قتل ناموسی
قتل ناموسی، کشتن زن به منظور اعاده شرف از دست رفته خانواده.
قتل ناموسی، مسئله ای دیرین و جهانی است که ریشه در سنت‌ها و فرهنگ غلط و متعصبانه گذشته داشته و امروزه نیز در بسیاری از جوامع مشاهده می شود. نمونه این نوع قتل، در اعراب جاهلی با عنوان زنده به گور کردن دختران جهت حفظ شرافت قبیله بوده که اسلام بساط آن را برچید و ضوابط مشخصی در برخورد با ناهنجاری های ناموسی تعیین کرد و بر غیرت ورزی مشخص و حفاظت قانونی از ناموس تأکید کرد. راه حل این مسئله، برخلاف تأکید فرهنگ غربی بر انکار ضرورت غیرت ناموسی، میانه روی در غیرت ورزی و حفظ عفت عمومی مورد تأکید اسلام است.
مفهوم شناسی
واژه ناموس، به‌معنای شرف، عصمت، عفت و آبرو به کار رفته است و به زوجه و زن های متعلق به یک مرد، مثل مادر، خواهر و دختر او ناموس گفته می شود. به فرد غیوری که از عِرض خویش دفاع می کند، ناموس پرست می‌گویند. قتل ناموسی به‌معنای کشتن یک زن یا دختر توسط مردی از وابستگان او است که می‌پندارد به خاطر اعمال آن زن، آبروی او و خانواده اش زیر سؤال رفته است. عملی که مایه بی آبرویی و فضیحت تلقی می شود، عملی است که مصداق روابط عاشقانه غیرمجاز، خیانت به همسر، زنا، از دست رفتن بكارت و رفتارهای مشابه بوده و زن، مرتکب آن عمل شده یا احتمال ارتکاب آن می رود. گاهي انتشار يك شايعه در سطح عموم نیز مي تواند بدناميِ خانواده و قبيله را به دنبال داشته باشد. «قتل ناموسی» با انگیزۀ بازگرداندن شرف از دست رفتۀ فرد یا خانواده انجام می گیرد؛ اعم از اینکه عامل تحریک قاتل، امر نامشروعی مانند زنای زن یا امری مجاز، مانند خودداری زن از ازدواج اجباری باشد و اینکه آن عمل تحقق یافته یا صرفاً یک اتهام یا تخیل از سوی قاتل یا اطرافیان او باشد. قربانیان قتل ناموسی غالباً زنان و دختران بی گناه هستند نه مردانی که به آنان تجاوز کرده اند؛ بنابراین در اکثر قتل های ناموسی، زنان و دختران بی گناه، به جای مردان گنهکار کشته می شوند؛ با این تلقّی و تفسیر غلط و قوم گرایانه که زن و عمل او مایه بی آبرویی بوده است.
تاریخچه قتل ناموسی
قتل هاي ناموسی که غالباً نوعی انحراف از شکل مثبت و ضروریِ غیرت ورزی در مردان است، بازمانده قدیمی ترین تمدن هاي بشري مانند کلدانی ها و آشوري ها است؛ دورانی که قتل زن، دختر یا خواهر به خاطر حفظ ناموس رواج داشته است. دخترکشی و زنده به گورکردن دختران در سنین نوزادی میان اعراب جاهلی که به منظور حفظ شرف قبیله در آینده صورت می گرفت نیز از مصادیق این پدیده است که شدیداً مورد مخالفت دین اسلام واقع شد. قتل ناموسی، زمانی در جوامع گذشته رواج یافت که مردان نگاه تملک جویانه ای نسبت به زنان پیدا کرده و به مثابه یکی از اموال مردان، مورد محافظت و حمایت آنان قرار گرفتند. با گذشت زمان، این حمایت و محافظت به نماد آبرو و شرف مردان تبدیل شده و هر کسی که در دفاع از حریم زنان غفلتی می کرد، مورد سرزنش دیگران قرار می گرفت.
