جنسیت‌پذیری خرافه‌گرایی

قفل زدن به مکان‌های مقدس یک خرافه است که برخی افراد به امید رفع مشکلات و برآورده شدن آرزوها انجام می‌دهند.

جنسیت‌پذیری خرافه‌گرایی؛ تاثیر جنسیت بر باورهای غیرعقلانی و کنش‌های غیرمنطقی.

خرافه‌گرایی، تلاش‌ غیرمنطقی انسان برای حل مشکلات فکری و عملی است. زنان معمولا بیشتر از مردها در معرض فشارهای اجتماعی و روانی قرار داشته و گرایش بیشتری به خرافات دارند. کارگزاران خرافات، عموماً با ایجاد استرس‌های کاذب زنان را مضطرب ساخته و کالای خود را به قیمت‌های گزاف به آنها می‌فروشند. خرافه‌گرایی هرچند بیماری نیست، اما شدت آن نشانه‌ اختلال است و با پیامدهای فردی و اجتماعی همراه می‌شود.

مفهوم‌شناسی

خرافه، به‌معنای افسانه، باور به سعد و نحس، سخن بیهوده، اعمال و عقاید خلاف عقل است و گاهی با طلسم یا جادو، همراه می‌شود. خرافات، باورهای ناسازگار با علم و دین هستند. از نظر پارتو، خرافه کنش غیرمنطقی است که بین وسایل و هدف آن، نسبتی وجود ندارد، اما کنشگر تصور می‌کند که با این کار به نتیجـه مطلـوب خود می‌رسد. برخی بر این باورند که باورها و اعمال همه انسان‌ها با سطحی از خرافه، درآمیخته است و فقط می‌توان گفت بعضی‌ها در مقایسه با دیگران بیشتر یا کمتر خرافاتی هستند. بسیاری از باورهــای خرافی، ریشه در اسطوره و افسانه‌های تاریخی داشته و به‌دلیل کارکردهای اجتماعی تداوم می‌یابند. خرافات بر پایه‌های ترس، شگفتی و جهل استوار است و تفاوت در این امور تاثیر جنسیت در خرافه را موجه می‌سازد.

تاریخچه

خرافه‌گرایی همزاد با شکل‌گیری اولین جوامع بشری بوده و گستره آن تمام فرهنگ‌ها را در برمی‌گیرد. امروزه در عصر علم و فن‌آوری نیز اعتقاد به باورهای خرافی وجود دارد و مدرنیته، گونه‌های خاصی از خرافه‌گرایی را تشدید کرده است. خرافات در ادوار مختلف تاریخی از طریق طالع‌بینی، افسون‌گری، اخترشناسی و باورهای ماورائی در باورهای مردم رسوخ کرده است و برخی مردم به‌خصوص زنان برای حل مشکلات زندگی خود به انواع طلسم‌، جادو، الواح، تندیس‌ها، اندام حیوانات، اشیای مختلف و گیاهان تمسک می‌کردند.

دیدگاه‌ها دربارۀ خرافه‌گرایی

خرافه‌گرایی از منظرهای متفاوت تحلیل شده، اما در نظریه‌های جامعه‌شناسی بازتاب جدی‌تر داشته است؛ خرافه‌گرایی از منظر تفکر مدرن، ناشی از سنت، تقدیرگرایی، انزوای محلی، فقر فرهنگی، عدم نوگرایی و کاهش سرمایه اجتماعی فرامحلی است. آگوست کنت برای ساختن جامعه عقلانی بر تغییر ذهنیت خرافی انسان‌ها تأکید می‌کند. ماکس وبر به موضوع کنش‌های عقلانی و سنتی اشاره کرده و با دسته‌بندی خرافات در کنش‌های سنتی، دوران مدرن را عصر خردورزی و افسون‌زدایی از جهان می‌داند. راجرز با مفهوم خرده فرهنگ، تقدیرگرایی برخی جوامع را تحلیل کرده و گزارش می‌کند که بومیان آنها اتفاقات محیطی را ناشی از مداخلۀ نیروهای مافوق بشری می‌دانند. لذا خصیصه بی‌ارادگی، بدگمانی، تسلیم و گریز در بین آنها رایج است. اینگلهارت نیز احساس ناامنی‌های اجتماعی و اقتصادی را به خرافات پیوند می‌زند. بر اساس نظريـه شـكاف مالينوفسـكي، هدف از رفتار خرافی پر كردن خلأ ناشناخته‌ها در موقعيتی تصادفی و اتفاقی براي كاهش اضطراب است. بر مبنای این نگرش‌ها، خرافات محصول ذهنیت بسته و فشارهای اجتماعی است و زنان به‌دلیل ویژگی‌های طبیعی و فرودستی اجتماعی، بیشتر از مردها در معرض فشارهای اجتماعی و روانی قرار داشته و به همین دلیل گرایش بیشتری به خرافات پیدا می‌کنند.

