دانشمند زن: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| (۸ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
''' | <big>'''دانشمند زن'''</big>؛ بانوان متخصص در برخی علوم و پیش‌برندهٔ دانش. | ||
حضور زنان در عرصه‌های علمی | امروزه حضور زنان در عرصه‌های علمی پررنگ‌تر و تأثیرگذارتر از گذشته شده است تا جایی که در رشته‌های بسیاری، پیشگامی را از آنِ خود کرده‌اند. با این حال، در حوزه‌های انتزاعی مانند فلسفه و ریاضیات، این حضور کمرنگ‌تر و رشد آن کندتر بوده است. نهادهای علمی و صنعتی با ابتکارات مختلف، به‌ویژه در روز جهانی زنان و دختران در علم، می‌کوشند تا نقش زنان را در رشته‌های STEM (علوم، فناوری، مهندسی و ریاضی) ارتقا دهند؛ اما هنوز موانع جدی، ازجمله محدودیت‌های فردی، سازمانی، فرهنگی و قوانین داخلی و بیرونی، راه را برای حضور پرتعداد آنان در موقعیت‌های علمی نخبه‌گرا دشوار می‌سازد. اگرچه تلاش‌های جهانی برای کاهش این شکاف جنسیتی ادامه دارد، ولی هنوز در برخی زمینه‌ها، فاصلهٔ قابل توجهی بین حضور زنان و مردان احساس می‌شود. | ||
== | ==تعریف دانشمند زن== | ||
زنان دانشمند، متخصصانی هستند که با بهره‌گیری از دانش، خلاقیت و روش‌های نظام‌مند علمی در تولید، توسعه یا کاربرد دانش در حوزه‌های علمی مشارکت فعال دارند. ویژگی ممتاز دانشمندان زن، توانایی تلفیق بینش‌های چندرشته‌ای با رویکردهای انتقادی به مسائل علمی و اجتماعی است که در مواردی منجر به خلق پارادایم‌های بدیل در علوم شده است.<ref>Whaley, Women's History as Scientists, 2003, p.34.</ref> دانشمندان زن را با تطبیق بر مراحل تحول علمی می‌توان به چهار دسته تقسیم کرد. | |||
#پیشگامان با خلق پارادایم‌های جدید؛ | |||
#توسعه‌دهندگان با تعمیم روش‌ها بر اساس خلاقیت؛ | |||
#منظم‌سازان با بازتعریف تدوین نظام‌مند دانش همراه با دقت و جزئی‌نگری؛ | |||
#کاربران/مهندسان با تبدیل علم به فناوری، تعامل پویای میان نظریه‌پردازی، روش‌شناسی، نظام‌سازی و کاربرد عملی را نشان می‌دهند.<ref>شنایدر، «چهار مرحله یک قلمرو علمی؛ چهار نوع دانشمند»، ۱۴۰۰ش، ص117-122.</ref> | |||
==روز جهانی زنان دانشمند== | |||
روز جهانی زنان و دختران در علم، یک رویداد سالانه است که در ۱۱ فوریه با هدف ترویج مشارکت کامل و برابر زنان در رشته‌های علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات برگزار می‌شود. این روز در سال ۲۰۱۵م، با تصویب قطعنامه ۲۱۲/۷۰ مجمع عمومی سازمان ملل متحد به‌رسمیت شناخته شد و هر سال با تمرکز بر یک موضوع خاص، چالش‌های مرتبط با برابری جنسیتی در عرصهٔ علمی را مورد توجه قرار می‌دهد.<ref>Jordan, “Why we need an International Day?”, 2016, p.197–198.</ref> این رویداد با حمایت هیئت‌های نمایندگی دائمی چندین کشور از جمله آندورا، آنتیگوا و باربودا، ارمنستان، استرالیا، بوتان، شیلی، اکوادور، فنلاند، یونان، لتونی، مکزیک، نیجریه، جمهوری کره، سن مارینو و ازبکستان برگزار می‌شود.<ref>[https://www.un.org/en/observances/women-and-girls-in-science-day/assembly “International Day of Women and Girls in Science, 11 February”, website United Nations]</ref> | |||
