زنان سرپرست خانوار: تفاوت میان نسخه‌ها

خانواده‌های زن‌سرپرست، امروزه در اکثر جوامع، روبه گسترش است. مهم ترین چالش زنان سرپرست خانوار، درآمد مالی و اشتغال است و بیشتر مشکلات دیگر آنان نیز به همین مقوله بازمی‌گردد. حمایت اجتماعی و توانمندسازی آنان، دو راهبرد مطرح برای حل مسائل آنان است که در قوانین مختلفی مورد توجه واقع شده است.

زنان سرپرست خانوار، زنانی هستند که به‏‏‏‏‏‎دلیل عدم حضور منظم یا حمایت یک مرد بزرگسال، عهده‌‎دار تأمین معاش مادی و معنوی خود و اعضای خانوار بوده و مسئولیت ادارۀ اقتصادی خانواده و تصمیم‏‌‎گیری‏‎های عمده و حیاتی برعهده آنها است.<ref>[https://ejip.ir/browse.php?a_id=659&sid=1&slc_lang=fa ﻣﺆﻣﻨﯽ‏زاده، «ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ‏ای درﺧﺼﻮص زﻧﺎن ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ‏ﺧﺎﻧﻮار»، 1393ش، ص96.]</ref> دلیل فقدان مرد یا حمایت او می‌‏تواند فوت، طلاق، حبس، فرار، بیکاری، از کارافتادگی، سالمندی<ref>[https://www.sid.ir/paper/357330/fa فروزان و بیگلریان، «زنان سرپرست خانوار؛ فرصت‏ها و چالش‏ها»، 1382ش، ص38.]</ref>  یا اعتیاد باشد. در تعریف رسمی، «زنان خودسرپرست»، به دختران ازدواج نکرده یا زنانی که به هر دلیلی، اداره امور زندگی خود را به‏ عهده دارند، گفته می‌شوند؛<ref>محمدی، «زنان سرپرست خانوار»، 1385ش، ص14.</ref> بنابراین، زنان سرپرست خانوار، سه دسته از زنان را شامل می‌‏‎شوند:

#زنان بیوه طلاق‎ گرفته یا همسرفوت‎ شده یا دختران ازدواج‎ نکرده و تنها؛

در ایران بررسی خانواده های تحت  سرپرستی زن از سرشماری سال 1355ش، آغاز شده و شاخص‌هاي آماري نشان می‌دهد به موازات رشد جمعیت کشور، جمعیت این زنان نیز رو به رشد بوده است؛ این خانوارها در سـال هـاي 1355ش، 1365ش و 1375ش به ترتيـب 1/3، 7/4 و 7/7% از كل خانوارهاي ايراني را تشكيل داده اند و در سال 1385ش به 4/9% رسيده است.<ref>بلداجی و همکاران، «كيفيت زندگي زنان سرپرست خانوار تحت پوشش سازمان بهزيستي كشور و زنان شاغل خدماتي»، 1389ش، ص10.</ref>

