جنسیت در پیادهروی اربعین
جنسیت در پیادهروی اربعین، چگونگی حضور زنانه و مردانه در آیین پیادهروی اربعین.
پیادهروی اربعین به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین گردهمایی‌های معنوی جهان اسلام، سهم قابل توجهی از حضور زنان را نیز در خود جای داده است. با این حال، مشارکت بانوان در این آیین با چالشهای متعددی در زمینه‌های فقهی، زیرساختی، مدیریتی و فرهنگی مواجه است. بررسی این چالشها و شناخت ابعاد مختلف آنها، گامی مهم در جهت ارتقای کیفیت حضور زنان و تبیین نقش آنها در این رویداد معنوی است.
مفهوم‌شناسی
اربعین به بیستم ماه صفر سال ۶۱ هجری قمری اشاره دارد که چهلمین روز شهادت امام حسین و یارانش محسوب می‌شود.[۱] این مناسبت نمادی از بازگشت اهل‌بیت از شام به کربلا[۲] و نیز مراسم سوگواری و پیادهروی به سمت کربلا است. همچنین، عدد چهل در متون دینی دارای معنای نمادین است و در مواردی مانند بلوغ فکری انسان در چهل‌سالگی،[۳] میقات چهل‌روزه حضرت موسی،[۴] بعثت پیامبر اکرم در چهل‌سالگی[۵] و شهادت چهل مؤمن بر جنازه مسلمانی که موجب غفران او می‌شود، تجلی یافته است.[۶]
زیارت اربعین
زیارت امام حسین در روز اربعین به‌عنوان یکی از پنج علامت مؤمن مورد تأکید قرار گرفته است و امام صادق به فضایل ویژۀ این زیارت اشاره کرده‌اند.[۷] ریشۀ تاریخی این سنت به زیارت جابر بن عبدالله انصاری، نخستین زائر سیدالشهدا در چهلمین روز شهادت امام، بازمی‌گردد. [۸]
در روایات شیعه، پیادهروی برای زیارت امام حسین جایگاه خاصی دارد. ابن‌قولویه در کتاب کامل‌الزیارات با استناد به بیش از ده روایت معتبر، ثواب‌های فراوانی برای این عمل ذکر کرده است که از جمله آنها آمرزش تمامی گناهان، پاکسازی روح در هر قدم، تبدیل سیئات به حسنات، دفع بلاهای دنیوی و اخروی، برآورده شدن حاجات و مصونیت از عذاب جهنم است.[۹] با توجه به چنین روایاتی، پیادهروی زیارتی در اسلام، به ویژه زیارت امام حسین، ارزش معنوی بالایی دارد. [۱۰]
سنت پیادهروی در اربعین
سنت پیادهروی برای زیارت در طول تاریخ توسط شخصیت‌های علمی و سیاسی شیعه حفظ شده است. علمایی همچون آخوند خراسانی و میرزای نوری و همچنین حکمرانانی مانند جلال‌الدوله آل‌بویه و شاه‌عباس صفوی این سنت را ترویج کرده‌اند. این موضوع نشان‌دهندۀ اهمیت پیادهروی زیارتی در فرهنگ شیعی و تأثیر آن در جامعه اسلامی است.
