جنسیت‌پذیری ادراک

جنسیت‌پذیری ادراک؛ تفاوت‌های ادراکی زنان و مردان.

دستگاه ادراکی عمیق‌تر از دستگاه‌های تمایلات و توانمندی در ساختار نفس انسانی قرار دارد. در سطح هوش و عقل عملی، نمی‌توان یک جنس را هوشمند‌تر از جنس دیگر دانست، اما این تساوی به‌معنای تشابه ادراکی نیست؛ در برخی ابعاد شناختی، زنان با هوش‌تر از مردان هستند و در سطوح دیگر مردان از بهرۀ ‌هوشی بیشتری برخوردارند. توجه به تفاوت‌های ادراکی؛ همدلی در روابط خانوادگی و به‌ویژه زناشویی را افزایش داده و بی‌توجهی به آنها موجب سوءتفاهم‌های زیادی می‌شود.

مفهوم‌شناسی

ادراک در لغت به‌معنای درک کردن، دریافتن و پی‌بردن و در اصطلاح فلسفه از مفاهیم بدیهی است که بر اثر تحقق آن چیزی برای فاعل ادراکی منکشف می‌شود. از منظر روان‌شناسی به ادراکات آدمی که حاصل سازواره بدن، به‌ویژه فعالیت‌ مغز و قشر آن است، هوش گفته می‌شود. هوش، بخشی از فعالیت‌های نفس آدمی است که از مرحله احساس تا مرحله فعل، نمود دارد. انسان هوشمند درک و حافظه برتری دارد، روابط بین اشیا را بهتر درک کرده و در مقابل هیجانات، انفعالات و عواطف، دقیق‌تر، ظریف‌تر و مؤثرتر عمل می‌کند. ادراك، پاسخ گزينشي هر فرد به محرك‌هاي بسياري است كه در هر لحظه با آن‌ها روبرو است. جنسیت متفاوت، منشأ شکل‌گیری ادراک زنانه و مردانه در برخی از عرصه‌ها بوده و زنان از ميان محرك‌هاي مختلف، محرکی را انتخاب می‌کنند که با عواطف سرشار آنان تناسب بيشتري دارد.

دستگاه ادراکی

ساختار نفس انسانی متشکل از سه دستگاه شناختی، گرایشی و عملی است. دستگاه عملی، در قاعده هرم قرار دارد و از زیر مجموعه تمایلات به‌شمار آمده و ناظر به عقل عملی است. بالاتر از آن، دستگاه تمایلات قرار دارد که از یک سو مبدأ قدرت و اراده محسوب می‌شود و از سوی دیگر، مسبوق به شناخت هرچند اجمالی است. دستگاه ادراکی، عمیق‌ترین دستگاه است که در نفس انسانی تعبیه شده و شامل ادراک شهودی، عقلی، وهمی، خیالی، حسی و غریزی می‌شود. یکی از موانع ادراک درست، مغالطه عاطفي است. علایق آدمیان در تخیل، افکار و استنتاجات عقلي آن‌ها نقش دارد. بسياري از اشخاص، از افكار خود همان نتيجه‌اي را مي‌گيرند كه قبلا پسنديده‌اند، اگر چه گمان كنند كه اين نتيجه، به‌طور طبيعي، از استدلال عقلي به‌دست آمده است، در حالي كه ميل باطنيِ‌شان در انتخاب مقدمات يك دليل و يا در كيفيت تنظيم آن مقدمات، مؤثر بوده و چه بسا موجب مغالطه شده است. از آن‌جا ‌که زنان از عواطف بیشتری برخوردارند، ادراکات مرتبط با احساسات زنانه و مردانه نیز متفاوت می‌شوند.

خاستگاه تفاوت‌های ادراکی

هرچند زن و مرد در حقیقت و ماهیت انسانی مشترک بوده و از استعدادهای یکسانی هم‌چون کرامت‌ ‌‌انسانی، کمال‌یابی، جاودانگی ‌طلبی، معرفت‌‌طلبی، فضیلیت‌‌خواهی، قرب به خداوند، خلافت الهی، انحطاط و سقوط برخوردار هستند، اما جنسیت یعنی طبیعت زنانه و مردانه از جهات مختلف، فرایند تعقل و ادراک را متأثر می‌سازد؛ از یک طرف هورمون‌هاي زنانه نسبت به هورمون‌هاي مردانه، بروز عاطفی‌ بیشتری دارند و میزان عواطف و نوع تمایلات، فرایند ادراک را تا حدودی متأثر می‌سازند، از سوی دیگر زنان به‌طور طبیعی در استفاده همزمان از دو نيم‌كره مغزشان تواناتر از مردان هستند؛ به همين دليل دو نيم‌كره مغز در آنها تخصصي نيست. همين امر از سطح تمركز و دقت زنان در مسائل انتزاعی و پيچيده علمی مي‌كاهد.

