پروین اعتصامی

پروین اعتصامی؛ برجسته‌ترین زن شاعر در ادبیات شعری ایران.

پروین اعتصامی از جمله شاعران زن ایرانی است که شخصیت، اندیشه و سرودهای فاخرش، او را در ادبیات شعری ایران نامدار کرده است.

زندگی‌نامه

رخشنده اعتصامی معروف به پروین اعتصامی در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۲۸۵ش، در شهر تبریز به دنیا آمد. پدر او یوسف اعتصامی آشتیانی معروف به اعتصام الملک، نویسنده و مترجم و مادرش، اختر اعتصامی نام دارد. پروین دوران کودکی اول را در تبریز گذراند و بخشی از آن را به‌جهت شرایط کار پدرش به عنوان نماینده مجلس، در تهران سپری کرد. وی دوران تحصیلات ابتدایی را در یکی از مدارس تهران گذراند و همزمان زبان فارسی، عربی و انگلیسی را نزد پدرش و برخی معلمان دیگر آموخت. او همچنین در محافل ادبی که با حضور ادیبانی چون علی‌اکبر دهخدا، ملک‌الشعرای بهار، نصرالله تقوی و شاهزاده افسر در منزل پدرش برگزار می‌شد، نهایت بهره ادبی و فرهنگی را می‌برد. بنا بر گفته پژوهشگران، پروین در سال ۱۳۱۳ش با پسرعمویش، فضل‌الله اعتصامی که رئیس نظمیه کرمانشاه بود، ازدواج کرد. اما این ازدواج چندان دوام نداشت و بعد از چهار ماه‌و‌نیم زندگی مشترک، آنها از هم جدا شدند.

خانواده‌گرایی

بنا بر نقل، پروین در خانواده‌‌ای سرشار از مهر، لطافت و عشق پرورش یافت. پدر و مادر او، در زیست شعری و ادبیش، نقش موثری داشتند. آنها در پرورش روحیه شاعرانه‌ و نیز تشویق و علاقه‌مندی وی به ساحت شعر و ادبیات، موثر بوده‌اند. پروین ارتباط عاطفی بسیاری با مادرش داشت. مادرش، بانوی مدبر، صبور، عفیف و خانه‌دار بود که در رشد احساسات شاعرانه دخترش نقش داشت و مشوق او در سرودن اشعار فارسی نیز بوده است. پروین از دوران کودکی با کتاب شعر و ادبیات آشنا شد. بنا بر نقل پژوهشگران، پدر او نیز در رشد شخصیت ادبی و شعریش نقش زیادی داشت.

شخصیت و اندیشه پروین

پروین یکی از شاگردان ممتاز در دوران تحصیل بود. وی تسلط و توانمندی خوبی به دو زبان فارسی و انگلیسی داشت و به‌مدت دو سال، ادبیات فارسی و انگلیسی را در مدرسه خود تدریس می‌کرد. به‌گفته پژوهشگران معاصر، یکی از خصوصیات بارز پروین، روحیه و رویکرد ضد استبدادی او بوده، به‌طوری که وی از دریافت نشان لیاقت علمی و دعوت کرسی تدریس دربار را، از سوی رضاشاه پهلوی رد کرد و آن را یک نوع مبارزه‌گری با انسداد و ظلم آشکار حکمرانی زمانه خود می‌دانست. وضعیت نابسامان و بغرج جامعه زنان و بانوان عصرش که مورد ظلم و خودتحقیری قرار می‌گرفت، به‌شدت وی را می‌آزرد. به‌طوری که پروین در بخشی از سخنرانی خود، در زمان دانش‌آموختگی مدرسه با عنوان «زن و تاریخ» می‌گوید نسخه شفابخش بیماری مزمن کشورهای شرقی، رجوع به تعلیم و تربیت است که شامل هم زن و هم مرد می‌شود، آنگونه که تمام بخش‌ها، از دانش و معرفت گسترده، بهره‌مند بشوند. جامعه ایران باید هرچه زودتر ضعف‌ها و کاستی‌های خود را برطرف کرده و به مرحله پویایی و پیشرفت برسد و با تربیت بانوان فرهیخته و عالم، اصلاحات مهم اجتماعی و فرهنگی در ایران شکل بگیرد. برخی معتقدند پروین در برهه‌‍ای از زندگی‌اش دچار انزواگرایی شده و این مسأله همزمان با انصراف او از مدیریت در کتاب‌خانه دانش‌سرای عالی و نیز پرستاری و مراقبت وی از پدر بیمارش همراه بود.

