جنسیت در مکان‌های تجاری

جنسیت در مکان‌های تجاری؛ معماری اماکن تجاری متناسب با نیازهای زنان و مردان.

مکان تجاری، گونه‌ای از فضای شهری است که گروه‌های مختلفی از آن استفاده می‌کنند. تفاوت‌های جنسیتی موجب می‌شود که زنان و مردان نه‌تنها ادراک متفاوتی از این اماکن داشته باشند بلکه به‌گونه‌های متفاوتی نیز عمل می‌کنند. نحوه خرید زنان با مردان متفاوت بوده و هرکدام نیازهای ویژه‌ای در استفاده از بازار دارند، به همین دلیل، ساختار مردانه این اماکن، زنان را دچار محدویت‌هایی می‌سازد. به منظور تسهیل استفاده زنان از اماکن تجاری، کارشناسان بر بازنگری در معماری این اماکن تأکید دارند.

مفهوم‌شناسی

مکان‌های تجاری به محیط‌هایی از قبیل مجتمع‌های خرید، مراکز کسب‌وکار و محدوده‌های خرده‌فروشی، اطلاق می‌شود و بخشی از فضای شهری است. مراد از فضای شهری، فضای مادی با ابعاد اجتماعی و روان‌شناسی است. فضا به خودی خود جنسیت ندارد، اما مکان‌ها و فضاها می‌توانند حامل نشانه‌ها، کدها و حتی جایگاه‌های متفاوتی برای زنان و مردان باشند. جنسیت و فضا ارتباط متقابل دارند؛ تفاوت‌های جنسیتی بر فضا تأثیر می‌گذارد و جنسیت نیز متأثر از فضا است. نحوه استفاده زنان و مردان از اماکن تجاری متأثر از فرهنگ حاکم بر جامعه است. فضا محصول روابط تجربهٔ استفاده‌کنندگان محیط با فضای ذهنی متخصصان و محیط فیزیکی است. همان‌گونه که حضور زنان در بازار، بر شکل‌دهی آن تأثیر می‌گذارد، محیط بازار نیز تجربه زنان از فضاها را متأثر می‌سازد. منظور از جنسیت‌دار شدن فضا، تخصیص محدوده‌های آن برای حضور جنسیت خاص است، برخی فضاها به‌طور خنثی توسط هر دو جنس استفاده می‌شوند.

خاستگاه جنسیتی مکان‌های تجاری

تفاوت در نحوه خلقت، نیازهای زنان و مردان را متفاوت ساخته و فضاهای عمومی به‌گونه‌های متفاوتی توسط آنها ادراک می‌شوند؛ لذا توجه به نیازهای جنسیتی و نحوه ادراک زنانه و مردانه در معماری اماکن تجاری ضرورت می‌یابد. تفکیک آگاهانه و اختیاری فضاها بر مبنای جنسیت باعث افزایش دسترسی زنان به فضای عمومی می‌شود. برمبنای گزارشی؛ ادراک از ویژگی‌های ساختمان تجاری با خرید بازدید کنندگان ارتباط معناداری دارد.

تحقیقات نشان می‌دهد که مردان و زنان نه‌تنها به شیوه‌های متفاوتی از فضا استفاده می‌کنند بلکه تجارب آنها در فضا نیز متفاوت است. از واضح‌ترین نمونه‌ها جهت ادراک تفاوت‌ها، تفاوت در احساس امنیت بین دو گروه جنسیتی است. برای نمونه، همان‌گونه که ادراک یک مرد جوان از یک کوچه تاریک با ادراک دختر نوجوان یا تجربه یک زن منتظر در کنار اتوبان با تجربه یک فرد در مرکز شهر یکی نیست، در فضاهای تجاری نیز مقوله امنیت و احساس آرامش زنان و مردان متفاوت است.

دیدگاه‌های جنسیت‌پذیری مکان‌های تجاری

مقوله جنسیت و معماری عمدتاً در نگرش‌های فمینیستی به‌منظور برابری زنان با مردان تعقیب می‌شود. در رویکردهای فرهنگی دیگر نیز این مسئله مطرح است و اندیشمندان؛ متناسب با نظام‌های فرهنگی، نسبت جنسیت با فضاهای عمومی را تعیین کرده و معتقدند؛ مکان‌های تجاری به‌گونه‌ای باشند که زنان و مردان، بدون محدودیت‌های فردی و اجتماعی در این مکان‌ها حضور یابند.