جنسیت و فرایند شناختی

بلوم، حیطه شناختی را در مراتب شش‌گانه؛ حافظه، فهم، پردازش، تجزیه، ترکیب و ارزشیابی طبقه‌بندی می‌کند. تحقیقات نشان می‌دهند که زنان از حافظه قدیمی قدرتمند، دقیق و سریع‌تری برخوردارند؛ تمام جزئیات را درک می‌کنند و از هر 100 محرّک، 90 محرّک را دریافت کرده و به حافظه می‌سپارند، در حالی‌که تعداد محرّک‌های دریافتی مردان، کمتر است. زنان از نظر فهم، سرعت کمتری دارند، به‌دلیل آن‌که زنان جزئی‌نگر و مردان کل‌گرا هستند. مردها با سرعت بیشتری اطلاعات را پردازش می‌کنند، اما سرعت زنان در این زمینه کمتر و دقت‌شان بیشتر است. در تجزیه داده‌ها، زنان از مردان قوی‌ترند؛ زیرا زنان حواس باز دارند و مردان حواس متمرکز و از این‌رو، کمتر قادر به ایجاد تناسب اجزای یک کل هستند. در ترکیب و خلاقیت، مردان استعداد ذاتی دارند. حتی در خلّاقیت‌های ادبی نیز مردان درخشان‌تر از زنان هستند. در مرحله ارزشیابی؛ به‌دلیل آن‌که زنان تفکر جزئی‌گرا دارند، موفقیت کمتری نسبت به مردان دارند، زنان در جزئیات زندگی فرو رفته و به آن‌ها بها می‌دهند و کمتر به مرحله تفکر فیلسوفانه می‌رسند.

دیدگاه‌های نظری

از منظر روان‌شناسی ادراكات آدمي که حاصل سازواره بدن به‌ويژه فعاليت مغز و قشر آن است، هوش نامیده می‌شود. هوش، بخشي از فعاليت‌هاي نفس آدمي است كه از مرحله احساس تا مرحله فعل، نمود دارد. هوش، عالَم مشترك فكر، عقل و دانستني‌ها است که در واكنش‌هاي طبيعي، رفتارهای عادي و كارهاي ارادي افراد نقش دارد. انسان هوشمند در مقابل هيجانات، انفعالات و عواطف، دقيق‌تر، ظريف‌تر و مؤثرتر عمل مي‌كند. هوش به دو قسم نظري و عملي تقسيم مي‌شود. هوش نظري براي شناخت روابط و واقعيت‌ها به‌كار مي‌رود و هوش عملي ناظر به شناخت محيط زندگي و سازگاري با آن است. در موضوع جنسیت و هوش با آن‌كه تحقيقات كمّي و كيفي زيادي صورت گرفته است، اما به‌دلیل پيچيدگي موضوع، نتيجه بررسي‌ها از حد فرضيه فراتر نرفته است و به‌طور کلی سه نظریه در این ارتباط وجود دارد:

1.یکسانی هوش زنان و مردان

در برخی ديدگاه‌ها بهرۀ هوشي زنان و مردان تا حد زيادي مشابه و يكسان عنوان شده است و از تفاوت اندك برتري هوشي پسران بر دختران نيز مي‌توان چشم پوشيد؛ زيرا اين تفاوت از شرايط محيطي و عوامل اجتماعي ناشي مي‌شود. ویلهلم وونت که از پایه‌گذاران روان‌شناسی جدید است، بدون توجه به تفاوت‌های فردی به مطالعه ساختار ذهن و شناخت پرداخته و منکر تأثیر جنسیت بر فعالیت‌های ذهنی است. جک لینز نیز معتقد است؛ هوش کلی زنان و مردان هیچ‌گونه تفاوت پایداری را در سنین مختلف نشان نمی‌دهد. برخی محققین تفاوت هوش زنان و مردان را به تصور حاکم در قرن 19 و اوایل قرن 20 ارجاع داده و بر مبنای تحقیقات جدید، معتقد به عدم تفاوت جنســی در هوش عمومی هستند.

