هنجارهای جنسیتی در خانواده مسلمان: تفاوت میان نسخه‌ها

هنجارهای جنسیتی در خانواده مسلمان، برگرفته از آموزه‌های اسلامی است. موقعیت سرپرستی خانواده، هنجارهای ویژه‌ای را برای شوهر بر مبنای اصل قوامیت، تعریف می‌کند و هنجارهای بانویی متناسب با نقش آرامش‌بخشی او در خانواده تعریف می‌شود. همچنین زن و شوهر در جایگاه والدین و متناسب با جنسیت خود، دارای هنجارهای متمایزی در قبال فرزندان هستند و موقعیت فرزندی نیز سازگار با جنسیت دختر و پسر، حمایت‌های متفاوتی را دریافت کرده و تکالیف متمایزی در قبال موقعیت‌های مادری و پدری بر عهده دارد. از مجموع اینها شبکه هنجاری درهم‌تنیده‌ای شکل می‌گیرد و روابط خانواده مسلمان در ابعاد اقتصادی، عاطفی، جنسی و ارتباطی تنظیم می‌شود.  

هنجار، معیار پذیرفته‌ای است که گروه از نظر فکری و رفتاری از اعضایش انتظار دارد. هنجار در قالب آداب و رسوم، عرف و قانون نمایان می‌شود.<ref>. کوئن، درآمدی به جامعه‌شناسی، 1381ش، ص39-38.</ref> هنجارها به تحذیری و تجویزی تقسیم می‌شوند؛ هنجارهای تحذیری کارهایی را مشخص می‌کند که نباید انجام داده شوند و هنجارهای تجویزی ناظر به کارهایی است که شخص باید انجام دهد.<ref>. کوئن، درآمدی به جامعه شناسی، 1381ش، ص146.</ref> مراد از هنجارهای جنسیتی مجموعه قواعد و احکامی هستند که در دو سطح الزامی و غیر الزامی، رفتارهای مردانه و زنانه را تنظیم می‌کند.<ref>. ابراهیمی‌پور و دیگران، شاخص‌های خانواده مطلوب، 1395ش، ص181.</ref> هنجار در خانواده اسلامی؛ معطوف به پرورش انسان صالح عمل کرده و مبتنی بر اصول اخلاقی؛ تکریم، مدارا، تغافل، عفو، مودت، رحمت و مراقبت است.<ref>ابراهیمی‌پور و دیگران، راهبردهای تحکیم خانواده، 1395ش، ص152.</ref>

هنجارهای جنسیتی، مبتنی بر تفاوت‌های جنسی است. نگرش سنتی به برتری ذاتی مردان بر زنان تاکید داشته<ref>[http://shiastudies.com/fa/%D8%AC%D9%86%D8%B3%D9%8A%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%AA-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%D9%8A/ . «جنسییت در تربیت اسلامی»،  وب‌سایت مجمع جهانی شیعه‌شناسی.]</ref> و زنان را بی‌بهره از حق مالکیت و حق تعیین سرنوشت می‌داند.<ref>. [https://andisha.af/fa/journals/68/Contemporary-thought-quarterly-for-political-studies-and-governance محبی، «زن در افغانستان.]</ref><ref> از انکار ماهیت انسانی تا نفی هویت زنانگی»،  1395ش، ص174-175.</ref> این رویکرد در عصر جدید مورد انتقاد قرار گرفته و موجب شکل‌گیری جنبش‌های فمینیستی شده است؛ فمینیست‌ها، هنجارهای جنیستی در خانواده را از عوامل مهم فرودستی زنان می‌دانند.<ref>[https://ensani.ir/fa/article/483008/%D8%AA%D8%A3%D8%AB%DB%8C%D8%B1-%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9%D9%87-%D9%BE%D8%B0%DB%8C%D8%B1%DB%8C-%D9%86%D9%82%D8%B4-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AC%D9%86%D8%B3%DB%8C%D8%AA%D . احمدی و تشکری، «تاثیر خانواده در جامعه‌پذیری نقش‌های جنسیتی از دیدگاه اسلام و فمینیسم»،  1400ش، ص55.]</ref> دوبوار با همین نگاه، پیشنهاد می‌کند که زنان نقش‌های همسری و مادری را رها کرده و در کار کردن با مردان رقابت کنند.<ref>[https://ensani.ir/fa/article/483008/%D8%AA%D8%A3%D8%AB%DB%8C%D8%B1-%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9%D9%87-%D9%BE%D8%B0%DB%8C%D8%B1%DB%8C-%D9%86%D9%82%D8%B4-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AC%D9%86%D8%B3%DB%8C%D8%AA%D . احمدی و تشکری، تاثیر خانواده در جامعه‌پذیری نقش‌های جنسیتی از دیدگاه اسلام و فمینیسم، 1400، ص56.]</ref> در رویکرد اسلامی؛ هنجارهای جنسیتی در خانواده مورد توجه قرار گرفته، <ref>. بستان، «جنسیت در خانواده از دیدگاه جامعه‌شناسی اسلامی»،  1397ش، ص43-44.</ref> اما برتری ذاتی مرد بر زن نفی شده و هر دو جنس دارای ظرفیت‌های یکسانی برای رسیدن به سعادت دانسته می‌شوند.<ref>[http://shiastudies.com/fa/%D8%AC%D9%86%D8%B3%D9%8A%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%AA-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%D9%8A/ . «جنسیت در تربیت اسلامی»،  وب‌سایت مجمع جهانی شیعه‌شناسی.]</ref> برخی مطالعات نیز نشان می‌دهد که در اغلب خانواده‌ها تقسیم کار جنسیتی هم‌چنان پابرجا است.<ref>. بستان، جنسیت در خانواده از دیدگاه جامعه‌شناسی اسلامی، 1397ش، ص43.</ref> از نظر پارسونز؛ بیشترین کارایی خانواده، هنگامی است که تقسیمِ جنسیِ کار چنان باشد که زنان، نقش‌های تامین مراقبت و امنیت برای کودکان و حمایت عاطفی از آنها را عهده‌دار باشند؛ از طرف دیگر، مردان باید نقش‌های ابزاری را داشته و نان‌آور خانواده باشند. از آنجا‌یی که نقش‌های ابزاری مردان سرشار از تنش و فشار است، کیفیات عاطفی و مراقبتی زنان باید برای پشتگرمی و آسایش مردان نیز به کار رود. این تقسیم کار که از تمایز زیست‌شناختی بین دو جنس سرچشمه می‌گیرد، انسجام و استحکام خانواده را تامین می‌کند.<ref>. مالیار، «تقسیم کار جنسیتی»،  1394ش، ص132.</ref>