در دوران معاصر، پیادهروی زیارتی اربعین به یکی از بزرگ‌ترین و باشکوه‌ترین آیین‌های مذهبی جهان تبدیل شده است. هر سال میلیون‌ها زائر از سراسر جهان، در این مراسم شرکت می‌کنند. زیارت اربعین نمادی از محبت به امام حسین و تجلی فرهنگ ایثار، شهادت و وحدت اسلامی است. این آیین به‌عنوان تکامل‌یافته‌ترین شکل عبادت جمعی در تاریخ اسلام شناخته می‌شود که ابعاد عبادی، اجتماعی و سیاسی را همزمان در بر می‌گیرد. در سال‌های اخیر، پیادهروی اربعین به بزرگ‌ترین گردهمایی سالانۀ جهان تبدیل شده است.[۱۱]
مراسم اربعین ماهیتی فراجنسیتی دارد که امکان حضور همزمان زنان و مردان را فراهم می‌کند[۱۲] و مشاهدات نشان‌دهنده حضور چشمگیر زنان است که کیفیت نقش آنها در این مناسک جمعی قابل توجه است.[۱۳] ویژگی فراسنی اربعین نیز باعث شده است تا افراد در همه گروه‌های سنی، از کودکان تا سالمندان، بتوانند به‌طور فعال در این مراسم شرکت کنند. علاوه بر این، فراقالبی بودن این آیین امکان مشارکت اقشار مختلف اجتماعی با پیشینه‌های فرهنگی و اقتصادی گوناگون را فراهم ساخته است. [۱۴]
تبیین نظام‌های جنسیتی در اربعین
بررسی اربعین با رویکرد انسان‌شناختی نشان می‌دهد که زنان ایرانی طبقه متوسط، در مواجهه اولیه، نظام جنسیتی عراقی را نابرابر می‌دانند، اما تعاملات گسترده‌تر، «مردانگی حمایت‌گر» و پیچیدگی‌های پدرسالاری نوین را نشان می‌دهد. نظام‌های جنسیتی هر فرهنگ منطق خاص خود را دارند و نیازمند چارچوب‌های بومی برای تحلیل در جوامع اسلامی هستند. [۱۵]
گذار از جنسیت در اربعین
در پیادهروی اربعین، جنسیت به‌عنوان بخشی از وجود انسان قابلیت فرارَوی و تعالی پیدا می‌کند. این گذار از طریق استعلای وجودی و «حضور جمعی معنوی» تحقق می‌یابد؛ به‌طوری که شرکت‌کنندگان ضمن حفظ هویت جنسیتی خود، به تجربه‌ای فراجنسیتی دست می‌یابند. این فرایند مبتنی بر پذیرش سلسله‌مراتب وجودی و امکان تعالی انسان از طریق تجارب معنوی جمعی است.[۱۶] محور وحدت‌بخش «حب الحسین» زمینه این گذار را فراهم می‌کند و مفهوم «سیالیت معنای بدن زنانه» از تعابیر مهم در این زمینه است.[۱۷]
زمینه‌های حضور و مشارکت زنان در اربعین
۱) مهدویت و آخرالزمان
در ارتباط با مهدویت و آخرالزمان سه مضمون کلیدی مطرح است: نخست، احیای نام و یاد امام زمان که اربعین نقش مهمی در آن دارد؛ دوم، گردهمایی جهانی برای آمادگی ظهور که بٌعد فراملی این مراسم را نشان می‌دهد؛ و سوم، حرکت جمعی برای لقای امام زمان که بیانگر تلاش امت اسلامی برای زمینه‌سازی ظهور است.[۱۸]
۲) اخلاقی و تربیتی
مضمون تربیتی و اخلاقی در زیارت اربعین در دو سطح فردی و خانوادگی نمایان است. در سطح فردی، این تجربه موجب تقویت صبر، ایثار و مسئولیت‌پذیری می‌شود. در سطح خانوادگی نیز اربعین نقش مهمی در انتقال ارزش‌های اخلاقی به نسل‌های آینده دارد.[۱۹]
۳) تبلیغی
مضمون تبلیغی در زیارت اربعین در دو سطح فردی و رسانه‌ای نمود می‌یابد. در سطح فردی، زنان شرکت‌کننده با روایت تجربیات شخصی خود، دیگران را به مشارکت در این پیادهروی معنوی تشویق می‌کنند. این تبلیغ چهره‌به‌چهره و مبتنی بر تجربۀ زیسته، نقش مهمی در گسترش فرهنگ مشارکت در اربعین دارد.[۲۰]
۴) فرهنگی