2.فقدان رشد عقلي در زنان

برخی از متفکرین غربی با نگاه افراطی، زنان را فاقد مغز می‌دانند و رشد فكري آنها را موجب از دست دادن ويژگي‌هاي زنانه‌شان دانسته و معتقدند؛ زنان باهوش، نازا و دارای صفات مردانه هستند. از نظر دكتر پل زوليوس موبيئوس؛ ناتواني ذهني زن نه فقط واقعيت، بلكه ضرورت است و نه‌تنها مواهب فكري زن از مرد كمتر است، بلكه آن‌ها را بسيار سريع‌تر از دست مي‌دهد. اگوست كنت؛ خلقت مرد را براي انديشيدن و آفرینش زن را براي دوست داشتن می‌داند. از نظر روسو؛ تقريباً تمام دخترها خواندن و نوشتن را با اكراه مي‌آموزند، هيچ هنري را نه دوست دارند و نه ياد مي‌گيرند و هيچ نبوغي هم ندارند. از ديدگاه پرودون؛ زن حد وسط ميان مرد و دنياي حيواني است و به خودي خود، علت وجودي ندارد. زماني كه هوش خود را به‌كار گيرد، زشت و ديوانه مي‌شود. پل بروكا معتقد است؛ زن به‌طور متوسط، كم عقل‌تر و كم هوش‌تر از مرد است و ممكن است در باره اين تفاوت مبالغه شده باشد، اما در هر حال تفاوت هوشی زن و مرد امر واقعي است. خانم ژرژ ساند، زن را به‌طور ذاتي احمق مي‌داند. لامند، زن را مجسمه زندۀ حماقت به‌حساب مي‌آورد. ايپوليت تن بر این باور است که اگر انديشه و هوش در اختيار زن گذاشته شود مانند دادن چاقو در دست بچه است.

3.تفاوت هوش زنان و مردان

اين ديدگاه عامل جنسيت را در توانمندي‌هاي هوشي مؤثر مي‌داند و به امتيازات نسبي و برتر هريك از دو جنس در عوامل هوشي اشاره مي‌كند و آنها را ناشي از عوامل زيستي، هورموني، وراثتي و امور طبيعي مانند ديگر تفاوت‌هاي موجود بين زن و مرد مي‌انگارد و ضمن آن‌كه محيط، عوامل اجتماعي و فرهنگي را در بروز استعدادها مؤثر مي‌شمارد، بر نقش مسائل فيزيولوژي، به‌ويژه هورموني، تأكيد مي‌ورزد. تحقيقات نيز نشان داده‌اند كه لايۀ خارجي مغز نقش مهمي در هيجان آدمي بر عهده دارد و چون در اين پديده رواني، زن و مرد متفاوت بوده و هيجانات در زن نمود بيشتري نشان مي‌دهند، مي‌توان دريافت كه دو جنس از اين نظر، تفاوت‌هاي نسبی دارند. غالبا ذهن مردان تك‌كاره و ذهن زنان چندكاره است؛ در مغز مردان برای هر چیز یك پرونده مخصوص وجود دارد که در زمان لازم فقط همان پرونده باز می‌شود، اگر در حین مشغولیت به کاری، سفارشی به او‌ شود معمولا آن را فراموش می‌کند، در مقابل هرچند در ذهن زنان نیز برای هر موضوع پرونده خاصی وجود دارد، اما مغز آنها قادر است به‌طور خودكار در آن واحد به همه آنها برسد. مردان کلی‌نگر و زنان عمدتا توجه به جزئیات دارند. زنان دید و حواسی باز و مردان دید و حواس متمرکز دارند.

جنسیت و انواع تعقل

تفکر از یک جهت به تفکر ابتدایی، انتزاعی و تفکر حل مسئله تقسیم می‌شود. به‌طور معمول تفکر ابتدایی در میان زنان بیشتر از مردان است و دیدن خواب‌های طولانی توسط خانم‌ها از نشانه‌های تفکر ابتدایی است. تفکر انتزاعی که به استنباط و به دست آوردن مفاهیم از نمونه‌ها نیازمند است، گرچه در میان زنان و مردان دیده می‌شود، اما در میان زنان اجزای این تفکر بسیار ریز و جزئی است و مردان در تفکر انتزاعی کل‌گرا هستند، به همین دلیل زنان برای فکر کردن و تصمیم گرفتن به دقت بیشتری نیازمند هستند، در حالی‌که مردان به‌خاطر کلی‌نگری، زودتر پاسخ می‌دهند و سرعت تصمیم‌گیری بیشتری دارند. در تفکر حل مسئله که نوعی از تفکر انتزاعی بوده و انسان با یکسری معلومات به سراغ حل مسئله می‌رود؛ هرچند دامنه كمّي تفکر زنان بیش از مردان است، اما در حل مسائل پیچیده و دقیق دچار مشکل هستند. مردان برای حل یک مسئله زمان کمتری می‌خواهند چون تمرکز دارند اما تفکر حل مسئله در زنان به کندی پیش می‌رود.