جنسیت و خرافه‌گرایی

باور‌های خرافی محدود به جنس و سن خاصی نیست. هرچند کودکان و زنان از اثرپذیری عاطفی بیشتری برخوردارند و بیشتر در معرض پذیرش خرافه‌ها قرار دارند. برخی تحقیقات، گویای رابطه معنادار میان جنسیت و خرافه‌گرایی است و گرایش زنان به خرافات را بیشتر از مردان می‌داند؛ زیرا زنان عواطف قوی‌تری دارند و برای حفظ کیان خانواده، تربیت فرزندان و محفاظت از آنها هر تلاشی کرده و بیشتر به‌سوی خرافات کشانده می‌شوند. در گذشته اگر مشکلی جسمی، روحی و مادی پیش می‌آمد بانوی خانه برای حل آن مشکل نزد دعانویس می‌رفت؛ در حال حاضر نیز برخی دختران جوان در آستانه ازدواج، مشتریان ثابت دعانویسان هستند. زنانی که تحصیلات کم‌تری دارند گرایش بیشتری به خرافه نشان می‌دهند، اما تفاوت معنا‌داری بین زنان و مردان تحصیل‌کرده در نپذیرفتن باورهای خرافی وجود ندارد.

عوامل گرایش زنان به خرافات

دلیل اصلی گرایش به خرافات در تاریخ بشری، وجود پرسش‌های فراوانی بوده که انسان توانایی تبیین عقلانی آنها را نداشته است. خرافات، زمینه‌های پرسود اقتصادی نیز به‌وجود آورده و افراد زیادی را بهره‌مند می‌سازد. به اعتقاد برخی کارشناسان؛ امروزه بسیاری از خرافه‌ها محصول صنعت رسانه بوده و توسط رسانه‌ها ترویج می‌شوند و با گسترش نفوذ شبکه‌های اجتماعی، تمایل به رفتار‌های خرافی در بین زنان بیشتر شده است. از منظر جامعه‌شناسی، خرافات به وسیله سنت، هنجار، تقلید و فقر فرهنگی بازتولید می‌شوند. دورکیم، خرافات را مربوط به ساختار بسته جامعه مکانیکی می‌داند.

برخی محققین، دلیل گرایش بیشتر زنان به خرافات را تحصیلات پایین، خانه‌داری و نقش تربیتی آنها دانسته و معتقدند؛ مردان به‌دلیل توانمندی، تصور می‌کنند از عهده مشکلات‌شان بر می‌آیند اما خانم‌ها چنین حسی را ندارند و به خرافات روی می‌آورند و در همین چارچوب، مادران دخترها را به خرافه‌گرایی سوق می‌دهند.

احساس ناتوانی زنان فراتر از عوامل طبیعی عمدتا ناشی از موقعیت فرودستی است که برای آنها احساس ناامنی و اضطراب تولید کرده و زنان برای آرامش روانی خود به عقاید خرافی گرایش پیدا می‌کنند.

خرافات لزوماً نتيجه جهل و توسعه‌نيافتگي نيست. بلکه خرافات بيشـتر بـه‌دليـل نياز بشر به آن، ايجاد شده و به‌صورت پویا تغییر می‌کند.

کارگزاران خرافه‌گرایی

خرافات مانند هر محصول فرهنگي ديگري فراورده تفكر انسانی بوده و توسط کارگزارانی ترویج و بازتولید می‌شوند. جادوگران، رمالان و تعویذنویسان از کارگزاران اصلی خرافات رایج در جامعه هستند. ابزارهای کاری‌ آنها فراوانند، از جمله انواع طلسم‌ها، تعویذها، از سنگ‌های قیمتی گرفته تا اجزای گیاهان، اندام‌های انسان و حیوانات، فلزات، خمیر، پوست، مو و پارچه که هرکدام کاربردهای گوناگونی داشته و توسط کارگزاران تجویز می‌شوند. به گزارش منابع تاریخی، در عصر قاجار، رفت‌وآمد مردم به‌ویژه زنان به خانه ملا‌های یهودی برای گرفتن دعا، طلسم و امثال آن به حدی گسترده شده بود که حکومت به فکر چاره افتاد و طی حکمی، رفت‌وآمد زنان مسلمان به خانه‌های یهودیان را ممنوع کرد. دراویش نیز در کار رمالی و دعانویسی مورد اقبال عامه مردم بودند؛ به‌طوری‌که این اقبال از دید خارجیان نیز به دور نمانده و برخی از آن‌ها مانند لایارد در نوشته‌های خود به شهرت و توجه مردم به دراویش اشاره‌ کرده و نفوذ آنها را از سطح زنان، دختران دم‌بخت، پیرمردانی که در پی ازدواج با زنان جوان بودند تا اندرونی خانه‌های اعیان گسترده می‌داند.