بٌعد فرهنگی اربعین در دو سطح قابل بررسی است: نخست، شناخت و تعامل با فرهنگ مردم عراق که فرصتی برای تبادل فرهنگی فراهم می‌کند؛ دوم، ویژه‌بودن فضای پیادهروی اربعین به‌عنوان یک پدیدۀ منحصر به فرد فرهنگی-اجتماعی.[۲۱]
۵) دینی و مذهبی
بٌعد دینی و مذهبی در تجربه زیارت اربعین در چهار سطح مطرح است: نخست، انجام شعائر و آیین‌های مذهبی؛ دوم، کسب رضایت الهی و معصومین به‌عنوان انگیزه معنوی زائران؛ سوم، تجربه امدادهای غیبی و استجابت دعا؛ چهارم، همدلی و پیوند عاطفی با کاروان امام حسین و واقعه کربلا.[۲۲]
جدول شماره(۱): زمینه‌های حضور و مشارکت زنان در مراسم اربعین
| مقولۀ محوری | سطح‌بندی مضامین | ویژگی‌های کلیدی |
|---|---|---|
| مهدویت و آخرالزمان | - احیای نام امام مهدی - گردهمایی جهانی برای ظهور |
- نقش محوری در ترویج فرهنگ مهدوی - آماده‌سازی جامعه برای عصر ظهور |
| اخلاقی و تربیتی | - آثار فردی (صبر، ایثار) - آثار خانوادگی (انتقال ارزش‌ها) |
- تقویت فضایل اخلاقی - تحکیم بنیان‌های خانواده |
| تبلیغی | - تبلیغ فردی (روایت تجربیات) - تبلیغ رسانه‌ای |
- تأثیرگذاری چهره‌به‌چهره - گسترش فرهنگ مشارکت |
| فرهنگی | - شناخت فرهنگ عراق - خاص‌بودن فضای اربعین |
- تبادل فرهنگی - تجربۀ منحصر‌به‌فرد جمعی |
| دینی و مذهبی | - شعائر دینی - کسب رضایت الهی |
- انجام مناسک - انگیزه‌های معنوی |
چالشهای جنسیتی در پیادهروی اربعین
الف- چالشهای فقهی حضور زنان در پیادهروی اربعین
با وجود تأکید روایات بر وجوب یا استحباب زیارت امام حسین[۲۳] _ به‌ویژه در روز اربعین و به‌صورت پیاده _ دیدگاه‌های فقهی دربارۀ حضور زنان در این مناسک متفاوت است. این دیدگاه‌ها را می‌توان در سه دستۀ کلی طبقه‌بندی کرد که هر یک به‌نحوی به شرایط،[۲۴] اولویت‌ها[۲۵] یا محدودیت‌های شرعی[۲۶] برای مشارکت زنان در پیادهروی اربعین پرداخته‌اند:
1) دیدگاه تحریمی
برخی فقها حضور زنان در پیادهروی اربعین را به دلایل شرعی جایز نمی‌دانند. آنها به مسائلی مانند اختلاط با نامحرم،[۲۷] توصیه به ماندن زنان در خانه،[۲۸] سختی مسیر[۲۹] و حقوق شوهر[۳۰] استناد می‌کنند و این حضور را نامناسب می‌دانند. [۳۱]
2) دیدگاه تجویزی
گروهی از فقها حضور زنان در پیادهروی اربعین را مجاز می‌دانند، البته با رعایت شرایطی خاص.[۳۲] آنها به روایات، سنت،[۳۳] سیرۀ متشرعه،[۳۴] دلالت اصل و قاعده بر جواز حضور زنان[۳۵] و قواعد کلی مانند اشتراک زن و مرد در احکام شرعی استناد می‌کنند و معتقدند حضور زنان در چنین اجتماعات دینی، در اصل جایز است. [۳۶]
3) دیدگاه ترجیحی
دیدگاه سوم، حضور زنان در پیادهروی اربعین را نه‌تنها مجاز، بلکه فضیلت‌مند و مستحب مؤکد می‌داند. این دیدگاه با استناد به روایات،[۳۷] قیاس اولویت، و اصولی مانند حفظ عزت مسلمانان، مشارکت زنان را در این مراسم معنوی ترجیح می‌دهد. [۳۸] اگرچه حکم اولیه، جواز است، اما در شرایط خاص_مثلاً وجود مفاسد_ممکن است حکم به حرمت تغییر کند یا در مقابل، در موقعیت‌هایی چون ترویج معارف حسینی، حضور زنان حتی واجب کفایی تلقی شود.[۳۹]
ب- چالشهای زیرساختی حضور زنان در پیادهروی اربعین
محدودیت در دسترسی به اماکن مقدس: از جمله عدم امکان زیارت مستقیم حرم امام حسین در روز اربعین، اختصاص بخش اندکی از فضای اطراف ضریح به بانوان، و محرومیت از برخی رواق‌ها و اماکن خاص مانند سرداب غیبت.