در اروپا تقریباً نیمی از زنان سرپرست در معرض فقر هستند؛<ref>[http://ippra.com/policy/518-رویکرد-سیاستگذارانه-به-مشکلات-زنان-سرپرست-خانوار-در-اروپا-مطالعه-سوئد-و-دانمارک.html نوایی، فرهاد، «رویکرد سیاستگذارانه به مشکلات زنان سرپرست‎ خانوار در اروپا (مطالعه سوئد و دانمارک)»، تارنمای تجزیه و تحلیل سیاست گذاری عمومی، ص3.]</ref> در ﮐﺸﻮرﻫﺎی اروﭘﺎی ﻏﺮﺑﯽ، 18-25 درصد از زنان ﻓﻘﯿﺮ، ﺳﺮﭘﺮﺳت خانوار ﻫﺴﺘﻨﺪ.<ref>ﻣﺆﻣﻨﯽ‏زاده، «ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ‏ای درﺧﺼﻮص زﻧﺎن ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ‏ﺧﺎﻧﻮار»، 1393ش، ص98.</ref> در این کشورها میزان خانواده های زن‌سرپرست از 24% در 1980م، به 31% در 1990م افزایش یافته است.<ref>[http://ippra.com/policy/518-%D8%B1%D9%88%DB%8C%DA%A9%D8%B1%D8%AF-%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%B0%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%87-%D8%A8%D9%87-%D9%85%D8%B4%DA%A9%D9%84%D8%A7%D8%AA-%D8%B2%D9%86%D8%A7%D9%86-%D8%B3%D8%B1%D9%BE%D8%B1%D8%B3%D8%AA-%D8%A نوایی، فرهاد، «رویکرد سیاستگذارانه به مشکلات زنان سرپرست‎ خانوار در اروپا (مطالعه سوئد و دانمارک)»، تارنمای تجزیه و تحلیل سیاست‌گذاری عمومی، ص2.]</ref> تعداد کل خانوارهای تحت سرپرستی زن در اروپا، 9.2 میلیون نفر است که نیمی از آنان دچار فقر هستند. البته برخی سیاست‌ها باعث اشتغال 69% زنان مجرد سرپرست شده است؛ با این وجود، 10% از زنان، همسر بیکار داشته و 15% از مادران مجرد، فاقد شغل هستند. فقدان شغل مناسب و فقر، یکی از مشکلات اساسی زنان سرپرست خانوار اروپا است که خود ناشی از فقدان آموزش و تحصیلات و فرصت کافی برای مشاغل پردرآمد بوده و نتیجه آن، کمبودهای بهداشتی، فشارهای جسمی و اختلالات روانی است.<ref>[http://ippra.com/policy/518-رویکرد-سیاستگذارانه-به-مشکلات-زنان-سرپرست-خانوار-در-اروپا-مطالعه-سوئد-و-دانمارک.html نوایی، فرهاد، «رویکرد سیاستگذارانه به مشکلات زنان سرپرست‎ خانوار در اروپا (مطالعه سوئد و دانمارک)»، تارنمای تجزیه و تحلیل سیاست‌گذاری عمومی، ص3-6.]</ref>

آمار خانواده‌های زن‌سرپرست در اﯾﺮﻟﻨﺪ 40، ﮐﺎﻧﺎدا 50 و آﻣﺮﯾﮑﺎ 63 درصد است.<ref>ﻣﺆﻣﻨﯽ‏زاده، «ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ‏ای درﺧﺼﻮص زﻧﺎن ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ‏ﺧﺎﻧﻮار»، 1393ش، ص98.</ref> در آمریکا در سال 1982م، بیش از 8 میلیون زن، سرپرست حداقل یک فرزند بوده اند که فقط 5 میلیون نفر از آنان کمک هزینه  خود را از همسر خود دریافت کرده اند.<ref>سیدل و گاردنر، وای‏وای اروپا- آمریکا، 1389ش، ج2، ص21.</ref> در سال 2012م، یک چهارم مادران آمریکایی، مجرد بوده اند که 45% آنان هرگز ازدواج نکرده اند؛ 55% طلاق گرفته یا بیوه هستند؛ دو‌سوم آنان مشغول کار خارج از منزل بوده و فقط دوپنجم از آنها استخدام تمام وقت شده اند و یک چهارم نیز بی شغل هستند. دوپنجم این خانواده ها، فقیر بوده و بخش عمده  کودکان فقیر در خانواده های مادران مجرد هستند. دوپنجم این خانواده ها نیز دچار نا امنی غذایی هستند.<ref>[https://www.legalmomentum.org/sites/default/files/reports/single-mothers-snapshot_0.pdf Single Motherhood in the United States– A Snapshot (2012)«, legalmomentum webpage.]</ref> در سال 2023م، نیز بیش از 15 میلیون کودک با مادر مجرد خود زندگی می کردند که این تعداد در سال 2012م حدود 18میلیون کودک بوده است.<ref>[https://www.statista.com/statistics/252847/number-of-children-living-with-a-single-mother-or-single-father/ Korhonen, »Number of children living with a single mother or a single father in the U.S.] from 1970 to 2023«, statista webpage.</ref>