پیامدهای خرافه‌گرایی

بیکن، خرافه را بتی تلقی می‌کند که مانع از شناخت اجتماعی و درک واقعیت می‌شود. خرافه در بُعد فردی از این جهت می‌تواند خطر داشته باشد که یک مشکل نگرشی است و زمانی که فرد نگرش خود را بر پایه خرافات می‌چیند تمام زندگی‌اش را بر پایه این نگرش تنظیم می‌کند و این ممکن است بسیاری از فرصت‌ها را از او گرفته و منجر به سلب توانمندی‌ها و خود شکوفایی او ‌شود. خرافه‌گرایی زمانی تبدیل به‌ خطر جدی‌تر می‌شود که افراد با استناد به آن تلاش کنند تا بر محیط اطراف خود کنترل پیدا کنند؛ در چنین صورتی عمل خرافاتی از حیطه رفتار فردی خارج شده و به‌عنوان عمل اجتماعی محیط جامعه را مـتأثر می‌سازد، به‌ویژه اگر این افراد جایگاه مهمی در جامعه داشته و به نحوی باشند که مردم را مورد تبعیت قرار دهند، در این صورت خرافات تشدید شده و هزینه‌های سنگین‌تری را بر جامعه تحمیل می‌کند.

بر مبنای برخی تحقیقات، به هر میزان که تحصیلات، آگاهی اجتماعی و دینداری در جامعه افزایش یابد گرایش به خرافات کاهش می‌یابد. همچنین افزایش رضایت از زندگی، حمایت‌های اجتماعی، عدالت اجتماعی-اقتصادی، عزت نفس و احساس امنیت اجتماعی، منجر به کاهش تمایل افراد به خرافات می‌شوند. زنانی که از تحصیلات و شغل مناسب برخوردارند، با خرافه سر سازگاری ندارند. همچنین ایمان و توکل به خدا از راه‌های مبارزه با خرافات است؛ دینداری، ترویج‌کننده عقلانیت و آگاهی در جامعه است و کنش‌های اجتماعی را مبتنی بر ایمان، توکل، عقلانیت، صداقت ساماندهی می‌کند.

منابع

• احمدی، سعید، «زنان از مردان خرافاتی ترند»، در وب‌سایت خبرگزاری مهر، تاریخ درج: 1 اردیبهشت 1392ش.
• افشانی، سیدعلیرضا و شیخ علیشاهی، زهرا، «عوامل اجتماعی_فرهنگی مرتبط با گرایش به خرافات در بین زنان ساکن در مناطق حاشیه‌اي شهر یزد» در مطالعات اجتماعی روان‌شناختی زنان، سال19، شماره2، تابستان 1400ش.
• «خرافه‌گرایی و زنان عصر قاجار!»، در خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج: 5 بهمن 1393ش.
• رستگار، ياسر و ولي‌پور، زهرا «خرافــه‌گرایی و ارطبات آن با برخی پارامترهای اجتماعی در میان زنان شهر بندر عباس»، در مطالعات جنسیت و خانواده، سال نهم، شماره اول، بهار و تابستان 1400ش.
• ستوده‌فر، مهدی و جدیدی، ناصر، «تحلیلی جامعه‌شناختی بر خرافه‌گرایی دینی در عصر مرشد شاهان صفوی«، در جامعه‌شناسي كاربردي، سال بيست و نهم، شماره سوم، پاييز 1397ش.
• شریفی یزدی، علیرضا، «چرا زنان میل بیشتری به باورهای خرافی دارند تا مردان؟»، در وب‌سایت شفقنا، تاریخ درج: 27 مرداد 1397ش.
• عشایری، طاها‌‌، وثوقی‌اصل، اصغر‌، جهان‌پرور، طاهره و حسن‌زاده، زهرا‌، «مطالعه عوامل مؤثر گرایش به خرافات در بین شهروندان: فراتحلیل پژوهش‌های بازة زمانی 1388 الی1397»، در دو فصلنامة پژوهش‌های جامعه‌شناسی معاصر، شماره 20، بهار و تابستان 1401ش.
• میرزاده، رضا، «چطور رسانه‌ها به آتش خرافات در زنان دامن می‌زنند»، در وب‌سایت شهرآرانیوز، تاریخ درج: 27 خرداد 1401ش.
• هوشمند، مهرداد، «زنان، تمایل بیشتری به خرافه‌گرایی دارند»، پایگاه خبری تحلیلی دیده‌بان ایران، تاریخ درج: 8 خرداد 1398ش.