==تاریخچه== | |||
<ref> | علی‌رغم رشد تدریجی تعداد زنان فارغ‌التحصیل در رشته‌های مختلف علمی و مهندسی در دانشگاه‌های آمریکا طی دهه‌های ۱۹۶۰ تا ۱۹۸۰م، این روند از دههٔ ۱۹۸۰م، با رکود مواجه شده و به سطحی ثابت رسیده است.<ref>[https://www.jstor.org/stable/29774475 Brush, “Women in Science and Engineering”, 1991, p.405.]</ref> مطالعات انجام‌شده در بریتانیا در سال ۲۰۱۳م، نیز حاکی از آن است که در طول ۲۵ سال منتهی به این تاریخ، مشارکت زنان در حوزه‌های علم، فناوری، مهندسی و ریاضیات رشد قابل‌توجهی نداشته و حضور آنان در این زمینه‌ها همچنان کمرنگ باقی مانده است.<ref>Fiegener, “Science and Engineering Degrees: 1966–2010”, 2013, p.98.</ref> | ||
تحقیقات یونسکو نشان می‌دهد در سال ۲۰۲۵م، زنان تنها ۳۵٪ از فارغ‌التحصیلان رشته‌های STEM در سطح جهانی را تشکیل می‌دهند، رقمی که در طول دههٔ گذشته تغییر محسوسی نداشته است. این پدیدهٔ نگران‌کننده ناشی از دو عامل کلیدی است؛ اولاً، وجود شکاف اعتماد به نفس در مهارت‌های ریاضی در میان دختران، علی‌رغم عملکرد تحصیلی مطلوب آنان و ثانیاً، تداوم کلیشه‌های جنسیتی عمیق نهادینه‌شده که به‌صورت سیستماتیک مسیر پیشرفت زنان را در مشاغل علمی و فناورانه محدود می‌سازد.<ref>[https://scorize.com/blog/women-stem-graduates/ طیران، «گزارش یونسکو: شکاف جنسیتی در رشته‌های STEM و چالش‌های پیش رو»، وب‌سایت اسکورایز.]</ref> | |||
سازمان ملل متحد از سال ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۴م، هر ساله با انتخاب موضوعات محوری در روز جهانی دانشمندان زن، به بررسی ابعاد مختلف چالش‌های برابری جنسیتی در حوزه‌های STEM پرداخته است، ازجمله: نقش تحول‌آفرین زنان در علوم، نقش رسانه‌ها در شکل‌دهی به کلیشه‌های جنسیتی، ارتباط علوم و اهداف صلح جهانی، اقتصاد پایدار، برابری در علم، فناوری و نوآوری، حل چالش‌های اجتماعی، بحران آب به‌عنوان محور عدالت جنسیتی، تأکید بر اقدامات عملی و ضرورت حضور زنان در پست‌های کلیدی علمی.<ref>[https://www.un.org/en/observances/women-and-girls-in-science-day/assembly “International Day of Women and Girls in Science, 11 February”, website United Nations.]</ref> | |||
==آمار دانشمندان زن== | |||
بر اساس گزارش‌های بین‌المللی، سهم دانشمندان زن در سطح جهانی از ۲۹٪ در سال ۲۰۰۲م، به ۴۱٪ در سال ۲۰۲۲م، افزایش یافته است. با این حال، توزیع این مشارکت از سال ۲۰۱۸م تا ۲۰۲۲م، ناهمگون است و کشورهایی مانند پرتغال، اسپانیا و آرژانتین بالاترین سهم را داشته‌اند. این نسبت برای دانشمندان زن در ایالات متحده، برابر ۴۲٪ است.<ref>[https://www.iscanews.ir/news/1261972/ صائبی صفت، «زنان چگونه جایگاه خود را در علم پیدا کنند؟ از کلیشه‌های جنسیتی تا برابری در دانش»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران دانشجویی ایران.]</ref> | |||