عدم وجود مسیرهای اختصاصی برای بانوان در مسیر پیادهروی: نبود طراحی مناسب جهت حفظ امنیت و راحتی تردد زنان.
عدم تناسب امکانات رفاهی و درمانی با حضور گستردۀ زنان: کمبود خدمات بهداشتی و درمانی متناسب با نیازهای بانوان.[۴۰]
ج- چالشهای مدیریتی حضور زنان در پیادهروی اربعین
کمبود امکانات بهداشتی تمیز و قابل استفاده: مشکل جدی در تأمین نظافت، تعداد کافی و دسترسی آسان به سرویس‌های بهداشتی و حمام مخصوص بانوان.
ضعف در برگزاری برنامه‌های عبادی ویژۀ بانوان: مانند نبود یا ضعف در برپایی نماز جماعت ویژۀ بانوان در مواکب و ایستگاه‌های بین‌راهی. [۴۱]
د- چالشهای فرهنگی حضور زنان در پیادهروی اربعین
مقاومت خانوادگی و نگرانی‌های سنتی: مخالفت همسر یا خانواده به دلایل فرهنگی، مذهبی یا امنیتی، که مانع تصمیم‌گیری زنان برای حضور می‌شود.
فقدان فرهنگ‌سازی برای تبیین نقش زن در اربعین: نبود برنامه‌های آگاهی‌بخش برای برجسته‌سازی جایگاه بانوان در این مناسک و رفع ذهنیت‌های غلط. [۴۲]
پانویس
- ↑ . طوسی، مصباح المجتهد، ۱۴۱۱ق، ص۷۸۷.
- ↑ . مفید، مسار الشیعه، ۱۴۱۴ق، ص۲۶.
- ↑ . سورۀ احقاف، آیۀ ۱۵.
- ↑ . نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۹، ص۳۲۹.
- ↑ . یوسفی غروی، تاریخ تحقیقی اسلام (موسوعه التاریخ الاسلامی)، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۳۱۵.
- ↑ . مجلسی، بحار الأنوار، ۱۳۶۳ش، ج۱۰۴، ص۶۲.
- ↑ . طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۱۱۳.
- ↑ . ابن طاووس، مصباح الزائر، ۱۳۷۵ش، ص۲۸۶.
- ↑ . ابن قولویه، کامل الزیارات، ۱۳۷۵ش، ص۱۴۵-۱۴۲.
- ↑ . ذهنی تهرانی، ترجمه کامل الزیارات، ۱۳۸۹ش، ص۴۳۹؛ ابن‌بابویه، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۵۳؛ ابنطاووس، فرحه الغری، ۱۳۹۲ش، ص۷۵.
- ↑ . Moufahim, “Religious gift giving: An ethnographic account of a Muslim pilgrimage”, 2013, p.232.
- ↑ . مظاهری، پیادهروی اربعین: تأملات جامعه‌شناختی (مجموعه مقالات)، ۱۳۹۷ش، ص۵۴.
- ↑ . کرمی قهی، «فهم تجربۀ پیادهروی زنان ایرانی در اربعین»، ۱۳۹۹ش، ص۳.
- ↑ . مظاهری، پیادهروی اربعین: تأملات جامعه‌شناختی (مجموعه مقالات)، ۱۳۹۷ش، ص۵۵.
- ↑ . داورپناه و کامیار، «پویاییهای جنسیتی در اربعین»، ۱۴۰۳ش، ص۸۱-۷۷.
- ↑ . داورپناه و کامیار، «پویاییهای جنسیتی در اربعین»، ۱۴۰۳ش، ص۸۲-۸۱.
- ↑ . داورپناه و کامیار، «پویاییهای جنسیتی در اربعین»، ۱۴۰۳ش، ص۸۴-۸۲.