در کشورهای آفریقایی نیز آمارهای سال 2017م حاکی از افزایش زنان سرپرست خانوار است؛ به عنوان مثال، در زیمبابوه، 45% از خانوارها را زنان اداره می‌کنند. در نامیبیا، هائیتی و جمهوری دومینیکن این آمار بیش از 40% است. بین 30-39% از خانوارهای کشورهایی چون کومور، موزامبیک، کنیا، لیبریا، غنا و گابن نیز تحت سرپرستی زنان است که در دهه‌های گذشته، افزایش بی‌سابقه‌ای داشته است.<ref>[http://ippra.com/policy/518-رویکرد-سیاستگذارانه-به-مشکلات-زنان-سرپرست-خانوار-در-اروپا-مطالعه-سوئد-و-دانمارک.html نوایی، فرهاد، «رویکرد سیاستگذارانه به مشکلات زنان سرپرست‎ خانوار در اروپا (مطالعه سوئد و دانمارک)»، تارنمای تجزیه و تحلیل سیاستگذاری عمومی، ص2.]</ref>

در ایران در سال های 1375-1385ش، جمعیت تحت  پوشش زنان سرپرست خانوار، 39% رشد داشته و از 5.2% کل جمعیت کشور به 6.2% رسیده که بیش از افزایش جمعیت کشور است.<ref>دغاقله و کلهر، آسیب‏های شهری در تهران (وندالیسم، دختران فراری، زنان سرپرست خانوار و تکدی‏گری)، 1389ش، ص249.</ref> در سرشماری سال 1395ش نیز تعداد این نوع خانوار به 12.69% افزایش یافته که حدود 14.64% از آنان شاغل و 85% نیز بیکار، محصل، خانه دار و دارای درآمد بدون کار هستند.<ref>[https://amar.org.ir/Portals/0/Articles/2020/Women_cn95.pdf?ver=T8qZTzNHD4cx581ZibXrpw%3d%3d «اطلاع‏نگاشت وضعیت فعالیت زنان بی‏همسر به‏دلیل طلاق در سرشماری 1395»، وب‏سایت مرکز آمار ایران.</ref> بیش از 50% این خانوارها در دهک اول و دوم، یعنی فقیرترین گروه ها قرار دارند.<ref>شادی‏طلب و همکاران، «فقر درآمدی فقط یک جنبه از فقر زنان سرپرست خانوار»، 1384ش، ص348.]</ref>

جمهوری اسلامی ایران در راستای سیاست های فقرزدا و عدالت‌محور خود، حمایت‌های قانونی گوناگونی را برای زنان سرپرست خانوار لحاظ کرده و این حمایت‌ها، افزایش تدریجی داشته است؛ ازجمله، قانون اساسی کشور در اصل 21، برای تضمین حقوق زنان، بر ایجاد بیمه خاص بیوه گان و زنان سالخورده و سرپرست خانوار و اعطای قیومیت فرزندان به مادران شایسته در صورت نبود ولیّ شرعی تأکید کرده است. اصل 29 نیز شامل زنان سرپرست خانوار بوده و یکی از اهداف تشکیل کمیته امام خمینی و سازمان بهزیستی برای تحقق این بند در حمایت از زنان سرپرست خانوار است.<ref>فتحی و کوهی اصفهانی، قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به‏همراه نظرات تفسیری شورای نگهبان، 1397ش، ص19 و 20.</ref> همچنین طبق مصوبه  مجلس شورای اسلامی، حضانت فرزندان صغیر یا محجور دارای پدر شهید یا  متوفی و هزینه های ارائه  شده از طریق ارث یا دولت نیز در اختیار مادران شان قرار می گیرد.<ref>[https://rc.majlis.ir/fa/law/show/90327 «قانون واگذاری حق حضانت فرزندان صغیر یا محجور به مادران آنها»، وب‏سایت مرکز پژوهش‏های مجلس.]</ref>  قانون «ساختار نظام جامع رفاه و تأمین اجتماعی» نیز نظام تأمین اجتماعی را تدوین می کند که یکی از اهداف آن، ایجاد صندوق بیمه برای زنان بیوه، بی‌سرپرست و سرپرست خانوار است.<ref>[https://rc.majlis.ir/fa/law/show/94018 «قانون ساختار نظام جامع رفاه و تأمین اجتماعی»، وب‏سایت مرکز پژوهش‏های مجلس شورای اسلامی.]</ref>