جنسیت و تعقل از دیدگاه مفسران

هرچند برداشت مشهور از قرآن، تساوی زن و مرد در برخورداری از قوۀ عاقله است، اما جنسیت را در کاربرد آن مؤثر می‌دانند. برخی مفسرین از آیه 18 سوره زخرف، فزونی عواطف و ناتوانی تعقل زنان را استنباط کرده و معتقدند؛ جنس زن به‌دلیل برخورداری از عواطف سرشار، قدرت تعقلش نسبت به مردان ضعيف‌تر است. از دیدگاه مصباح یزدی؛ شرط اول تفكر صحيح، مهار عواطف بوده و زن در اين زمينه ناتوان‌تر از مرد است، زيرا شدت عاطفه در زنان مانعي جدّي از نگرش عقلاني به مسئله است، اما مرد چون عواطف ضعيف‌تري دارد، با سهولت بيشتري مي‌تواند بر خود تسلّط يابد و با فرو نشاندن غبار عواطف، به روشني واقعيات را ببيند. بسیاری از مفسرین، آیه 34 سوره نساء را نیز دلیل بر فزوني درك عقلاني مردان دانسته و این امر را در راستای نقش مدیریتی مرد در نهاد خانواده تفسیر می‌کنند. شواهد علمی نیز حاکی از تأثیر عوامل متعددی از جمله عواطف انسانی در فرایند درک و فهم پدیده‌ها است. عواطف زنانه سبب مي‌شود که زنان به محرّكي پاسخ دهند كه سنخيت بيشتري با روح حساس آنها دارد. در حالي‌كه مردان كمتر عاطفي بوده و تأثير عواطف در آنان ضعيف‌تر است. تأثير متفاوت عواطف منشأ اصلی تفاوت نسبی در ادراك مرد و زن به‌شمار می‌آید.

منابع

• قرآن کریم.
• «تفاوت زن و مرد از منظر روان‌شناسی و متون دینی»، وب‌سایت وسایل، تاریخ بازدید: 7 خرداد 1403ش.
• «تفاوت زن و مرد در ادارك از منظر قرآن»، پرتال جامع پژوهه، تاریخ انتشار: 25 دی 1396ش.
• «تفاوت زنان و مردان در نحوه تفكر و ساختارذهنی»، وب‌سایت عطارک، تاریخ انتشار: 15 خرداد 1398ش.
• جوادی‌آملی، عبدالله، تفسیر انسان به انسان، محقق محمدحسین الهی‌زاده، قم، اسرا، چ5، 1389ش.
• حسین‌زاده، علی، « تفاوت‌های زن و مرد، نقش و کارکرد آن»، در مجله معرفت، سال21، شماره 174، خرداد 1391ش.
• خالد، امیررستگار، «تفاوت‌های جنسیتی در انگیزش و پیشرفت تحصیلی دانشجویان»، در مطالعات راهبردی زنان، سال سیزدهم، شماره 50، زمستان 1389ش.
• شهبازی، نسرین و آقامحمدی، سمیه، «بررسی تفاوت‌های بین زنان و مردان از منظر فیزیولوژیک و شناختی»، در مجله پیشرفت‌های نوین در علوم رفتاری، دوره چهارم، شماره سی‌وهشتم، آذر 1398ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 21 تیر 1403ش.
• غلامی، علی، «زن، مرد؛ تفاوت‌ها»، وب‌سایت حجت‌الاسلام محسن‌زاده، تاریخ بازدید: 7 خرداد 1403ش.
• فتحی، عبدالله، «تبیین ادراکات اختصاصی مرتبط با جنسیت: بر اساس نظریة ادراکات اعتباری علامه طباطبایی»، در مطالعات جنسیت و خانواده، سال چهارم، شماره دوم، پاییز و زمستان 1395ش.
• محمدي، مسلم، «تحليل تفاوت‌هاي جنسيتي زن و مرد در علوم تجربي و آموزه‌هاي ديني»، در دو فصلنامه علمي-پژوهشي انسان‌پژوهي ديني، سال دهم، شماره 29، بهار و تابستان 1392ش.
• مصباح‌يزدي، محمدتقي، خودشناسي براي خودسازي، قم، مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني، چاپ سيزدهم، بهار 1386ش.