دانشمندان زن در رشته‌های شیمی، زیست‌شناسی مولکولی، ایمونولوژی، روان‌شناسی و سایر رشته‌ها به برابری دست یافتند در حالی‌که سهم زنان در رشته‌های مهندسی و ریاضیات، دانشمندان زن به ترتیب تنها ۲۸٪ و ۲۷٪ است.<ref>[https://www.iscanews.ir/news/1261972/ صائبی صفت، «زنان چگونه جایگاه خود را در علم پیدا کنند؟ از کلیشه‌های جنسیتی تا برابری در دانش»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران دانشجویی ایران.]</ref> | |||
دانشمندان زن در | بر اساس گزارش یوروست در سال ۲۰۲۳م، تعداد دانشمندان زن در اتحادیه اروپا به ۷٫۷ میلیون نفر رسید که افزایشی ۳۸۱٬۲۰۰ نفری نسبت به سال ۲۰۲۲م، را نشان می‌دهد. توزیع جغرافیایی این حضور ناهمگون بوده است، به‌طوری که دانمارک (۵۰٫۸٪) و اسپانیا (۵۰٪) و بلغارستان (۳۹٫۱٪) بالاترین سهم و مجارستان (۳۰٫۷٪) و فنلاند (۳۱٫۴٪) و ایتالیا با (۳۱٫۴٪) کمترین میزان مشارکت زنان در حوزه‌های علمی و مهندسی را داشتند.<ref>[https://www.iscanews.ir/news/1261972/ صائبی صفت، «زنان چگونه جایگاه خود را در علم پیدا کنند؟ از کلیشه‌های جنسیتی تا برابری در دانش»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران دانشجویی ایران.]</ref> | ||
در ایران، تعداد محققان زن از ۳۵٬۲۴۰ نفر در سال ۱۳۹۱ش، به ۸۷٬۲۸۴ نفر در سال ۱۴۰۱ش افزایش یافته است که نشان‌دهندهٔ رشد سهم محققان زن از ۲۶٪ به ۳۱٪ در این دوره است.<ref>[https://snn.ir/fa/news/1241105/ «افزایش سهم محققان زن به ۳۱ درصد»، خبرگزاری دانشجو.]</ref> | |||
در | سهم جهانی دانشمندان زن در سال ۲۰۲۴م، تنها حدود ۳۳٫۳٪ از کل محققان جهان را تشکیل می‌دهند. این آمار از گزارش‌های سازمان ملل متحد و یونسکو استنباط می‌شود و نشان می‌دهد که از هر ۳ دانشمند، ۱ نفر زن است.<ref>[https://www.imna.ir/news/727449/ «روز جهانی زنان و دختران در علم + تاریخچه و شعار»، خبرگزاری ایمنا.]</ref> | ||
==معروف‌ترین دانشمندان زن== | |||
== | |||
دانشمندان زن ایرانی و جهانی، با کشف‌ها و دستاوردهایشان نقش مهمی در پیشرفت علم ایفا کرده‌اند. این زنان الهام‌بخش نسل‌های آینده در عرصه‌های علمی هستند.<ref>[https://ensani.ir/fa/article/513321/ نامور و ورع، «جایگاه و نقش علمی زنان در قدرت نرم (مطالعه موردی نقش زنان در ارکان نشریات علمی»، ۱۴۰۱ش، ص۱۳۱.]</ref> | دانشمندان زن ایرانی و جهانی، با کشف‌ها و دستاوردهایشان نقش مهمی در پیشرفت علم ایفا کرده‌اند. این زنان الهام‌بخش نسل‌های آینده در عرصه‌های علمی هستند.<ref>[https://ensani.ir/fa/article/513321/ نامور و ورع، «جایگاه و نقش علمی زنان در قدرت نرم (مطالعه موردی نقش زنان در ارکان نشریات علمی»، ۱۴۰۱ش، ص۱۳۱.]</ref> | ||
=== | ===در جهان=== | ||
