدرش نام گرفت. این کنیه زیبا، نشئت گرفته از علاقه‌ فراوان فاطمه به‌ پدرش‌ است. فاطمه با وجود‌ سنِ کم‌، همانند مادرش خدیجه، برای پیامبراکرم، پناهگاه‌ و تکیه‌گاهی معنوی‌ و روحی‌ بود.

حکمت اعطای لقب ام‌ابیها

ایفای نقش مادری

پیامبر اسلام رنج‌ها ‌و مشقت‌های فراوانی از جمله رحلت مادر در شش‌سالگی، آزار مشرکین به‌ویژه بعد از بعثت، جنگ‌های متعدد، سفرها و مهاجرت‌های پی‌درپی کشید، اما دخترش فاطمه، از همان خردسالی، حس دلسوزی و غم‌خواری و دلجویی از پدر را همانند مادری مهربان به پیامبر خدا، نثار می‌کرد. اگر در جنگی به پیامبر لطمه و صدمه­ای وارد می­‌شد از لحاظ جسمی و روحی مرهمی بر جراحات او بود و بر آرامش و سلامت جانش اصرار داشت. پدر با دیدن این همه مهربانی از سوی یک دختر خردسال، با شادمانی او را مادر پدرش خطاب می‌کرد. پیامبر اکرم همان‌طور که خود را مدیون مادرش آمنه می‌دانست، مدیون دخترش فاطمه نیز می‌دانست.

ابراز محبت

همان­طور که معمولا پدر در ابراز محبت، دخترش را به «مادرم» و پسرش را به «پدرم» خطاب می­‌کند، پیامبر نیز جهت اظهار علاقه به دختر‌ش، او را مادر بابا خطاب می‌­کرد. فاطمه زهرا با پدرش رفتاری مادرگونه و از سر دلسوزی داشت و پیامبر نیز بسیار به دختر خود علاقه‌مند بود، همانند رفتار یک فرزند نسبت به مادرش. محبت و علاقه پیامبر نسبت به دخترش به‌گونه‌­ای بود که دست فاطمه را می‌بوسید و هرگاه به سفر می‌رفت آخرین کسی که با او خداحافظی می‌کرد و در بازگشت از سفر، نخستین فردی که از او دیدار می‌کرد، حضرت فاطمه بود.

موقعیتی بالاتر از همسران پیامبر

خداوند زنان پیامبر را به ‌کنیه «ام‌المؤمنین» گرامی داشت و رسول خدا، دخترش را «ام‌­ابیها» خواند تا برتری او را نسبت به همسران پیامبر نشان دهد و اعلام کند که‌ای زنان پیامبر اگر شما به‌منزله مادران جامعۀ مؤمنان هستید، فاطمه به‌منزله مادر پیامبر است.

بنیان رسالت

بر اساس روایتی، اگر رسالت حضرت محمد به یک درخت تشبیه شود، ساق‌ه­اش علی، ریشه­اش فاطمه، میوه‌اش فرزندان او و شاخ و برگش شیعیان هستند. اگر ریشه درخت نباشد، درخت خشک می­‌شود و طراوت خود را از دست می‌دهد. بر اساس این تشبیه، اگر فاطمه نبود، درخت اسلام سرسبزی و نشاط خود را از دست می‌داد.

کامل‌کننده رسالت

از دیدگاه آیت‌الله بهاءالدینی، «ام­ابیها» امّ تربیتی و از جهت وجودی، ضامن بقای نسل است. بدین شکل که مادر ایجاد کننده فرزند است و در رحم خود او را رشد و پرورش داده و باعث وجود و هویت برای او می‌شود. امامان باعث تداوم راه پیامبر اکرم می‌شوند که هدایت‌گری و تعالی بخشیدن به انسان است. امامان، ضامن بقای وجودی پیامبر هستند و از این‌رو پیامبر ادامه حیات معنوی خود را از دخترش فاطمه دانسته و او را «ام‌ابیها»؛ خواند. از این منظر، اگر فاطمه نبود مسیر هدایت دینی ناقص مانده و شریعت اسلام کامل نمی‌شد و به نتیجه نمی‌رسید.

بیان عظمت

با توجّه به مقام معنوی پیامبر اسلام که آخرین، برترین و کامل‌­ترین پیامبران است و به ‏‌گواهی قرآن، از روی هوای­نفس سخن نگفته و حکیمانه به ارائه سخن می‌پردازد، برخی‌اندیشمندان مسلمان بر این باور هستند که پیامبر با استفاده از تعبیر امّ‌­ابیها در مورد دخترش، وسعت و بزرگی فضیلت­‌ها و مکارم اخلاقیِ فاطمه را نشان دهد.

نفس کل

گاهی در اصطلاحات عرفانی، از واژه «اب» به‌معنای پدر و از واژه «ام» به‌معنای مادر تعبیر به عقل کُل و نفس کُل شده است تا روشن شود که همه موجودات از والدین به وجود آمده و منشا وجودی موجودات هستند. بر این اساس علامه حسن‌زاده در غزلی چنین سروده است:

کیست مانند تو فرزند کریم الابوین

نفس کل مادری و عقل کل او را پدری

منابع

• ابن‌عبدالبر، یوسف، الاستیعاب فی معرفه الاصحاب، بیروت، دارالجیل، 1412ق.
• بحرانی‌اصفهانی، عبدالله، عوالم العلوم، قم، مدرسه الامام المهدی، 1405ق.
• جواهری، سیدمحمدحسن، «نگاهی نو به معنای‌ام ابیها»، وب‌سایت پژوهشگاه فرهنگ و‌اندیشه اسلامی، تاریخ درج مطلب: 5 دی 1401ش.
• حسن‌زاده ‌آملی، حسن، دیوان اشعار، تهران، رجاء، 1377ش.
• حسن‌زاده‌ آملی، حسن، شرح فصل حکمه عصمتیه فی کلمه فاطمیه، قم، طوبی، 1379ش.
• رحمانی‌همدانی، احمد، «فاطمه‌الزهرا بضعه قلب مصطفی»، 1413ق.
• روحانی، سید محمدصادق، «چرا فاطمه ام‌ابیها لقب یافت؟»، وب‌سایت شفقنا، تاریخ درج مطلب: 2 دی 1401ش.
• شهیدی، جعفر، زندگانی حضرت فاطمه، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1363ش.
• عسقلانی، احمد، الاصابه فی تمییز الصحابه، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415ق.
• مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ‌بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
• مظاهری، حسین، فاطمه دختری از آسمان، اصفهان، شهید فهمیده، 1386ش.
• مکارم‌شیرازی، «منظور از لقب «ام ابیها» برای حضرت فاطمه»، وب‌سایت آیین رحمت، تاریخ بازدید: 2 تیر 1403ش.