دیوان اشعار پروین

مهم‌ترین و تنهاترین اثر ادبی پروین، دیوان اشعار اوست که به عنوان «دیوان اشعار پروین اعتصامی» معروف است. چاپ اول آن در سال ۱۳۱۴ش، توسط انتشارات مجلس شورای ملی صورت گرفت. این دیوان شامل 5606 بیت در قالب‌های قطعه، غزل، مثنوی، قصیده (209) و پنج قطعه دو سه بیتی و یازده تک بیتی است. ملک‌الشعرای بهار بر دیوان پروین مقدمه‌ای نگاشته و معتقد است که سبک شعری پروین در برگیرنده سبکی مستقل و مرکب از دو سبک خراسانی و عراقی در برخی قطعات و مناظرات او قرار دارد. برخی معتقدند سبک «مناظره» و «پرسش‌و‌پاسخ» در دیوان او وجه غالبی دارد به طوری که بیش از هفتاد عنوان از اشعارش را در بر گرفته است.

دوره شکوفایی شعر پروین

بنابر نقل ادیبان، نخستین اشعار پروین در سن هفت سالگی سروده شده است. اوج اشعار وی مربوط به سنین ۱۱ تا ۱۴ سالگی او بوده است. وی با تشویق پدر، متون ادبی ترجمه شده از زبان‌های دیگر را، به نظم پارسی می‌سرود. به عنوان نمونه دو شعر «گوهر‌واشک» و «دو قطره خون» او، از متن ادبی ترجمه شده «قطرات سه گانه» اثر تریللو، سروده است. همچنین وی در همان سنین، آثار شاعران فاخری چون، ناصر‌خسرو، انوری، مولوی، و نظامی را مورد بررسی ادبی و اظهارنظر می‌کرد. اولین شعر او با عنوان «ای مرغک» در مجله بهار توسط پدرش چاپ شد. اشعاری مانند «گوهر‌و‌سنگ»، «اشک‌یتیم»، «کودک‌آرزومند»، «صاعقه ما ستم اغنیاست»، «سعی‌و‌عمل» و «اندوه فقر» از دیگر آثار معروف او می‌توان نام برد. برخی دیوان اشعار پروین را به‌عنوان مهمترین اثر ادبی وی می‌شمارند. چاپ این دیوان در سال 1314ش، مورد توجه محافل ادبی و مردمی شد به‌طوری که این اثر ادبی فاخر، از سوی دستگاه حکومتی مورد تقدیر و اهدای نشان قرار گرفت.

ویژگی‌های شعر پروین

برخی معتقدند، اشعار پروین سرشار از معانی بکر، فاخر و حکیمانه است. برخی از ویژگی‌های شعر پروین عبارت است از: 1. روان و آسان فهم 2. یکدست و یکنواختی 3. همدلی با مظلومان ۴. بیان مسائل اساسی اجتماعی 5. شعر سیاسی 6. عدم وجود شعر غنایی و تغزلی 7. عدم بیان حالات شخصی و روزمره‌گی 8.. تاثیرپذیری از اشعار شاعران گذشته 9. استفاده از مضمون مقالات ۱۰. استفاده از سبک مناظره، که ملک‌الشعرای بهار می‌گوید پروین احیا کننده سبک مناظره در شعر فارسی است. عبدالحسین زرین‌کوب معتقد است شعرهای پروین از ویژگی اصالت برخوردار است.

