خانواده در اسلام

خانواده در اسلام؛ مهم‌ترین نهاد برای تربیت، رشد و تعالی بشر.

خانواده از ابتدای تاریخ بشر تاکنون به عنوان اصلی‌ترین نهاد اجتماعی، زیربنای جوامع و خاستگاه فرهنگ‌ها، تمدن‌ها و تاریخ بشر بوده است. نهاد خانواده را باید اولین نهاد اجتماعی نامید که انسان به آن پایبندی نشان داده است و عقل و شرع بر آن صحه گذارده‌اند.

اسلام توجه خاصی به مقام والای خانواده دارد و هدف از تشکیل خانواده را امنیت، کمال و بقای نسل بشری می‌داند. اصالت، ایمان، آگاهی، مدیریت، شیوه صحیح زندگی و تربیت نسل صالح از ویژگی‌های خانواده در اسلام است.

از دیدگاه قرآنی، حیات و کمال انسان، در محیط خانواده سامان می‌یابد و انسان به تنهایی نمی‌تواند از ظرفیت‌های وجودی خود بهره‌برداری کند.

جایگاه خانواده در اسلام

خانواده در نگاه اسلام از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است. خانواده هر چند از نظر جمعیت، یک جامعه بسیار کوچک دانسته می‌شود، اما اسلام به منظور سالم‌سازی جوامع بزرگ‌تر انسانی اهتمام ویژه‌ای به سلامت نهاد خانواده دارد.

بنای خانواده محبوب‌ترین بناها در پیشگاه خداوند است که روابط آن بر مودت و رحمت پایه‌گذاری شده است. نهاد خانواده از منظر اسلام، دارای حیات و قداست ویژه‌ای است که قابل قیاس با هیچ نهاد اجتماعی دیگری نیست.

دین اسلام به عنوان مذهبی انسان‌ساز، بیشترین توجه را به عزت و رفعت خانواده دارد؛ از این رو این نهاد مقدس را کانون تربیت می‌شمرد. سعادت و نگون‌بختی جامعه انسانی را نیز به صلاح و تباهی این بنا وابسته می‌داند و هدف از تشکیل خانواده را تأمین نیازهای عاطفی و معنوی انسان، از جمله دست‌یابی به آرامش برمی‌شمارد.

نهاد خانواده ظرف رویش روح و جان، رستگاری و تعالی زن و مرد، تا رسیدن به اوج بالندگی و رشد انسانی است؛ یعنی نه مرد به تنهایی کامل است و می تواند به کمال برسد، نه زن. مگر با هم‌سویی و بودن و زیستن در محدوده خاص مقررات و دستورالعمل‌هایی که نهاد خانواده نام دارد. نهادی که سرآغاز راه رفتن به سوی کمال است.

هدف از تشکیل خانواده از نگاه اسلام

اسلام می‌خواهد نظام خاصی در اجتماع به‌وجود آورد که تمام قوای انسان‌ها با تفاوتی که دارند، در راه ترقی و تعالی اجتماع به‌كار افتد و هر یك وظائف محول خود را به نحو احسن انجام دهند و هماهنگی خاصی در قوای فعال آن پدید آورد، به‌طوری‌که نه تنها بر ضد همدیگر به‌کار نروند، بلکه تشریک مساعی کرده، زمینه نیل به هدف نهائی را تسهیل کنند.

امنیت و آرامش

نخستین و اساسی‌ترین حکمتی که قرآن برای تشکیل خانواده قائل است، امنیت و آرامش است. اولین کارکرد خانه، تأمین آرامش جسم و تسکین جان اعضای آن است که البته مرهون امنیت همه جانبه این محیط برای اعضاست.

فضای محدود و امن خانه، حریمی برای ابراز احساسات، بیان اسرار، ارضای غرایز و تأمین نیازهای جسمی و روحی انسان است. این سکونت و امنیت را خداوند به خود نسبت می‌دهد.

آیه با صراحت بیان می‌کند که خداوند برای شما یا برای بهره‌وری و نفع شما از جنس خودتان همسرانی را آفرید که از مواهب و نشانه‌های الهی هستند. آرامش‌بخشی ازدواج به این دلیل است که زن و مرد مکمل یکدیگر و مایه شکوفایی و نشاط یکدیگرند.

قرآن به دنبال بحث آرامش‌بخشی ازدواج، اصل مودت و رحمت را مطرح می‌کند که در حقیقت به منزله پیوند دهنده و چسباننده مصالح ساختمانی جامعه انسانی است و افراد پراکنده را پیوند می‌دهد.

مودت از «ود» به معنای تمنا و آرزو داشتن و دوستی از روی عشق است. و رحمت از رحم به معنی نرمی و نرم‌خویی و نیکی کردن به طرف مقابل است. در واقع آرامش و مودت جان‌مایه تحکیم پیوند خانوادگی است و هر قدر این جان‌مایه تقویت شود، نهاد خانواده مستحکم‌تر می‌گردد و آرامش بیشتری بر زندگی حاکم می‌شود.