در | از هیپاتیا در قرن چهارم میلادی، نخستین ریاضیدان زن و فیلسوف نوافلاطونی که در اسکندریه به تدریس ریاضیات و نجوم پرداخت و به‌دست افراطیون مذهبی کشته شد، تا ماری کوری، تنها دانشمندی که دو جایزهٔ نوبل در فیزیک و شیمی دریافت کرد، زنان همواره نقش کلیدی در پیشرفت علم داشته‌اند. روزالیند فرانکلین با تحقیقاتش در کریستالوگرافی DNA، پایه‌های کشف ساختار مارپیچ دوگانه را بنا نهاد، اما جایزه نوبل به همکاران مردش رسید. آدا لاولیس، اولین برنامه‌نویس جهان، با همکاری چارلز بابیج، مفاهیم پایه‌ای محاسبات کامپیوتری را توسعه داد. لیز مایتنر در کشف شکافت هسته‌ای نقش داشت، اما همکارش اوتو هان جایزه نوبل را دریافت کرد. ژوسلین بل برنل، کاشف تپ‌اخترها، نیز از سوی کمیته نوبل نادیده گرفته شد. دوروتی هاگکین با تکمیل تکنیک پراش اشعه ایکس، ساختار مولکول‌های پیچیده را رمزگشایی کرد و نوبل شیمی ۱۹۶۴م، را برد. سوفی ژرمن، ریاضیدان خودآموخته در نظریهٔ اعداد پیشگام بود. ورا روبین با اثبات وجود ماده تاریک، درک ما از کیهان را دگرگون کرد. ریتا لوی مونتالچینی، نوروبیولوژیست، فاکتور رشد عصبی را کشف کرد و نوبل پزشکی ۱۹۸۶م، را دریافت کرد.<ref>[https://www.asriran.com/fa/news/77708/ «ده دانشمند برجسته زن جهان»، وب‌سایت عصر ایران.]</ref> | ||
===در ایران=== | |||
در سال ۱۳۹۷ش انجمن آکادمی‌های علوم آسیا (AASSA) در کتاب «شرح حال دانشمندان زن آسیا»، دکتر طاهره کاغذچی (استاد مهندسی شیمی دانشگاه امیرکبیر) و دکتر زهرا امام‌جمعه (استاد صنایع غذایی دانشگاه تهران) را به‌عنوان دو دانشمند برجسته ایرانی معرفی کرده است.<ref>[https://akhbarelmi.ir/78898/ «سه زن ایرانی در فهرست ۵۰ دانشمند زن برجسته آسیا، انتخاب محقق ایرانی به‌عنوان یکی از دو دانشمند زن برجسته استرالیا»، وب‌سایت دیده‌بان علم ایران.]</ref> | |||
بر اساس گزارش مؤسسه استنادی جهان اسلام، ۱۸ پژوهشگر زن دانشگاه تهران از جمله فرنوش فریدبد، فرزانه شمیرانی، فرشته رشچی، مریم سلامی، رضوان حکیم‌زاده و زهرا امام‌جمعه در فهرست پراستنادترین‌های ملی و بین‌المللی شامل ۳ نفر در ۲٪ برتر جهانی (الزویر-استنفورد)، ۶ نفر در ۱٪ برتر دهه اخیر (WoS)، ۳ نفر در ۲٪ پژوهشگران پراستناد در سال ۲۰۲۳م، و ۶ نفر در صدر پژوهشگران ملی (۱۳۹۲–۱۴۰۱ش) قرار دارند. این دستاوردها نشان‌دهندهٔ نقش بی‌بدیل زنان ایرانی در پیشرفت علمی و ارتقای جایگاه ایران در تولید دانش جهانی است.<ref>[https://www.hamshahrionline.ir/news/913453/ «این ۱۸ پژوهشگر زن ایرانی در فهرست پراستنادترین پژوهشگران قرار دارند»، وب‌سایت روزنامه همشهری.]</ref> | |||
همچنین در طی سال‌های مختلف، دانشمندان زن ایرانی با دستاوردهای علمی برجسته در سطح جهانی مطرح شده‌اند. دکتر آذر اندامی (پزشک و باکتری‌شناس و سازندهٔ نوعی از واکسن وبا در ایران)،<ref>[https://farsi.nojumi.org/WebPages/Details.aspx?Id=329 «آذر اندامی نخستین نام ایرانی در سیاره زهره مروری بر زندگی پزشک و پژوهشگر نام‌آور ایرانی»، وب‌سایت مرکز مطالعات و پژوهش‌های فلکی-نجومی.]</ref> خانم ناهید یوسفیان (نخستین زن اتمی ایران)،<ref>[https://www.mizanonline.ir/fa/news/498451/ «زیتون سرخ»، خبرگزاری میزان.]</ref> دکتر فاطمه فرجادیان (نانودارورسانی)،<ref>[https://www.migna.ir/news/62320/ «بانوی ایرانی جزء افراد ۲ درصد دانشمند برتر جهان شناخته و معرفی شد»، وب‌سایت میگنا.]