لوفور معتقد است مردم مراکز خرید را تصاحب می‌کنند تا در مقابل استراتژی قدرت برای کنترل فضا، فضا را مطابق رویه‌های زندگی خودشان به مصرف برسانند. زنان می‌توانند، با حضور متمرکز و مداوم‌شان، ضوابط حاکم بر فضایی را که سال‌ها برای حضور و استفاده مردان شکل گرفته، در هم شکسته و از آن به شیوه خودشان استفاده کنند. چیزی که دوسرتو و میول از آن به «مقاومت» تعبیر می‌کنند.

اسلام بر مبنای نوع نگرشی که دربارهٔ حفظ عفت عمومی و کرامت انسانی دارد؛ رابطه جنسیت با اماکن تجاری را بر مبنای اصل حریم و محرمیت، رعایت حجاب، اجتناب از چشم‌چرانی، تخیل جنسی، تماس جسمی و خلوت با نامحرم، تعیین می‌کند.

استفاده زنان و مردان از اماکن تجاری

بر مبنای تحقیقات انجام شده؛ زنان نسبت به موارد آزاردهنده محیطی حساس‌تر بوده و با دقت بیشتری، فضا را انتخاب می‌کنند. به‌دلیل قوی‌تر بودن حس جهت‌یابی در مردان، آنها راحت‌تر فضاهای مورد نیاز خود را می‌یابند؛ لذا خوانایی فضا در بخش آدرس‌یابی، برای زنان از اهمیت بیشتری برخوردار است. لوفور معتقد است؛ مردان به‌طور سنتی قدرت بیشتری داشته و فضاهای عمومی را بر اساس نیازهای‌شان طراحی کرده‌اند و زنان به‌دلیل تأثیر این نیروهای مسلط دچار محرومیت و نابرابری فضایی شده‌اند.

برخی معتقدند؛ زنان در حین استفاده از فضا منفعل نیستند و گاهی در برابر عدم بهره‌مندی از فضای مناسب، مقاومت کرده و فعالانه فضای مورد نیاز خود را تولید می‌کنند. به‌عنوان نمونه؛ برای امنیت خود از برخی مسیرها چشم‌پوشی کرده و مسیرهای دیگری را انتخاب می‌کنند یا به‌صورت گروهی از مراکز تجاری دیدن می‌کنند و در صورت نیاز به استراحت، از پله‌ها یا سکوهای موجود در این اماکن استفاده می‌کنند. چنین رفتارهایی که از آنها به بازآفرینی فضا تعبیر می‌شود در افراد مختلف متناسب به ادراک آنان از فضا و نیازهای‌شان متفاوت است.

جنسیت و نحوه خرید

بر مبنای گزارش‌های علمی؛ ساختار مغزی زنان و مردان متفاوت است. نیم‌کره سمت چپ مغز بیش‌تر برای مسایل منطقی استفاده می‌شود؛ اما نیم‌کره سمت راست بیش‌تر با مفاهیم بصری و احساسات درگیر است. زنان در حین تصمیم خرید هر دو نیم‌کره مغزشان درگیر است و مردان بیش‌تر از نیم‌کره سمت چپ مغز خود استفاده می‌کنند. این تفاوت ساختاری در مغز به هنگام تصمیم خرید موجب می‌شود، مردان خرید را بیش‌تر به‌صورت یک فعالیت هدف‌دار دنبال کرده و آن را یک وظیفه تلقی کنند؛ اما خرید برای زنان یک فرایند لذت‌بخش است و می‌خواهند با پرس‌وجو و تحقیق به نتیجه بهتری برسند.

مردان می‌دانند چه چیزی می‌خواهند و وقت زیادی را صرف نگاه کردن به اجناس مغازه نکرده و سریع تصمیم می‌گیرند؛ اما زنان با احساس خرید می‌کنند، آمارها نشان می‌دهد که خریدهای بیش از نیمی از زنان متأثر از دوستان و صاحب‌نظرانی است که به آنها اعتماد دارند و اگر او از خرید خود راضی باشد این تجربه را با دوستان خود نیز در میان می‌گذارد. اصولاً مردان خیلی نگران قیمت جنس نیستند. ولی زنان توجه بیشتری روی قیمت دارند. زنان، خریداران کار کشته‌ای هستند؛ آنها ممکن است به خریدهای اضافی هم بپردازند، مثلاً اگر قصد خرید یک سرویس غذاخوری را داشته باشند، یک قالیچه و رومیزی هم می‌خرند و تزئینات جدیدی را نیز انجام می‌دهند تا فضا و محیط را از همه نظر کامل کنند. به اعتقاد بسیاری از کارشناسان، زنان بزرگ‌ترین جمعیت خریداران هستند چون نه‌تنها برای خود که برای خانواده خود نیز خرید می‌کنند؛ لذا بسیاری از فروشندگان با هدف جذب خریداران زن، بازاریابی خود را عمدتاً معطوف به زنان می‌کنند.