کمال جامعه

پیامدهای مثبت تشکیل خانواده آثار مطلوب و مفید آن بر جامعه انسانی است. خانواده در حفظ و گسترش قدرت ملی و از یک سو در انحطاط و تباهی ملت‌ها نقش اساسی دارد.

اسلام آئینی مقدس است که برای خانواده اهمیت فراوان قائل شده است و آن را سنگ بنای مهم حیات اجتماعی می‌شناسد. البته اجتماعی که در آن هم فردگرایی مهم است هم جمع‌گرایی.

اسلام وحدت جامعه را نشأت گرفته از وحدت زوجین و وحدت اعضای خانواده می‌شناسد و علائق انسانی موجود در خانواده را قابل گسترش و نشر در جامعه به شمار می‌آورد.

برای جامعه‌ای تحت ضابطه در آینده، لازم است ابتدا خانواده‌ها تحت ضابطه درآیند و بعد دامنه سازندگی و گسترش به جامعه کشانده شود و حیات اجتماعی نیز تحت ضابطه درآید.

بقای نسل بشر

اهمیت خانواده به دلیل اهمیت هدفی است که برای آن در نظر گرفته شده است، یعنی بتواند نقش بقای نسل و تربیتی خود را ایفا نماید. یکی از عمده تأکیدات اسلام بر تشکیل خانواده، بقای نسل انسان است.

پسر و دختری که تشکیل خانواده می‌دهند، طالب این هستند که با مشاهده ثمره وجود خویش، خود را بر مسند پرافتخار مادری و پدری بنگرند و در حقیقت فرزند، جلوه وحدت ثمره پدر و مادر است.

نسبت زنان به جامعه انسانى، نسبت کشت‌زار به انسان کشت‌کار است. همان‌گونه که بذرها به تنهایی ارزشی ندارند و وجود کشت‌زار براى بقاى بذر، لازم است.

این آیه در مقام بیان مسئله زناشویی و تولید نسل برای بقای نوع انسان است و مرد را مانند کشاورز بذرافشان و زن را چون کشت‌زاری می‌داند که نطفه مرد در رحم او رشد می‌کند و زن با تولید فرزند، مایه‌ی بقای نسل آدمی است. برای تأکید بر حفظ نسل که هدف اصیل عمل زناشویی می‌باشد واژه «حرث» در آیه تکرار شده است.

هدف از آمیزش جنسی که می‌تواند هروقت و به هرگونه و در هرجا باشد، تنها لذاید جنسی نیست؛ بلکه لذت جنسی، مُزدی نقد برای تحمل زحمات طاقت‌فرسای تولید فرزند و پرورش او است.

خداوند برای ترغیب به هدف‌دار کردن آمیزش جنسی می‌فرماید که از رهگذر مباشرت با زنان‌تان فرزندان شایسته‌ای برای آخرت خود بفرستید. پس تولید مثل و بقای نسل امری بسیار مهم است.

ویژگی‌های خانواده از نظر اسلام

اسلام برای ساختن خانواده شایسته و برتر کامل‌ترین برنامه را ارائه داده و از هیچ چیزی در این زمینه فرو نگذارده و برای تشکیل خانواده استانداردهایی را معرفی کرده است.

هر قدر ارکان تشکیل‌دهنده خانواده با آن استانداردها منطبق باشند، به همان مقدار از شایستگی و برتری برخوردار خواهند بود. در روایات ویژگی‌های فراوان برای شایسته‌ترین زنان و مردان بیان شده است و در سیره معصومین(ع) نیز ارشاداتی وجود دارد که می‌توان از آن‌ها خانواده‌ برتر و شایسته را شناخت.

از این رو به طور اجمال می‌توان گفت خانواده برتر از نظر اسلام، خانواده‌ای است که ارکان آن شایسته و منطبق با استانداردهای اسلامی باشد، مناسبات و روابطی منطبق با آموزه‌های دینی بر آن‌ها حاکم باشد و خروجی آن انسان‌هایی شایسته و مؤثر در ساخته شدن جامعه ایده‌آل اسلامی باشد.

اصالت خانوادگی

اولین ویژگی خانواده برتر در اسلام اصالت خانوادگی و اصل و نسب پاکیزه است. اصلاب ارزشمند پدران و دامن‌های پاک و مطهر مادران، که به هیچ‌گونه پلیدی آلوده نشده‌اند. تأثیر دودمان و خانواده بر نسل‌های بعدی با گسترش علوم تربیتی به‌ویژه بحث گسترده وراثت یا عوامل ژنتیکی؛

امروزه غیر قابل انکار است که انسان وارث خصوصیات اخلاقی و روحی و جسمی نیاکان خویش است. وراثت به یک معنا همانندی فرع با اصل خویش در ویژگی‌ها و خصوصیات ظاهری و هوشمندی است و این عظمت و نقش خانواده را در سرنوشت انسان نشان می‌دهد.