</ref> دکتر زرین اسحاقی (شیمی تجزیه)<ref>[https://www.irna.ir/news/84113068/ عبداللهی، «استاد دانشگاه پیام‌نور مشهد شیمیدان برجسته جهان شناخته شد»، خبرگزاری ایرنا.]</ref> و دکتر آزیتا افراشی (زبان‌شناسی) از جمله زنان ایرانی هستند که در فهرست دانشمندان برتر جهان قرار گرفته‌اند.<ref>[https://www.ibna.ir/news/502263/ «نام آزیتا افراشی در جمع بانوان پژوهشگر ایرانی پراستناد»، خبرگزاری ایبنا.]</ref> | |||
== | ==دیدگاه‌های نظری== | ||
بررسی چراییِ محدودیتِ حضورِ زنان در موقعیت‌های حرفه‌ای و نهادهای علمیِ نخبه‌گرا، موضوعِ چندین دیدگاهِ نظریِ متفاوت بوده است. این رویکردهای تحلیلی به واکاویِ عوامل و موانعِ ساختاری، اجتماعی، فرهنگی و فردی می‌پردازند که منجر به شکل‌گیریِ نابرابریِ جنسیتی در عرصه‌های علمیِ نخبه‌پسند شده و سبب شده تا سهمِ زنان در دستیابی به جایگاه‌های | بررسی چراییِ محدودیتِ حضورِ زنان در موقعیت‌های حرفه‌ای و نهادهای علمیِ نخبه‌گرا، موضوعِ چندین دیدگاهِ نظریِ متفاوت بوده است. این رویکردهای تحلیلی به واکاویِ عوامل و موانعِ ساختاری، اجتماعی، فرهنگی و فردی می‌پردازند که منجر به شکل‌گیریِ نابرابریِ جنسیتی در عرصه‌های علمیِ نخبه‌پسند شده و سبب شده تا سهمِ زنان در دستیابی به جایگاه‌های برجستهٔ آکادمیک و تخصصی، نسبت به مردان، به‌طور چشمگیری محدود باقی بماند.<ref>[https://jwdp.ut.ac.ir/article_19259.html جانعلیزاده چوب بستی، «تحلیلی بر جایگاه زنان در نهادهای علمی و تخصصی نخبه»، ۱۳۸۶ش، ص۱۷۷.]</ref> | ||
=== | ===نظریه تفاوتهای بیولوژیکی=== | ||
بحث تفاوتهای بیولوژیکی به‌عنوان عامل اصلی کم‌نمایی زنان در علوم نخبه‌گرا، با چالش‌های جدی مواجه است. لورنس سامرس با استناد به یافته‌های تحقیقاتی در کتاب اگزای و شومن (۲۰۰۳م) تحت عنوان «زنان در علوم؛ | بحث تفاوتهای بیولوژیکی به‌عنوان عامل اصلی کم‌نمایی زنان در علوم نخبه‌گرا، با چالش‌های جدی مواجه است. لورنس سامرس با استناد به یافته‌های تحقیقاتی در کتاب اگزای و شومن (۲۰۰۳م) تحت عنوان «زنان در علوم؛ فرایندها و پیامدهای شغلی»، عوامل ذاتی را مؤثرتر دانست. در حالی‌که نویسندگان این کتاب تفسیر او را رد کرده و نشان دادند که حتی اگر تفاوتهای زیستی و عامل بیولوژیکی وجود داشته باشد، این عامل به‌تنهایی قادر به توجیه شکاف جنسیتی نیست و ترکیب پیچیده‌ای از عوامل اجتماعی-فرهنگی مانند تفاوتهای جنسی به لحاظ بیولوژی مغز، جامعه‌پذیری جنسیتی در خانواده، مدرسه گروه همسالان، معلمان و مشاوران نقش تعیین‌کننده‌تری دارند. این یافته‌ها با تحقیقات جدیدتر که بر ساختارهای نظام‌مند تبعیض تأکید می‌کنند، همخوانی دارد.<ref>Etzkowitz and Gupta, “Women in Science: A Fair Shake?”, 2006, p.187-188.</ref> | ||
=== | ===نظریه تصورات قالبی جنسیتی=== | ||