جایگاه سرپرستی خانواده بر مبنای زیست طبیعی انسان‌ها و آموزه‌های اسلامی بر عهده مرد است و مسئولیت‌هایی را به او می‌سپارد.<ref>. ابراهیمی‌پور و دیگران، شاخص‌های خانواده مطلوب، 1395ش، ص186-185.</ref> هنجارهای این موقعیت بر هدایت، تامین معیشت و مشورت استوار هستند؛ مرد در جایگاه سرپرستی خانواده باید مراقب افراد تحت تکفل خود باشد؛ <ref>. سوره تحریم، آیه 6.</ref> آنها را به کارهای نیک امر کرده و از اعمال زشت بازدارد؛ ‏<ref>. ابن‌بابویه، من لایحضره الفقیه، 1413ق، ج‏3، ص442.</ref> معیشت آنها را از روزی حلال تامین کرده، <ref>. سوره مؤمنون، آیه 51.</ref> از خست اجتناب کند<ref>. پاینده، نهج الفصاحه، 1382ش، ص384.</ref> و به آنها هدیه بدهد.<ref>. پاینده، نهج الفصاحه، 1382ش، ص198.</ref> از اقتضائات عدالت جنسیتی آن است که سرپرست خانواده، اول هدیه دختر را بدهد.<ref>. صدوق‏، امالی صدوق، 1400ق، ص577.</ref> همچنین مرد موظف است که با مشورت، خانواده را سرپرستی کند<ref>. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، 1366-1353ش، ج‏3، ص370.</ref> و همسر را در جایگاه سیده خانواده، <ref>. پاینده، نهج الفصاحه، 1382ش، ص614.</ref> مشاور اصلی خود بداند و با او هم‌فکری کند.<ref>. پاینده، نهج الفصاحه، 1382ش، ص156.</ref> در همین چارچوب، مرد در ارات داخلی منزل مانند خوراک، پوشاک و چیدمان منزل، تابع اعضای خانواده است.<ref>. طبرسی، مکارم الاخلاق، 1412ق، ص131.</ref>

