پایگاه‌های جنسیتی در خانواده: تفاوت میان نسخه‌ها

پایگاه به منزلت یک فرد در گروه و یا به رتبه یک گروه در مقایسه با گروه‌های دیگر، اطلاق می‌شود. پایگاه منزلتی فرد، حقوق و مزایای یک شخص و میزان دسترسی او به منابع نادر اجتماعی (قدرت، ثروت، منزلت و اطلاعات) را معین می‌کند. نقش به آن رفتاری اطلاق می‌شود که دیگران از دارنده یک موقعیت معین انتظار دارند. پایگاه‌های جنسیتی در خانواده ناظر به منزلت‌های متفاوت و حامل نقش‌هایی است که دیگران از اعضای خانواده به‌عنوان سرپرست، شوهر، بانو، پدر، مادر، پسر، دختر، خواهر و برادر انتظار دارند.<ref>. کوئن، درآمدی به جامعه شناسی، 1381ش، ص57.</ref> ‌

مرد در خانواده عهده‌دار تامین نیازمندی‌های همسر و فرزندان خود است.<ref>. حر عاملی، وسائل الشیعة، ‌‌1409ق، ‌ج21، ص544.</ref> جایگاه شوهری دارای نقش‌های مهم و به تبع آن اختیاراتی است. مهم‌ترین نقش مرد در ساختار خانواده نقش قوامیت یعنی تکیه‌گاه بودن برای بانو است.<ref>. سوره نساء، آیه 34.</ref> سنخ این نقش، از نوع ولایت است و سرپرست خانواده حق استبداد در رای را ندارد و با رعایت تمایلات و نیازهای دیگران، خانواده را مدیریت<ref>. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، 1366-1353ش، ج‏3، ص370.</ref> و از فضای معنوی آن مراقبت می‌کند.<ref>. سوره تحریم، آیه 6.</ref> بر اساس آموزه‌های اسلامی، مرد در قبال وظایفش پاسخگو است<ref>. صدوق، من ‏لایحضره ‏الفقیه، 1413ق، ج3، ص168.</ref> وترک وظیفه از بزرگ‌ترین گناهان محسوب شده<ref>. پاینده، نهج‌الفصاحه، 1382ش، ص384.</ref> و چنین فردی در ادبیات روایات ملعون شمرده شده است.<ref>. حر عاملی، وسائل ‏الشیعة، 1409ق، ج21، ص544.</ref>

از آنجایی‌که زن منبع آرامش، <ref>. سوره روم، آیه 21.</ref> کانون عاطفی خانواده و امانت الهی است، <ref>. محدث نوری، مستدرک ‏الوسائل، 1408ق، ج14، ص251.</ref> انتظار این است که شوهر در نقش امانتدار عمل کرده و نه تنها به او آسیب نرساند بلکه از همسرش به‌ خوبی محافظت کند. رسیدگی نکردن به نیازهای مادی و عاطفی زن، موجب سردی کانون خانواده شده و محیط خانوادگی عاری از آسایش می‌شود. از وظایف شوهر این است که بداند همسرش نعمت الهی است و باید با او خوش‌رفتاری کرده، او را محترم شمارد، با او بسازد و با او به نرمی رفتار کند، خوشحالی، حقّ او است و کانون خانواده در صورتی محل آرامش و آسایش خواهد بود که شئونات زناشویی به خوبی رعایت شود.<ref>. جعفری، ترجمه تحف العقول، 1380ش، ص242.</ref> در روایات بر معاشرت نیکوی مرد با همسر<ref>. سوره نساء، آیه 19.</ref> و گرامی‌داشتن او<ref>. محدث نوری، مستدرک ‏الوسائل، 1408ق، ج14، ص250.</ref> تاکید شده و پیامبر به مسلمانان هشدار داده که هر کس خانواده‌اش را خوار شمارد، خوشی زندگی‌اش را از دست می‌دهد.<ref>. مشکینی، تحریر المواعظ، 1424ق، ص383.</ref>  