بر اساس دیدگاه ریس و شی‌بینگر، این تصورات قالبی به‌صورت ناخودآگاه در نهادهای اجتماعی نهادینه شده‌اند و منجر به سوگیری‌های سیستماتیک در فرآیندهای ارزیابی، استخدام و ارتقای شغلی می‌شوند. ریس با | بر اساس دیدگاه ریس و شی‌بینگر، این تصورات قالبی به‌صورت ناخودآگاه در نهادهای اجتماعی نهادینه شده‌اند و منجر به سوگیری‌های سیستماتیک در فرآیندهای ارزیابی، استخدام و ارتقای شغلی می‌شوند. ریس با نظریهٔ سلسله‌مراتب جنسیتی استدلال می‌کند که حتی در محیط‌های مدرن، ویژگی‌های رهبری مانند قاطعیت و استقلال به‌صورت ناخواسته با مردانگی مرتبط دانسته می‌شوند، در حالی‌که زنان به‌رغم دارا بودن این ویژگی‌ها، به‌دلیل ناهمخوانی با کلیشه‌های سنتی زنانه همانند مهربانی و جمع‌گرایی، اغلب به‌عنوان نامتناسب برای نقش‌های کلیدی ارزیابی می‌شوند.<ref>Rees, “Mainstreaming Gender Equality in Science in the European Union: The ‘ETAN Report’”, 2001, p.254-255.</ref> از سوی دیگر، شی‌بینگر در نظریهٔ تلهٔ شیشه‌ای نشان می‌دهد که این تصورات قالبی نه‌تنها در سطح فردی، بلکه در ساختارهای سازمانی نیز بازتولید می‌شوند؛ به‌گونه‌ای که شبکه‌های غیررسمی قدرت مانند حلقه‌های مشاوره‌ای یا تخصیص منابع پژوهشی عمدتاً مردانه‌محور باقی می‌مانند و زنان را از دسترسی به فرصت‌های برابر محروم می‌کنند.<ref>[https://jwdp.ut.ac.ir/article_19259.html جانعلیزاده چوب بستی، «تحلیلی بر جایگاه زنان در نهادهای علمی و تخصصی نخبه»، ۱۳۸۶ش، ص۱۸۲.]</ref> | ||
=== | ===نظریه ریزش=== | ||
نظریه ریزش به | نظریه ریزش به فرایند کاهش تدریجی حضور زنان در سطوح بالای حرفه‌ای و علمی اشاره دارد، که در آن زنان علی‌رغم مشارکت اولیه در مقاطع پایین‌تر مانند تحصیلات کارشناسی، به‌طور نامتناسبی در پست‌های ارشد مدیریتی، استادی تمام‌وقت یا موقعیت‌های نخبه‌گرای علمی کمتر نمایندگی می‌شوند.<ref>Sonnert, “Women in Science and Engineering: Advances, Challenges, and Solutions”, 1999, p.39.</ref> بر اساس دیدگاه هیلی، این پدیده ناشی از کلیشه‌های جنسیتی است که ویژگی‌های رهبری را با مردانگی مرتبط می‌دانند و زنان را به‌دلیل ناهمخوانی با این تصورات سنتی، در معرض ارزیابی‌های ناعادلانه قرار می‌دهند. این سوگیری‌ها در فرآیندهای استخدام و ارتقا تشدید می‌شود و همراه با بار مضاعف کاری (ترکیب نقش‌های خانوادگی و حرفه‌ای)، به حذف سیستماتیک زنان از عرصه‌های علمی نخبه‌گرا منجر می‌شود. غلبه بر این چالش‌ها نیازمند اصلاح ساختارهای نهادی و فرهنگ سازمانی است.<ref>Healy and et. al. , “Academic Employment and Gender: A Turkish Challenge to Vertical Sex Segregation”, 2005, p.251.</ref> | ||
نظریه ریزش، کاهش حضور زنان در سطوح بالای علمی را به عوامل ساختاری نسبت می‌دهد.<ref>Etzkowitz and Gupta, “Women in Science: A Fair Shake?”, 2006, p.19.</ref> این نظریه سه راهکار اصلی برای بهبود وضعیت از جمله افزایش تعداد زنان ورودی به سیستم علمی، کاهش نرخ خروج آنان از مسیر علمی و تسهیل بازگشت زنان پس از وقفه‌های شغلی پیشنهاد می‌کند. این رویکردها در کنار هم می‌توانند شکاف جنسیتی در عرصه‌های علمی نخبه‌گرا را کاهش دهند.