- ↑ . فرخی و انگوتی، «دلایل حضور و مشارکت زنان ایرانی در پیادهروی اربعین»، ۱۳۹۸ش، ص۴۴-۴۲.
- ↑ . فرخی و انگوتی، «دلایل حضور و مشارکت زنان ایرانی در پیادهروی اربعین»، ۱۳۹۸ش، ص۴۶-۴۴.
- ↑ . فرخی و انگوتی، «دلایل حضور و مشارکت زنان ایرانی در پیادهروی اربعین»، ۱۳۹۸ش، ص۴۷-۴۶.
- ↑ . فرخی و انگوتی، «دلایل حضور و مشارکت زنان ایرانی در پیادهروی اربعین»، ۱۳۹۸ش، ص۴۹-۴۷.
- ↑ . فرخی و انگوتی، «دلایل حضور و مشارکت زنان ایرانی در پیادهروی اربعین»، ۱۳۹۸ش، ص۵۲-۴۹.
- ↑ . حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۴۵۸.
- ↑ . شوشتری، ترجمه خصائص الحسین و مزایا المظلوم، ۱۳۹۰ش، ص۲۳۸.
- ↑ . وجدانی فخر، الجواهر الفخریه فی شرح الروضه البهیه، ۱۴۲۶ق، ج۴، ص۶۲۴؛ کفعمی، المصباح (جنه الأمان الواقیه و جنه الایمان الباقیه)، ۱۴۰۵ق، ص۴۹۰.
- ↑ . حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۴۳۹.
- ↑ . جوهری، الصحاح؛ تاج اللغه وصحاح العربیه، ۱۴۰۴ق، ج۳، ص۱۲۰۸؛ مطهری، مسئلۀ حجاب، ۱۳۸۷ش، ص۲۱۶.
- ↑ . حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه، ۱۴۰۹ق، ج۲۰، ص۶۴.
- ↑ . قمی، تفسیر قمی، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۳۶۴.
- ↑ . مجلسی، بحار الانوار، ۱۳۶۳ش، ج۷۸، ص۳۴۵.
- ↑ . ثمنی و شهریاری، «بررسی فقهی حضور بانوان در راهپیمایی اربعین»، ۱۳۹۹ش، ص۷۹-۷۸.
- ↑ . حمیری، قرب الاسناد، ۱۴۱۳ق، ص۱۰۰.
- ↑ . طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۲۸۷.
- ↑ . قاضی طباطبایی، تحقیق درباره اول اربعین سیدالشهدا، ۱۳۸۳ش، ص۳۱.
- ↑ . محقق حلی، الاجتهاد والتقلید (معارج الأصول)، ۱۴۰۳ق، ص۲۰۵.
- ↑ . حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه، ۱۴۰۹ق، ج۱۴، ص۴۷۸.
- ↑ . حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه، ۱۴۰۹ق، ج۱۴، ص۴۳۷.
- ↑ . منتظری نجفآبادی، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ۱۴۰۹ق، ج۵، ص۲۳۶.
- ↑ . ثمنی و شهریاری، «بررسی فقهی حضور بانوان در راهپیمایی اربعین»، ۱۳۹۹ش، ص۷۱.
- ↑ . شهریاری و همکاران، «چالشها و راهکارهای حضور زنان در راهپیمایی اربعین»، ۱۳۹۹ش، ص۱۹-۱۸.
- ↑ . شهریاری و همکاران، «چالشها و راهکارهای حضور زنان در راهپیمایی اربعین»، ۱۳۹۹ش، ص۲۰.
- ↑ . شهریاری و همکاران، «چالشها و راهکارهای حضور زنان در راهپیمایی اربعین»، ۱۳۹۹ش، ص۲۱-۲۰.
منابع
- ابن‌بابویه، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، مصحح علیاکبر غفاری، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق.
- ابنطاووس، سیّدعلی موسی، مصباح الزائر، قم، مؤسسه آلالبیت لإحیاء التراث، ۱۳۷۵ش.
- ابنطاووس، سیدعلی موسی، لهوف، ترجمۀ عباس عزیزی، قم، صلاة، ۱۳۸۱ش.