زن عهده‌دار مدیریت داخلی منزل است و درباره آن پاسخگو است.<ref>. دیلمی، ارشاد القلوب، 1412ق، ص173.</ref> در روایات اسلامی، زن سیدۀ خانه خوانده شده<ref>. پاینده، نهج‌الفصاحه، 1382ش، ص614.</ref> و بسیاری از مسئولیت‌ها به او سپرده شده است، زیرا او بیش از مرد در خانه حضور داشته و به‌عنوان کانون عاطفی خانواده، نقش مهمی در تربیت فرزندان دارد. زن در نگرش اسلام؛ تجلی مهر الهی است که راه عبودیتش از مسیر‏ مقدس همسری و مادری یعنی انسان‌پروری می‏گذرد.<ref>. علاسوند، «اگر زن نباشی (ضرورت نگاه نظام‌مند به الگوی شخصیت زن مسلمان)»،  خردنامه همشهری، 1386ش، ص39.</ref> زن مایه آرامش شوهر است.<ref>. سوره روم، آیه 21.</ref> مهم‌ترین وظیفه زن نقش آرامش‌بخشی او است. زن صالحه‌ شوهرش را در امر دنیا و آخرت یاری می‌کند.<ref>. صدوق، الخصال، 1362ش، ج‏1، ص159.</ref> از منظر امام صادق زنی که شوهرش را آزار دهد، ملعون است.<ref>. حر عاملی، وسائل الشیعة، 1409ق، ج‏16، ص280.</ref> همسر صالح مایه چشم‌روشنی<ref>. سوره فرقان، آیه 74.</ref> و منبع خیر است.<ref>. عطاردی، مسند امام رضا، 1406ق، ج‏2، ص256.</ref> بهترین نعمت برای مرد، زن صالحه‌ای دانسته شده که شوهر با دیدنش شاد شود، هرگاه چیزی به او ببخشد از او خوبی ببیند و در غیابش آبرویش را حفظ کند.<ref>. دیلمی، ارشاد القلوب، 1412ق، ج‏1، ص183.</ref>

پدر تکیه‌گاه فرزندان و مسئول تامین نیازهای آنها است.<ref>. سوره نساء، آیه 34.</ref> احترام به او سفارش الهی<ref>. سوره لقمان، آیه 14.</ref> و حفظ حرمتش در ردیف بندگی خداوند است.<ref>. سوره بقره، آیه 83.</ref> به فرمایش رسول اکرم تمام داشته‌های فرزندان متعلق به پدر است.<ref>. پاینده، نهج الفصاحه، 1382ش، ص120.</ref> نقش کانونی پدر؛ تربیت فرزندان و مراقبت از آنها در برابر گمراهی است.<ref>. سوره تحریم، آیه 6.</ref> بر این اساس، پدر قبل از همه باید خودساخته و دارای صلاحیت پدری باشد، چون او نقش الگویی و تربیتی برای فرزندان خود دارد. رستگاری فرزندان در پرتوی رستگاری پدران‌ است.<ref>. فلسفی، ‏الحدیت، 1368ش، ج‏2، ص347.</ref> فرزندانی که به پیروی از والدین خود، به خدا ایمان می‌آورند، همنشین آن‌ها در بهشت می‌شوند.<ref>. سوره طور، آیه 21.</ref> بهترین ارث پدر برای فرزند، ادب و تربیت او دانسته شده است.<ref>. کلینی، الکافی، 1362ش، ج‏8، ص150.</ref> پدر وظیفه دارد که برای پرورش فرزندان صالح، آنها را به بندگی خدا<ref>. سوره لقمان، آیه 13.</ref> و انجام دادن فرایض الهی دعوت کند، <ref>. سوره مریم، آیه 55.</ref> زمینه تعلیم آنها را فراهم کرده<ref>بروجردی، جامع احادیث الشیعة، 1386ش، ج‏26، ص850.</ref> و نیازهای مادی آنها را از رزق طیب<ref>. سوره مؤمنون، آیه 51.</ref> و روزی حلال تامین کند، چون غذاهای مختلف، آثار اخلاقی متفاوتی در روحیات انسان دارد.<ref>. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، 1366-1353ش، ج‏14، ص255.</ref>

جایگاه مادری از منزلت بالایی برخوردار بوده و مادر بیش از دیگران بر گردن انسان حق دارد.<ref>. پاینده، ‏نهج الفصاحة، 1382ش، ص297.</ref> مادر، کانون عاطفی خانواده و حامل نقش‌های مهمی است. نقش اصلی مادر پرورش فرزند است؛ در روایات سفارش شده است که همسر مناسب انتخاب کنید تا فرزندان شما وارث صفات ناپسند نشوند.<ref>. فلسفی، الحدیت، 1368ش، ج‏3، ص359.</ref> مادر دارای نقش‌های حاملگی<ref>. سوره احقاف، آیه 15.</ref> و شیردهی است<ref>. سوره بقره، آیه 233.</ref> و در این دو مرحله‌ از رشد، بنیادهای شخصیتی فرزند، ساخته می‌شود.<ref>کلینی، الکافی، 1362ش، ج‏8، ص81.</ref> جایگاه مادری در جامعه‌پذیری فرزندان نیز تاثیر بسزایی دارد. مادر آگاهانه یا ناآگاهانه، فرهنگ و تمدن، معرفت و ویژگی‏های اخلاقیِ یک قوم و جامعه را با جسم، روح، خُلق و رفتارِ خود به نسل بعد منتقل می‏کند و از این راه همه افراد جامعه تحت تاثیر مادران هستند.<ref>[https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=3298 . خامنه‌ای، «بیانات در دیدار جمعی از مداحان»،  وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.]</ref> محبت و فداکاری مادران از یک سو و لطافت روح آن‌ها از سوی دیگر، موجب این موقعیت فوق‌العاده برای آن‌ها شده است.<ref>. نجفی یزدی، اخلاق در خانواده و تربیت فرزند، 1379ش، ص97.</ref> بانوان شرف مادری دارند؛ اولین مدرسه‌ای که بچه دارد، دامن مادر است. مادرِ خوب، بچه خوب تربیت می‌کند، اگر مادر منحرف باشد، بچه از دامن مادر، منحرف بیرون می‌آید.<ref>. خمینی، صحیفه امام، 1389ش، ج7، ص283.</ref>