<ref>Sonnert, “Women in Science and Engineering: Advances, Challenges, and Solutions”, 1999, p.39.</ref> | نظریه ریزش، کاهش حضور زنان در سطوح بالای علمی را به عوامل ساختاری نسبت می‌دهد.<ref>Etzkowitz and Gupta, “Women in Science: A Fair Shake?”, 2006, p.19.</ref> این نظریه سه راهکار اصلی برای بهبود وضعیت از جمله افزایش تعداد زنان ورودی به سیستم علمی، کاهش نرخ خروج آنان از مسیر علمی و تسهیل بازگشت زنان پس از وقفه‌های شغلی پیشنهاد می‌کند. این رویکردها در کنار هم می‌توانند شکاف جنسیتی در عرصه‌های علمی نخبه‌گرا را کاهش دهند.<ref>Sonnert, “Women in Science and Engineering: Advances, Challenges, and Solutions”, 1999, p.39.</ref> | ||
=== | ===نظریه تعارض نقش‌ها=== | ||
زنان در محیط‌های علمی با تعارض نقش‌های | زنان در محیط‌های علمی با تعارض نقش‌های سه‌گانهٔ خانوادگی، حرفه‌ای و مدیریت محیط جنسیتی مواجه هستند که این مسئله می‌تواند به خستگی جسمی و روانی، کاهش بهره‌وری پژوهشی و تأخیر در پیشرفت علمی آنان منجر شود.<ref>Etzkowitz and Gupta, “Women in Science: A Fair Shake?”, 2006, p.194.</ref> تحقیقات نشان می‌دهد که ارزش‌های فرهنگی و ساختارهای سازمانی به‌صورت سیستماتیک بر مشاغل دانشگاهی زنان، به‌ویژه در رشته‌های علوم و مهندسی، تأثیر منفی می‌گذارند. این چالش‌ها در مرحلهٔ گذار از دانشجوی دکتری به استادیاری تشدید می‌شود، زیرا این دوره اغلب با زمان فرزندآوری زنان همزمان می‌شود.<ref>Rees, “Mainstreaming Gender Equality in Science in the European Union: The ‘ETAN Report’”, 2001, p.253.</ref> | ||
=== | ===نظریه مکانیزم‌های ممانعت=== | ||
نظریهٔ مکانیزم‌های ممانعت نشان می‌دهد که چگونه نظام‌های علمی و حرفه‌ای به‌صورت تاریخی و ساختاری زنان را از دستیابی به موقعیت‌های نخبه‌گرا محروم کرده‌اند. این مکانیسم‌ها شامل دو استراتژی اصلی بوده‌اند. نخست؛ ممانعت مستقیم از ورود زنان به محیط‌های علمی مانند ممنوعیت حضور زنان در دانشگاه‌های معتبر تا دهه ۱۹۶۰م و دوم؛ تبعیض سیستماتیک پس از ورود، که از طریق گفتمان‌های تضعیف‌کنندهٔ توانمندی‌های فکری زنان و تأکید بر نقش‌های سنتی خانگی اعمال شده است. این فرایندها با ایجاد پیوندهای معنایی بین مردانگی و عقلانیت علمی از یک سو و زنانگی و حوزهٔ خصوصی از سوی دیگر، مشروعیت حضور زنان در عرصه‌های علمی را به چالش کشیده‌اند.<ref>Amâncio, “Reflections on Science as a Gendered Endeavour: Changes and Continuities”, 2005, p.77-78.</ref> رومیتو و ولپی‌تو تأکید می‌کنند که این مکانیسم‌های ممانعت، اگرچه امروز کمتر آشکار هستند، اما در قالب سوگیری‌های نهادی و فرهنگی تداوم یافته‌اند.<ref>[https://jwdp.ut.ac.ir/article_19259.html جانعلیزاده چوب بستی، «تحلیلی بر جایگاه زنان در نهادهای علمی و تخصصی نخبه»، ۱۳۸۶ش، ص۱۸۴.]</ref> | |||
=== | ===نظریه کمبودها=== | ||