در جوامع دارای فرهنگ جمع گرا و شرف محور، واکنش های خشن مقابل کسانی که سبب لکه دار شدن شرف یا ناموس می شدند، عادی بود و اعضای این جوامع، خدشه دار شدن شرف خود را دردناک تر از مرگ دیگران یا از دست دادن مال می دانستند. در این جوامع، قربانیان قتل ناموسی دچار انگ بی اعتباری شده و سبب نگرانی ایل و طایفه از آسیب ها و تهمت های وقوع جرم و بزهکاری زنان می شد و در صورت عدم طلاق یا قتل آنان، خویشاوندان آنان را طرد می کردند. این وضعیت در جوامع سنتی با شدت بیشتری حاکم بوده است؛ اما گذر جوامع از شکل سنتی به مدرن و میزان جرم تلقی شدن قتل ناموسی، به کاهش مسأله های ناموسی انجامیده و تا حدی هنجارهای اجتماعی را در مواجهه با مسأله های اخلاقی و ناموسی منعطف ساخته است.
اما اگر جوامع سنتی در غیرت ورزی مردانه زیاده روی کرده و سبب قتل زنان بی گناه می شدند، جامعه مدرن نیز هرگونه غیرت ناموسی را تحت عنوان امر سنتی، حسادت جنسی و تعصب مورد نکوهش قرار داده و ضرورت آن را زیر سؤال می برد؛ بنابراین، راه حل مسئله، بازگشت به مسیر میانه اسلامی است که در عین نکوهش و پیشگیری از قتل ناموسی، بر غیرت و عفت اجتماعی نیز تأکید دارد.
قتل ناموسی در جهان
قتل ناموسی، پدیده ای جهانی و بین المللی است و هرچند محدوده وقوع این جنایات منحصر به بخش جغرافیایی خاصی نمی شود، اما گستردگی آن در برخی کشورها بیشتر به چشم می خورد؛ از جمله ترکیه، افغانستان، عراق، عربستان صعودی، مصر، فلسطین، اردن، بنگلادش، الجزایر، برزیل، اکوادور، مراکش، اسرائیل، اتیوپی، سومالی، اوگاندا، بالکان، سودان، هلند، آلمان، ایتالیا، انگلیس، یمن و هند. طبق آمارهای صندوق جمعیت سازمان ملل، در هر سال حدود 5000 قتل ناموسی در سراسر جهان و بیشتر در جنوب آسیا، شمال آفریقا و خاورمیانه رخ می دهد.
قتل های ناموسی در هند به دلیل عواملی نظیر جنسیت، فقدان آگاهی اجتماعی، سنت گرایی، عصبیت، درون گروهی بودن ازدواج، فقر اقتصادی و فرهنگی به یک مسأله فرهنگی و اجتماعی تبدیل شده است. در ترکیه نیز خشونت علیه زنان در روستا امری شایع بوده و نسل به نسل بازتولید می شود و در کانادا قتل ناموسی جزء ناهنجاری های اجتماعی و زاییده عواملی چون روابط اجتماعی درهم تنیده، بی‌اعتمادی اجتماعی، شیوع سوءظن نسبت به زنان و آداب و رسوم غلط است.
در انگلستان نیز رسانه ها قتل های ناموسی را با اسلام و رسوم فرهنگی-قبیله ای آن، مهاجران مسلمان، ارزش های اسلامی و فرهنگ های عقبمانده مرتبط می دانند. همچنین در پاکستان، استفاده بیش از حد از اصطلاحات قتل ناموسی در روزنامه ها، سبب مشروعیت بخشی به این خشونت شده و ناموس خانوادگی بیش از هر چیز ارزش دارد. از این رو، قوانین پاکستان قتل ناموسی را مصداق فساد فی الارض دانسته و حتی اگر قاتل مورد عفو خانواده مقتول قرار گیرد نیز متحمل حبس ابد مي شود.