دین و ایمان

در آموزه‌های اسلامی برای گزینش همسر شایسته، بر ویژگی دین و ایمان بسیار تاکید شده است. در اسلام بعد از ایمان به خدا، فایده‌ای بالاتر از زن مؤمن، متدین و زیبا نمی‌توان سراغ گرفت. در خانواده برتر، زن و شوهر هر دو از عقیده و ایمانی خالص برخوردارند.

علم و آگاهی

ارکان تشکیل دهنده خانواده برتر از لحاظ علم و آگاهی ثروتمند هستند. در این خانواده، زن افزون بر آگاهی‌های مذهبی، به عنوان همسر، مادر، مدیر و کدبانوی خانه، از آگاهی‌های لازم زندگی برخوردار است و راه و رسم شوهرداری و خانه‌داری را به خوبی می‌داند.

مرد چنین خانواده‌ای نیز افزون بر اطلاعات دینی به عنوان مدیر و سرپرست خانواده، شوهر و پدر از آگاهی‌های لازم برخوردار است و با وظایفی که اسلام بر عهده‌اش نهاده، به خوبی آشناست.

خانواده برتر از نظر اسلام خانوده‌ای است که به نماز، روزه و سایر واجبات به عنوان نمادهای معنویت اهتمام ورزد، اندیشه و افکار خود را متوجه ملکوت کند و غل و زنجیرهای دنیایی او را زمین‌گیر نسازد.

مدیریت و کارگردانی

در اسلام مسئولیت زندگی مربوط به بیرون از خانواده بر عهده مردان است، از آن بابت که حضور مرد در جامعه اسلامی چشمگیرتر از حضور زن است. مسئولیت مربوط به داخل خانه و قوام‌بخشی آن مربوط به زنان است و این امر با ظرافت‌ها و خوی زنانه سازگارتر است. در مسئولیت مشترک هم تصمیم‌گیری مشترک است. البته در اموری که از جانب خدا واجب خوانده می‌شود، مرد یا زن استقلال کامل دارند و کسی نمی‌تواند بر حکم خدا پیشی گیرد.

شیوه زندگی

خانواده برتر در شیوه زندگی خود حد و اندازه را نگه می‌دارند، نعمت‌های الهی را بی‌حساب و کتاب مصرف نمی‌کنند و آنها را ضایع نمی‌سازند و در زندگی‌شان اثری از تجملات و تشریفات وجود ندارد.

آنها کرامت انسانی خود را ارزشمندتر از آن می‌دانند که اسیر زرق و برق و تجملات دنیا شوند. نه اینکه نتوانند از امکانات دنیوی برخوردار باشند بکله دارایی و ناداری هیچ تغییری در شیوه زندگی آن‌ها ندارد.

تربیت نسل صالح

دین مبین اسلام برنامه‌ها و دستوراتی خاص برای رشد و تربیت کودک از بدو تولد تا بزرگسالی تنظیم نموده و اجرای آن را بر عهده خانواده قرار داده است. بدین ترتیب تبعیت از برنامه‌ها و دستورات مذکور، موفقیت خانواده‌ها را در تربیت فرزندان میسر خواهد ساخت.

از جمله برنامه‌ها و دستورات بسیاری که در این زمینه سفارش شده است می‌توان به اموری نظیر: انتخاب نام، محبت و مهرورزی، زبان‌آموزی، تعالیم دینی و اعتقادی، آداب و معاشرت، عدالت‌خواهی و کمک به هم‌نوع را که زمینه ساز تکامل معنوی انسان است، اشاره نمود.

منابع

• حاجی بابایی، حمیدرضا، «نقش تربیتی خانواده دراسلام»، فصلنامه خانواده، شماره 3و4، سال 1389ش
• حسینی کوهسارى، سید اسحاق، « پژوهشی قرآنی در خصوص جایگاه خانواده در اسلام »، اندیشه نوین دینی، شماره 2، 1384 ش
• حقانی زنجانی، حسین، «حقوق خانواده در اسلام»، درس هایی از مکتب اسلام، شماره 8، 1346ش
• قایمی، علی، «بنیاد خانواده در اسلام و غرب»، پیوند، شماره 235، 1378ش
• کمساری، عباس، « نظام خانواده در اسلام »، مبلغان ذی الحجه، شماره 158، 1433ق
• یوسفیان، نعمت الله، « ویژگی های خانواده برتر در اسلام »، فصلنامه پیام، شماره 85، 1386 ش