زن منشا آرامش در خانواده است.<ref>. سوره روم، آیه 21.</ref> هنجارهای بانویی عمدتا بر همین مبنا استوار است. اولین وظیفه زن این است که بداند همسرش نعمت الهی است و باید در حدود شرع، مطیع او باشد.<ref>ابن‌شعبه، تحف العقول، 1404ق، ص262.</ref> مهم‌ترین وظیفه او خوب همسرداری کردن است<ref>. ابن‌بابویه، من لایحضره الفقیه، 1413ق، ج3، ص439.</ref> و باید با حمایت‌های عاطفی خود از فشارها و تنش‌های کاری مرد کاسته، موجب آسایش و پشتگرمی او شود.<ref>. مالیار، تقسیم کارجنسیتی، در فصلنامه علمی پژوهشی پوهنتون خصوصی غالب، 1394ش، ش2، ص132.</ref> از اقتضائات زندگی مشترک است که زن امور داخلی منزل را مدیریت کرده و کارهای مربوطه را به خوبی انجام دهد؛ <ref>[https://hadith.inoor.ir/fa/hadith/112316/translate?rownumber=NaN . کلینی، الکافی، 1407ق، ج‏5. ص86.]</ref> خوب است که بانو خود را معطر ساخته<ref>. صدوق، الخصال، 1362ش، ج‏2، ص621.</ref> و از شوهرش تمکین کند.<ref>. پاینده، نهج الفصاحه، 1382ش، ص296.</ref> خود را از نامحرم پوشانده و هرگز نباید برای غیرشوهرش خود را بیاراید<ref>. ابن‌بابویه، من لایحضره الفقیه، 1413ق، ج3، ص440.</ref> و نباید از ترس حاملگی مانع کامجویی شوهر شود. بانو باید به همه تعهدها و شرایط ضمن عقد، متعهد باشد.<ref>. صدیق اورعی، بررسی ساختار اجتماعی در اسلام، 1382ش، ص96.</ref> به شوهرش عشق ورزیده و برای جلب رضایت او تلاش کند.<ref>. نوری، مستدرک الوسائل، 1408ق، ج14، ص245.</ref> وقتی همسرش بیرون می‌رود او را بدرقه کرده و در هنگام وارد شدنش از او استقبال کند، اگر غصه‌‌ای دارد او را تسلی بخشد.<ref>طبرسی، مکارم الاخلاق، 1412ق، ص200.</ref> با وضع اقتصادی او سازگار باشد. اگر چیزی به او داده شود سپاس‌گزاری کند، اگر چیزی ندهد راضی باشد.<ref>. صابری یزدی، الحکم الزاهره، 1375ش، ص437.</ref> در ادبیات روایی جهاد زن، شکیبایی در برابر مشکلات و ناملایماتی است که از همسرش می‌بیند، <ref>. ابن‌بابویه، من لایحضره الفقیه، 1413ق، ج‏3، ص439.</ref> بانو وظیفه دارد که در غیاب شوهرش، خود و اموال او را حفظ کرده<ref>. عطاردی، مسند امام رضا، 1406ق، ج2، ص256.</ref> و از آزار دادن او اجتناب کند.<ref>. نوری، مستدرک الوسائل، 1408ق، ج14، ص248.</ref>

احسان به والدین، هنجار مبنایی در نظام هنجاری فرزندی است.<ref>[http://lib.eshia.ir/17001/1/84/36 . سوره نساء، آیه 36.]</ref> اولین هنجار توجه کردن به رنج‌های مادرانه و زحمت‌های پدرانه است؛ مادر دشواری‌های بارداری و تمام سختی‌های ایام کودکی فرزندش را با رضایت تحمل می‌کند تا او سختی نبیند.<ref>[https://www.hadithlib.com/hadithtxts/view/30022670 . ابن‌بابویه، من لایحضره الفقیه، 1413ق، ج‏2، ص621.]</ref> پدر ریشه است و فرزند شاخه و هرچه از خوبی دارد سرچشمه آن پدرش است، پس باید قدردان آنها باشد.<ref>. ابن‌شعبه، تحف العقول، 1404. ص263.</ref> پدر حق ولایت بر فرزندان داشته و فرزند باید در چارچوب شرع بنا به خواست او رفتار کند، اما در ارائه خدمات و رفع نیازها مادر مقدّم است و فرزند نسبت به او در جایگاه خدمت‌گزاری قرار دارد که همیشه باید برای ارائه خدمات به او حتی پیش از این‌که مادر درخواست خود را بیان کند، آماده باشد.<ref>. ابراهیمی‌پور و دیگران، راهبردهای تحکیم خانواده، 1395ش، ص196.</ref> فرزندان باید به پاس زحمات والدین عصای دست‌شان باشند، مطیع بوده و اجازه ندارند که حتی در برار آنها «اف»<ref>. سوره اسراء، آیه 24.</ref> و کمتر از «اف» بگویند؛ <ref>. نراقی، جامع السعادات‏، بی‌تا‌، ج2، ص258.</ref> آزارهای‌شان را تحمل کرده و از هرگونه بی‌احترامی خودداری کنند، <ref>. نوری، مستدرک الوسائل، 1408ق، ج15، ص199.</ref> زیرا خشنودی آنها خشنودی خدا و خشم‌شان خشم خدا است.<ref>. کلینی، الکافی، 1407ق، ج1، ص429.</ref> دختران باکره باید با اجازه پدر خود ازدواج کنند.<ref>[https://hadith.inoor.ir/fa/hadith/140646/translate . حر عاملی، وسائل‏الشیعه، ‌1409ق‌، ج‏20، ص270.]</ref> همچنین بر اساس فقه اسلامی، پسر بزرگتر باید روزه و نمازهای فوت شده پدرش را قضا کند.<ref>[http://www.imam-khomeini.ir/fa/c78_31317/%D8%B1%D8%B3%D8%A7%D9%84%D9%87_%D8%AA%D9%88%D8%B6%DB%8C%D8%AD_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%A6%D9%84/%D8%A7%D8%AD%DA%A9%D8%A7%D9%85_%D9%86%D9%85%D8%A7%D8%B2_%D9%86%D9%85%D8%A7%D8%B2_%D9%82%D8%B6%D8%A7_ . رساله توضیح المسائل آیت‎الله خمینی، بخش نماز قضا، مسئله 1390]</ref>

[[رده: ویکی‌جنسیت]]