علل و زمینه های قتل ناموسی
قتل های ناموسی به دلایل مختلفی ممکن است به وقوع بپیوندد که کمترین تأثیر، مربوط به عوامل اقتصادی و بیشترین تأثیر، مربوط به عوامل فرهنگی و اجتماعی است.
علل فرهنگی-اجتماعی
مهم ترین علل قتل ناموسی در مقایسه با سایر انواع قتل، عبارتند از: فقر فرهنگي، آداب و رسوم و تعصب قبيله اي و ناموسي، نظـارت اجتمـاعي شديد بر زنان، ساختار خشن جامعة سـنتي، فرهنـگ پدرسـالاري و ازدواج اجبـاري؛ رابطه جنسی نامشروع، سوءظن و شایعه بی جا؛ فرهنگ، مناسبات و قوانین مردسالارانه که مأموریت مردان و پسران خانواده را کنترل و محدود کردن زنان و دختران فامیل می داند؛ تضادهای فرهنگی، رسانه های گروهی، پایین بودن سطح فرهنگ و تحصیلات و ضعف نظارت اجتماعی. همچنین وجود ناسازگاری های اخلاقی و مالی بین اعضای خانواده (مانند اختلاف در خصوص ازدواج)، بیکاری، اعتیاد، مصرف مشروبات الکلی و مواد مخدر توسط یکی از اعضای خانواده، انتقام جویی و قتل های فامیلی می تواند سبب وقوع قتل ناموسی شود.
رسانه های جمعی
رسانه هاي جمعي مانند تلويزيون و سينما از طریق سريال ها، فيلم ها و برنامه های مختلف، گاهی با تأييد آداب و رسوم موجود، به تشـويق ضـمني افراد براي واکنش در برابر رفتارهاي مخالف و افزايش ميزان ارتكاب قتل هاي ناموسي در جامعه می پردازد؛ به گونه ای كه هيچ برنامه و راهكـار پيشـگيرانه اي در ايـن زمينـه نیز نمي تواند بدون حضور اين رسانه ها محقق شود.
علل فردی-روانی
1. حسادت و احساس تملک: از جایی که مرد احساس یک نوع تملک یا مالکیت انحصاری بر زن را برای خود قائل است، در صورت ترک منزل، تقاضای طلاق، داشتن رابطه نامشروع یا خیانت و در مواردی تقاضای کار کردن در بیرون خانه، محرکی برای کشتن او می شود.
2. رفتار وسواس گونه: تلاش برای تسلط کامل بر رفتار زنان و رفتارهای وسواس گونه، از اولین نشانه‌های ظهور اختلاف خانوادگی است. هرچه مرد، آزادی زن را محدودتر کند، این اختلاف و تعارض شدیدتر شده و منجر به اختلاف شدید و کتک کاری می شود و در صورت دخالت نکردن دیگران، احتمال وقوع قتل یکی از زوجین متصور است.
3. قربانی قتل ناموسی که اغلب زنان و دختران هستند، گاهی به دلیل مورد تجاوز قرار گرفتن، فرار از منزل و یا خودداري از ازدواج اجباري توسط مردان خویشاوند خود به قتل می رسند؛ بنابراین، گاهی صِرف گمان به آبروریزي خانواده یا قبیله توسط زن یا دختر یا صِرف سوءظن و تخیل یا تهمت هاي ناروا و بی اساس همسایگان و اهالی محل یا افراد قبیله، سبب وقوع قتل می شود.