در آموزه‌های اسلامی، فرزندان موجب توانمندی، <ref>. سوره شعرا، آیه 133. سوره نوح، آیه 12.</ref> سعادتمندی<ref>. محدث نوری، مستدرک ‏الوسائل، 1408ق، ج13، ص292.</ref> آرامش دل، <ref>. سوره مریم، آیه 5.</ref> بقای نسل، <ref>. سوره مریم، آیه 6.</ref> رحمت الهی، <ref>. صدوق، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، 1406ق، ص201. 96.</ref> برکت در منزل<ref>. پاینده، نهج الفصاحة، 1382ش، ص374.</ref> و مغفرت انسان<ref>. محدث نوری، مستدرک ‏الوسائل، 1408ق، ج15، ص112.</ref> معرفی شده‌اند. پسران نعمت و دختران‏ حسنه هستند، خداوند از نعمت سؤال می‏کند و بر حسنات پاداش می‏دهد.<ref>. صابری یزدی، الحکم الزاهرة، 1375ش، ص442-441.</ref> نیکی‌کردن به فرزند مانند نیکی کردن به پدر و مادر است.<ref>. صدوق، من لایحضره الفقیه، 1413ق، ج‏3، ص483.</ref>

موقعیت فرزندی حامل نقش‌های مهمی است. قرآن مهم‌ترین نقش فرزندی را احسان و نکویی به والدین می‌داند. احسان در اصطلاح هر عمل نیکی است که از نظر عقل و شرع مورد تایید باشد.<ref>. مشکینی، مصطلحات الفقه، بی‌تا، ص104.</ref> احسان به والدین، دربر گیرندۀ خدمت، انفاق، مدارا و نرمی در کلام با آنها است.<ref>. زحیلی، التفسیر المنیر، 1418ق، ج‏5، ص63.</ref> نیکی به والدین از اعمال بافضیلت است که روایات آن را در ردیف نماز اول وقت و جهاد در راه خدا قرار داده است.<ref>. کلینی، الکافی، 1362ش، ج2، ص159.</ref> همچنین نیکی به والدین در قرآن با توحید در یک طبقه قرار گرفته و پس از امر به پرستش خدا و نهی از شرک، بی‌درنگ احسان به والدین سفارش شده است.<ref>. سوره نساء، آیه 36.</ref> در آیه دیگری به زحمات و رنج‌های بارداری مادر نیز تصریح می‌شود<ref>. سوره احقاف، آیه 15.</ref> که ممکن است اشاره به حقوق سنگین مادر و تقدم آن بر حقوق پدر باشد. رسول اکرم نیز در مورد پرسشی از احسان کردن به والدین، سه مرتبه نسبت به حق مادر سفارش می‌کند و یک بار اشاره به حق پدر دارد.<ref>. حر عاملی، وسائل ‏الشیعه، 1409ق، ج21، ص492.</ref> بر این اساس، مادر مقدم‌ بر پدر بوده و حقش سه برابر پدر است. در مقابل احسان، مساله‌ عقوق والدین است که از گناهان کبیره شمرده شده<ref>. محدث نوری، مستدرک الوسائل، 1408ق، ج‏15، ص189.</ref> و در دنیا کیفر داده می‌شود.<ref>. پاینده، نهج‌الفصاحة، 1382ش، ص370.</ref>

خواهر و برادر، دارای حقوق متقابل بوده و در قبال همدیگر مسئول هستند. به حکم آیه شریفه آنها می‌توانند مانند خانه خود در منزل همدیگر وارد شده و غذا بخورند.<ref>. سوره نور، آیه 61.</ref> برادر بزرگتر به‌منزله پدر است<ref>. ابن‌شعبه، تحف العقول، 1404ق، ص442.</ref> و خواهر بزرگتر مسئولیت مادرانه دارد. از منظر امام سجاد، خواهر و برادر نسبت به یکدیگر به منزله دست بوده و وظیفه دارند، همدیگر را یاری کنند. آنها تکیه‌گاه‌های مطمئنی هستند که در برابر مشکلات به همدیگر پناه می‌برند، خیرخواه هم بوده و در طول زندگی عزت، آبرو و مایه قدرت برای یکدیگر هستند.<ref>. ابن‌شعبه، تحف العقول، 1404ق، صص264-263</ref>

==پانویس==