جنسیت و اشتغال در اماکن تجاری

به اعتقاد محققین؛ زن امروزی تنها یک زن خانه‌دار نیست بلکه یک فروشنده و بازاریاب باهوش نیز هستکه مشتریان را با زیرکی راهنمایی و ترغیب به خرید می‌کند؛ لذا اشتغال زنان در فضاهای تجاری همانند پاساژها و کافی‌شاپ‌ها رو به افزایش است. پاساژ، صحنه نمایشی از فعالیت‌های اجتماعی زنان و مردان است. بر مبنای تحقیقات انجام شده، زنانی که در پاساژها به‌عنوان فروشنده مشغول به کار می‌شوند اکثراً از طبقات پایین جامعه هستند که برای تأمین معیشت خود مجبور به کار هستند. گروهی دیگر برای کسب وجهه اجتماعی، استقلال مالی و دور شدن از فضای محدود خانه و خانواده ترجیح می‌دهند که در جایی مشغول به کار شوند. گروه کثیری به‌عنوان فعالیت اقتصادی به این شغل‌ها روی می‌آورند. برخی محققین؛ مزایای اشتغال زنان را افزایش سرمایه اجتماعی و اعتمادبه‌نفس زنان دانسته و در ارتباط با پیامدهای فردی و اجتماعی آن به دستمزد کم، خشونت جنسی و جسمی، نگرش منفی مردم و کاهش اشتغال مردان اشاره می‌کنند.

حضور تفریحی زنان در اماکن تجاری

بر اساس تحقیقات انجام شده؛ زنان در بازارها و پاساژها نه به‌عنوان فعالیت تجاری؛ بلکه عمدتاً برای گذران اوقات فراغت حضور می‌یابند. بنا بر یافته‌های پژوهشگران علوم اجتماعی، اکنون فضاهای خرید چندمنظوره با اهدافی به‌جز خرید توسط زنان استفاده می‌شوند. نتایج آمار سال ۱۳۸۳ش نشان می‌دهد که در بازار تهران، حدود ۱۱٫۷٪ از مراجعان زنان هستند. همچنین بر مبنای نتایج یک پیمایش دربارهٔ فرهنگ خرید شهروندان تهرانی ۷٪ صرفاً برای تفریح، ۳۷٪ برای خرید تفریحی و ۵۳٪ برای خرید ضروری به بازار تهران مراجعه کرده بودند. مشاهدات عینی پژوهشگران در این بازار و نتایج این پیمایش نشانگر این واقعیت است که بازار و اماکن تجاری امروزه برای مخاطبانش فقط در امر خریدوفروش خلاصه نمی‌شود که گستره‌ای از فعالیت‌های ضروری و غیر ضروری در آن به وقوع می‌پیوندد.

محدودیت‌های حضور زنان در اماکن تجاری

با توجه به تحقیقات انجام شده؛ امروزه حضور زنان در بازارها نسبت به سابق به‌گونه‌ای چشم‌گیری افزایش یافته و فضاها در حال تبدیل شدن به فضاهای زنانه هستند. کیفیت حضور زنان در اماکن تجاری نیز با گذشته متفاوت شده است و برخی از این فضاها هنوز حضور زنان را محدود می‌کند.

مطالعات جنسیتی در فضاهای شهری نشان می‌دهد که به‌دلیل روابط بیشتر زنان با محیط‌های عمومی و صرف زمان بیشتر در این فضاها، فضاهای شهری به‌ویژه اماکن تجاری اثر بیشتری در زندگی روزانه آنها نسبت به مردان دارند؛ به‌ویژه که زنان حساسیت‌های بیشتری نیز نسبت به محیط دارند. با این شرایط و به‌دلیل این‌که؛ فضاها عمدتاً برای مردان شکل گرفته، حضور زنان در بازار با محدودیت‌های جدی مواجه است.