قوانین ایران
در نظام حقوقی ایران، حکم قتل عمد به طور کلی قصاص است که قتل ناموسی نیز ذیل آن قرار می گیرد؛ اما طبق ماده ی 629 قانون مجازات اسلامی، قتل عمدی که برای دفاع از هتک ناموس خود و اقارب صورت بگیرد، فاقد مجازات خواهد بود که این مورد، از تعریف قتل ناموسی خارج است؛ چراکه در چنین شرایطی، فرد با انگیزه دفاع از ناموس، فرد متجاوز را می کُشد نه همسر یا ناموس خود را. همچنین در ماده 630، به دلیل اهمیت غیرت‌ورزی مثبت و کارکردهای مهم آن در حفظ کیان خانواده و نه انگیزه‌هایی مثل اعاده شرف خانواده و قبیله، پذیرفته شده است که هرگاه مردي همسر خود را در حال زنا با مرد اجنبی مشاهده کند و علم به تمکین زن داشته باشد، می تواند در همان حال آنان را به قتل برساند و در صورتی که زن مکره باشد، فقط مرد را می تواند به قتل برساند.
دیدگاه اسلام
مجموعه قوانین اخلاقی و فقهی اسلام بر سازوکار پیشگیرانه در مواجهه با قتل ناموسی تأکید دارد. پیامبر با یکی از شکل های قتل ناموسی، یعنی زنده به گور کردن دختران با انگیزه حفظ شرف قبیله مواجه بوده که علاوه بر نکوهش و تحریم شدید این عمل، بر ارزش و جایگاه والای دختر و زن در خلقت الهی تأکید کرد.
1. عفت و پاکدامنی؛ با تاکید بر عفت و شیوع آن زمینه وقوع نابهنجاری ها و انحرافات جنسی که عامل بسیاری از قتل های ناموسی است، برچیده خواهد شد.
2. پرهیز از سوءظن؛ بدگمانی، تهمت و اتهام بدون دلیل و مدرک نیز از زمینه های مهم قتل ناموسی است که به طور کلی مورد نکوهش و نهی دینی واقع شده و در مقابل، بر حسن ظن و حمل فعل مسلمان بر امر صحیح تأکید شده است.
3. حرمت قتل نفس؛ بسیاری از مصادیق قتل ناموسی که مصداق قتل نفس است، گناهی نابخشودنی است و از نگاه قرآن، قتل نفس بدون مجوز شرعی، از بزرگ ترین گناهان بوده و جبران آن به سادگی امکان پذیر نیست و مستلزم قصاص خواهد بود.
4. غیرت ورزی؛ اسلام در کنار تأکید بر حیا و عفت زنان به طورخاص، بر غیرت مرد نسبت به زنان خود نیز تأکید داشته و بی غیرتی مرد را مورد نکوهش قرار می دهد؛ به حدی که به مرد اجازه داده تا اگر همسر خود را در حال زنا با مرد اجنبی مشاهده کرد، در صورت علم به تمکین زن، هر دوی آنان را به قتل برساند. تأکید بر غیرت، به دلیل اهمیت آن در حفظ چارچوب خانواده و اصالت خانوادگی افراد است؛ ازاین رو، غیرت ورزی و جواز قتل همسر در مورد یادشده، از مصادیق قتل ناموسی نخواهد بود.
قتل ناموسی نه به جهت غیرت و حفظ عفت در جامعه، بلکه با انگیزۀ پاک کردن ننگ خانوادگی و مبتنی بر نگاه تحقیرآمیز به زن در جامعه است؛ در حالی که اسلام بر نگاه تکریم آمیز به زن، غیرت، حفظ عفت عمومی و اهمیت حفظ خانواده را مورد تأکید قرار می دهد.
پانویس
منابع
- قرآن.
- آقائی کوهی، امیدرضا، «مطالعه جرمشناختی قتلهای ناموسی؛ مطالعه موردی استان فارس»، پایاننامه کارشناسی ارشد رشته حقوق، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه پیام نور شیراز، 1391ش.
- ابراهیمی لویه، سهیلا، «بررسی ماهیت قتلهای ناموسی و رویکرد نظام حقوق بشر به آن»، نشریه پژوهشهای حقوقی، شماره 23، 1392ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائلالشیعه، قم؛ مؤسسة آلالبيت، 1409ق.