- ابنطاووس، غیاثالدین بن عبدالکریم، فرحة الغری، قم، شریف رضی، ۱۳۹۲ش.
- ابن‌قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، تهران، صدوق، ۱۳۷۵ش.
- جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح؛ تاج اللغة وصحاح العربیة، بیروت، دارالعلم الملایین، ۱۴۰۴ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسۀ آلالبیت، ۱۴۰۹ق.
- حمیری، محمد بن حسن، قرب الاسناد، قم، مؤسسۀ آلالبیت، ۱۴۱۳ق.
- داورپناه، زهرا؛ کامیار، محدثه، «پویاییهای جنسیتی در اربعین»، محکمة نصف سنویه، جلد۲، شمارۀ ۲، سال۲، بخش۶، ۱۴۰۳ش.
- دهخدا، علیاکبر، لغتنامۀ دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۲ش.
- ذهنی تهرانی، سیّدمحمدجواد، ترجمۀ کامل الزیارات، تهران، پیام حق، ۱۳۸۹ش.
- شوشتری، شیخ جعفر، ترجمۀ خصائص الحسین و مزایا المظلوم، تهران، وزارت دفاع، ۱۳۹۰ش.
- شهریاری، معصومه، ثمنی، لیلا؛ جعفریولنی، علیاصغر، «چالشها و راهکارهای حضور زنان در راهپیمایی اربعین»، جامعه، فرهنگ و رسانه، سال ۹، شمارۀ ۳۷، ۱۳۹۹ش.
- طوسی، محمدبن‌حسن، مصباح المجتهد، بیروت، مؤسسۀ فقه الشیعه، ۱۴۱۱ق.
- طوسی، محمدبن حسن، تهذیب الاحکام، محقق علی آخوندی و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- فرخی، میثم؛ انگوتی، زینب، «دلایل حضور و مشارکت زنان ایرانی در پیادهروی اربعین»، مطالعات راهبردی بسیج، سال۲۲، شمارۀ ۸۵، ۱۳۹۸ش.
- قاضی طباطبایی، سیّدمحمدعلی، تحقیق دربارۀ اول اربعین سیدالشهدا، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد، ۱۳۸۳ش.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، قم، دارالکتاب، ۱۴۰۴ق.
- کرمی قهی، محمدتقی، «فهم تجربۀ پیادهروی زنان ایرانی در اربعین»، فصلنامۀ علوم اجتماعی، سال ۲۷، شمارۀ ۹۱، ۱۳۹۹ش.
- کفعمی، ابراهیم بن علی، المصباح (جنه الأمان الواقیه و جنه الایمان الباقیه)، قم، دار الرضی (زاهدی)، ۱۴۰۵ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، قم، دارالکتب الإسلامیۀ، ۱۳۶۳ش.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، الاجتهاد والتقلید (معارج الأصول)، قم، مؤسسۀ آلالبیت، ۱۴۰۳ق.
- مطهری، مرتضی، مسئله حجاب، تهران، صدرا، ۱۳۸۷ش.
- مظاهری، محسنحسام، پیادهروی اربعین: تأملات جامعه‌شناختی (مجموعه مقالات)، اصفهان، آرما، ۱۳۹۷ش.
- مفید، محمد بن محمد، مسار الشیعه، قم، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.
- منتظری نجفآبادی، حسینعلی، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ترجمۀ محمود صلواتی، قم، کیهان، ۱۴۰۹ق.
- موسوی مقرم، عبدالرزاق، مقتل الحسین، قم، دارالثقافه للطباعه و النشر، ۱۴۱۱ق.
- نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسۀ آلالبیت لإحیاء التراث، ۱۴۰۸ق.
- وجدانی فخر، قدرتالله، الجواهر الفخریه فی شرح الروضة البهیة، قم، سماء قلم، ۱۴۲۶ق.
- یوسفی غروی، محمدهادی، تاریخ تحقیقی اسلام (موسوعه التاریخ الاسلامی)، قم، مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۸۸ش.
- Moufahim, M., “Religious gift giving: An ethnographic account of a Muslim pilgrimage”, Marketing Theory. 13(4), pp.421–441, 2013.