زنان، از حضور در فضاهای عمومی ترس داشته و فکر می‌کنند که دیده‌شدن در این اماکن ممکن است برای‌شان مشکل‌ساز باشد. شرایط کالبدی بازارها نیز به‌گونه‌ای است که آنها نمی‌توانند در جایی رفع خستگی کنند. چنین محدویتی معمولاً برای مردها احساس نشده و آنها به‌راحتی در جایی نشسته یا به میله‌ها تکیه می‌دهند. اگر زنان بخواهند مانند مردها رفع خستگی کنند، نگاه‌های خیره مردانه موجب ناراحتی و آزار آنها می‌شود.

جنسیت‌پذیری اماکن تجاری در ایران

فضاهای شهری ایران، در دهه ۱۳۷۰ش، به دلایل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی با افزایش تعداد زنان مواجه شده است. متخصصین بر فضاسازی‌ای متناسب با نیازها، احساسات و ترجیحات گروه‌های مختلفی که از فضاهای بازار استفاده می‌کنند، تأکید دارند. چنین معماری‌ای نیازمند تمهیدات خاص برای تسهیل استفاده از بازار است.

به اعتقاد پژوهشگران؛ ضمن تمهید امکانات ویژه بانوان در فضا، ضروری است که مکان‌یابی نیز سازماندهی شود تا حضور بی‌دغدغه بانوان را میسر سازد. برای مثال، در پاساژها اتاق مخصوص کودکان و مادران در نظر گرفته شود تا بانوان بتوانند به نوزادان خود رسیدگی کنند.

منابع

• قرآن کریم
• ابن‌بابویه، محمّد، من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق.
• بیدار، مینا و دیگران، «تعامل جنسیت و فضا در بازار تهران، مورد پژوهش: فضاهای سبزه‌میدان و مشیر خلوت»، فصلنامه علمی پژوهشی معماری و شهرسازی، شمارهٔ ۸۵، تابستان ۱۳۹۸ش.
• پاینده‏، ابوالقاسم، نهج الفصاحهٔ مجموعه کلمات قصار حضرت رسول، تهران، ‏ دنیای دانش، ‏۱۳۸۲ش.
• پوراحمد، احمد و سالاروندیان، فاطمه، «روند تحولات تاریخی فضاهای گذران اوقات فراغت زنان از قاجاریه تاکنون در شهر تهران»، زن در توسعه و سیاست، دورهٔ دهم، شماره ۳، پاییز ۱۳۹۱ش.
• «چرا زنان محیط‌های تجاری را به همه جا ترجیح می‌دهند؟»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۲۶ اردیبهشت ۱۴۰۰ش.
• خرمی‌روز، ریحانه و دیگران، «خوانش مؤلفه‌های جنسیتی در طراحی مراکز خرید شهر تهران (مطالعه موردی: مرکز خرید پالادیوم، مرکز خرید کوروش، مرکز خرید تیراژه ۲، پاساژ کویتی‌های رضا)»، هویت شهر، شمارهٔ ۴۳، پاییز ۱۳۹۹ش.
• دگانگ، مارگارت، «نقش جنسیت خریداران در فرایند فروش»، ترجمه زینب مهدی‌پور، وب‌سایت خویه، تاریخ بازدید مطلب: ۱ مرداد ۱۴۰۴ش.
• سهراب‌زاده، ندا و دیگران، «بررسی نقش جنسیت در ادراک طراحی معماری مجتمع‌های تجاری در حوزه جغرافیایی چابهار»، فصلنامه جغرافیا و برنامه‌ریزی منطقه‌ای، سال سیزدهم، شماره ۱، زمستان ۱۴۰۱ش.
• طهمورثی، رحمت، «اما و اگرهای اشتغال زنان در مراکز تجاری»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۳ اسفند ۱۳۹۸ش.
• عزیزی، محمدمهدی و اسدی، رضا، «تحلیلی بر ریخت‌شناسی مجتمع‌های تجاری مطالعه موردی: مجتمع تجاری کوروش، منطقه ۵ تهران»، مطالعات شهری، شماره ۲۴، پاییز ۱۳۹۶ش.
• فلسفی، ‏محمدتقی، الحدیث، تهران، فرهنگ اسلامی‏، ۱۳۶۸ش.
• کامل، آتنا، «فضاهای شهری و جنسیت»، وب‌سایت فضا و دیالیکتیک، تاریخ بازدید مطلب: ۱ مرداد ۱۴۰۴ش.
• کلانتری‌خلیل‌آباد، حسین و دیگران، «برنامه‌ریزی فضاهای امن شهری مبتنی برتفکیک جنسیتی با رویکرد CPTED (نمونه موردی: محله فرهنگیان، شهر بناب)»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شمارهٔ ۱۲، تابستان ۱۳۹۲ش.