پروین از نگاه دیگران

بسیاری از ادیبان و شاعران معاصر، نسبت به اشعار پروین نگاه مثبت داشته و اظهار شگفتی نموده‌اند. از جمله ملک‌الشعرای بهار، علاقه وافری به شعر او داشته و در مقدمه دیوان اشعارش نگاشته است که دیوان پروین «گلدسته‌‌ای از ازهار نوشکفته» است. قزوینی، شاعر و پژوهشگر ادبیات ایران معتقد است اشعار پروین هم‌تراز با قصاید ناصرخسرو است. وی پروین را «رابعه‌دهر» توصیف می‌کند. همچنین نویسنده کتاب «با چراغ‌و‌آینه»، پروین را به عنوان مستقل‌ترین شاعر دوره شعر فارسی پس از دوره مشروطه نام می‌برد و نیز معتقد است پروین از برجستگان شعر فارسی شمرده می‌شود که بسیاری از شاعران هم‌عصر و یا پس از او، از سبک شعری پروین تأثیر پذیرفته‌اند.

افتخارات

پروین در سال 1315ش، مفتخر به دریافت مدال درجه سه لیاقت از سوی دربار رضاشاه شد. این جایزه هرساله به برخی از فعالین برتر فرهنگی و علمی داده می‌شود. ولی پروین این مدال افتخار را از رضاشاه نپذیرفت. برخی می‌گویند پروین، شعر «صاعقه ما ستم اغنیاست» را، در همین برهه و جریان سروده است. شایستگی‌های والای پروین در حیطه ادبیات، سبب شد تا از وی به عنوان معلم دربار ولیعهد انتخاب شود. ولی پروین به جهت روحیه ضد استبدادی خود، درخواست دربار را رد کرد. همچنین پروین در دوره‌ای که در حرفه کتابداری فعالیت داشت، در مدت کمی، مدیریت کتاب‌خانه دانش‌سرای عالی را بر عهده گرفت.

درگذشت

سرانجام پروین بر اثر بیماری شایع حصبه در سن سی‌و‌پنج سالگی در تهران درگذشت و پیکر او در صحن حضرت فاطمه معصومه در قم در آرامگاه خانوادگی او در کنار پدرش به خاک سپرده شد. بر روی سنگ‌قبر وی یکی از اشعارش، حک شده است که مطلع آن عبارت است از:

اینکه خاک سیهش بالین است / اختر چرخ ادب، پروین است.

یادمان

در تقویم رسمی کشور، روز بیست‌و‌پنجم اسفند را، روز بزرگداشت پروین اعتصامی نام نهادند. همچنین به مناسبت صدمین سالگرد پروین اعتصامی در سال 1387ش، در تاشکند ازبکستان و نیز در بیشکک قرقیزستان بزرگداشتی با نام او برگزار شد. جایزه ادبی پروین اعتصامی؛ در سال ۱۳۸۶ش، اولین جشنواره ویژه بانوان مسلمان و اهل قلم که صاحب آثار ادبی بوده با نام پروین برگزار شد و نیز ششمین دوره جشنواره آن در اسفند سال 1393ش برگزار شد. همچنین مجسمه‌ای از پروین اعتصامی، در منزل او در تبریز ساخته شده که امروزه به موزه تبدیل شده است.

منابع

• «بیست‌و‌پنجم اسفند، روز بزرگداشت پروین اعتصامی»، پایگاه خبری آفتاب، تاریخ درج مطلب: 25 اسفند 1389ش.
• «زندگی‌نامه پروین اعتصامی-شاعر»، وب‌سایت پرورش‌فکر، تاریخ بازدید: 10 آذر 1401ش.
• «زندگی‌نامه و دانلود کتاب‌های پروین اعتصامی»، وب‌سایت کتاب‌راه، 11 آذر 1401ش.
• «پروین اعتصامی»، ویکی پدیا، تاریخ بازدید: 10 آذر 1401ش.
• «پروین اعتصامی»، ویکی زندگی، تاریخ بازدید: 5 آذر 1401ش.
• «پروین اعتصامی»ف ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 10 آذر 1401ش.
• «پروین اعتصامی»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: 10 آذر 1401ش.