- حقپرس، ماهرخ و همکاران، «قتلهای ناموسی و دلالتهای معنایی سوژۀ بهنجار در نهاد خانواده: روایتپژوهی روزنامهها از قتل رومینا اشرفی»، نشریه تحقیقات فرهنگی ایران، شماره 57، 1400ش.
- خالقی، مینو، «نقش و تأثير رسانههاي جمعي بر وقوع قتلهاي شرافتي»، نشریه رسانه و فرهنگ، شماره 2، 1392ش.
- دعاگویان، داوود و سواریپور، فضلالله، «تبیین آسیبهای شغلی مأموران آگاهی در پیجویی قتلهای خانوادگی»، فصلنامه پژوهشهای اطلاعاتی و جنایی، شماره 11، 1394ش.
- دلاور، علی و کوهزادیان، قاسم، «تحليل مقايسهاي و اولويتبندي عوامل مؤثر بر قتلهاي ناموسي با ساير قتلها»، نشریه پژوهشهاي اطلاعاتي و جنايي، شماره 3، 1398ش.
- دلیرراد، محمد، «قانون مجازات اسلامی»، تهران؛ دانشکده پزشکی، گروه پزشکی قانونی و مسمومیتها، 1392ش.
- دهخدا، علیاکبر، لغتنامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 11 مرداد 1403ش.
- رحمانی، سینا و جعفری، افشین، «پیشگیری از ارتکاب قتل ناموسی علیه زنان با نگاهی به نظریه فمینیستی جرمشناسی»، نشریه مطالعات پیشگیری از جرم، شماره 59، 1400ش.
- سرلک، علی، «ادر اسلام چنین غیرتی وجود ندارد!/ گناه قاتل اهوازی فقط به گردن خودش نیست»، وب‌سایت جامعه خبری-تحلیلی الف، تاریخ درج مطلب: 18 بهمن 1400ش.
- شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه فی فقه الإمامیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1417ق.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضة البهیه فی شرح المعة الدمشقیه، قم، کتابفروشی داوری، 1410ق.
- صدوق، محمد بن على، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم، 1413ق.
- عشایری، طه و عجمی، محمد، «ریشهیابی جامعهشناختی باورهای اجتماع-فرهنگی مؤثر بر قتلهای ناموسی»، نشریه پژوهشهای اطلاعاتی و جنایی، شماره 1، 1394ش.
- «غیرت؛ دگرگونی عقلانی»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 8 اردیبهشت 1403ش.
- فکرآزاد، حسین و همکاران، «واکاوی عوامل مؤثر بر معاونت زنان در قتل عمد مرد مزاحم»، نشریه پژوهشهای جامعهشناختی، شماره 4، 1401ش.
- کاظمی سرکانه، سیدسجاد، «قتلهای ناموسی تهدیدی جدی علیه حق حیات زنان»، همایش ملی نظارت قضایی و حقوق شهروندی در نظام جمهوری اسلامی ایران، 1390ش.
- کرمی، غلامحسین و دیگران، «تبیین جامعهشناختی پدیده قتلهاي ناموسی (بهخاطر شرف) در استان خوزستان»، نشریه توسعه اجتماعی، شماره 3، 1398ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1407ق.
- محبوب، سیدمحدث، «بررسی تطبیقی قتلهای ناموسی از منظر حقوق کیفری ایران و پاکستان»، نشریه مطالعات علومانسانی پژوهان، شماره 14و15، 1399ش
- محقق حلىّ، نجمالدین جعفر بن حسن، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1408ق.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار شهید مطهری (مسئله حجاب)، تهران، صدرا، 1377ش
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، قم، دار الکتب الاسلامیه، 1387ش.
- موسوی خمینی، سید روحالله، تحریرالوسیله، قم، مؤسسه مطبوعات دارالعلم، بیتا.