در برنامه‌های پنج ساله و برنامه سوم توسعه کشور، بر اشتغال زنان سرپرست خانوار و برنامه  چهارم، بر توانمندسازی آنان تأکید کرده و طبق مادۀ 39 برنامه پنجم توسعه، توانمندسازی زنان سرپرست خانوار از طریق برنامه‌های اجتماع‌محور و خانواده‌محور، مورد تأکید قرار گرفته که دو اقدام مهم مرتبط با این بخش از زنان عبارتند از:

در جوامع مدرن، زنان سرپرست خانوار از حقوق مالی، شهروندی و فرصت‌های نابرابری برخوردار بوده و فاقد امتیازات اشتغال رسمی، مهاجرت‌ها و جنگ‌ها هستند؛ ضمن آنکه در معرض پیامدهای نابرابر سیاست‌های اقتصادی و زنانه شدن بخش غیررسمی اقتصاد قرار گرفته و حتی با نابودی شبکه حمایت‌های خانوادگی آنان، دچار فقر مضاعف می‌شوند.<ref>فطرس و قدسی، «فقر چندبعدی زنان و مردان سرپرست خانوار در مناطق شهری و روستایی ایران»، 1397ش، ص190.</ref>

زنان سرپرست خانوار که به دلیل فقدان سرپرست مرد، مجبور به ورود به بازار کار هستند،<ref>محمدی، «زنان سرپرست خانوار»، 1385ش، ص30.</ref> به دلیل بهره‌کشی روحی، جسمی و جنسی از زنان در محیط‌های شغلی، به اشتغالات دون پایه‌ای چون دست‌فروشی سوق یافته و با مشکلاتی چون استرس، بیماری های مختلف، نگاه تحقیرآمیز دیگران و نگرانی از آیندۀ فرزندان مواجه می‌شوند.<ref>رفعت‏جاه و ربیعی، «مطالعه تجربه ایفای همزمان نقش شغلی–خانوادگی در زنان سرپرست خانوار با تأکید بر زنان دستفروش مترو»، 1395ش، ص180 و 182.</ref>

از جایی‌که بسیاری از مردان جامعه به بدن‌های این زنان به‌مثابه یک فرصت یا متاع بی مراقب می‌نگرند، این زنان و خانواده  آنان، دچار ناامنی، مخدوش شدن روابط اجتماعی  و در نتیجه، بر هم خوردن تعادل روانی، اضطراب و افسردگی می‌شوند.<ref>رفعت‏جاه و ربیعی، «مطالعه تجربه ایفای همزمان نقش شغلی–خانوادگی در زنان سرپرست خانوار با تأکید بر زنان دستفروش مترو»، 1395ش، ص150.</ref> این شرایط، زنان سرپرست خانوار را مجبور به محدودسازی شبکه ارتباطی خود و از دست دادن حمایت بخشی از شبکه خویشاوندی مانند برادران و والدین می‌کند.<ref>دغاقله و کلهر، آسیب‏های شهری در تهران (وندالیسم، دختران فراری، زنان سرپرست خانوار و تکدی‏گری)، 1389ش، ص249.</ref>

*بلداجی، ام‏لیلاتاتینا و همکاران، «كيفيت زندگي زنان سرپرست خانوار تحت پوشش سازمان بهزيستي كشور و زنان شاغل خدماتي»، نشریه رفاه اجتماعی، شماره 40، 1389ش.