نظریهٔ کمبودها به موانع ساختاری (قانونی، سیاسی و اجتماعی) که دانشمندان زن را در محیط‌های علمی با محدودیت مواجه می‌سازد، اشاره دارد. این نظریه بر این اصل استوار است که دانشمندان زن به‌عنوان یک گروه، با فرصت‌های کمتر و موانع بیشتری در مسیر پیشرفت علمی مواجه هستند.<ref>Sonnert, “Women in Science and Engineering: Advances, Challenges, and Solutions”, 1999, p.42.</ref> موانع ساختاری شامل دو دستهٔ رسمی و غیررسمی می‌شوند که اگرچه موانع رسمی در دهه‌های اخیر کاهش یافته‌اند، اما موانع غیررسمی و ظریف‌تر همچنان پابرجا هستند.<ref>Settles and et. al. , “The Climate for Women in Academic Science: The Good, the Bad, and the Changeable”, 2006, p.47-48.</ref> این موانع شامل تبعیض جنسیتی، آزار جنسی و محدودیت در دسترسی به شبکه‌های اجتماعی حرفه‌ای می‌شود که همگی منجر به نتایج کاری ضعیف‌تر برای زنان در مقایسه با همتایان مردشان می‌شود.<ref>McGrayne, Nobel Women in Science: Their Lives, Struggles, and Momentous Discoveries, 1998, p.63.</ref> | |||
از منظر هنجار عام‌گرایی رابرت کی مرتون، که بر ارزیابی افراد صرفاً بر اساس شایستگی‌های علمی تأکید دارد، تحقیقات نشان می‌دهد که این هنجار در عمل نقض می‌شود. زنان برای دستیابی به موقعیت‌های برابر با مردان، نیازمند | از منظر هنجار عام‌گرایی رابرت کی مرتون، که بر ارزیابی افراد صرفاً بر اساس شایستگی‌های علمی تأکید دارد، تحقیقات نشان می‌دهد که این هنجار در عمل نقض می‌شود. زنان برای دستیابی به موقعیت‌های برابر با مردان، نیازمند ارائهٔ عملکردی به‌مراتب بهتر هستند. مطالعات متعدد نشان داده‌اند که حتی با وجود برابری در شایستگی‌های علمی، مردان در فرآیندهای ارزیابی و انتخاب ترجیح داده می‌شوند. علاوه بر این، شبکه‌های اجتماعی غیررسمی که برای پیشرفت حرفه‌ای حیاتی هستند، عمدتاً مردانه‌محور باقی مانده‌اند. در حالی‌که دانشمندان مرد از حمایت اساتید راهنما و دسترسی به این شبکه‌ها بهره‌مند می‌شوند، بسیاری از دانشمندان زن احساس انزوا و محرومیت می‌کنند. این وضعیت منجر به خروج تعداد زیادی از زنان با استعداد از محیط‌های علمی یا کاهش موفقیت‌های حرفه‌ای آنان می‌شود.<ref>Andersen, “The Norm of Universalism in Sciences, Social Origins and Gender of Researchers in Denmark”, 2001, p.256.</ref> تحقیقات فاکس و کولات‌الا نیز نشان می‌دهد که حدود ۹۵٪ از زنان عضو هیئت علمی معتقدند عوامل شخصی و جنسیتی تأثیر منفی بر پیشرفت شغلی آنان داشته است.<ref>Fox and Colatrella, “Participation, Performance, and Advancement of Women in Academic Science and Engineering: What is at Issue and Why?”, 2006, p.381.</ref> | ||
این چالش‌ها در کنار مسئولیت‌های | این چالش‌ها در کنار مسئولیت‌های چندگانهٔ زنان (خانوادگی، حرفه‌ای و مدیریت محیط جنسیتی) و انتظارات فرهنگی از نقش‌های سنتی، چرخه‌ای از محرومیت را ایجاد می‌کند که تغییر آن مستلزم بازنگری در ساختارهای نهادی، فرهنگ سازمانی و ایجاد مکانیزم‌های حمایتی برای زنان در محیط‌های علمی است.<ref>Kemelgor and Etzkowitz, “Overcoming Isolation: Women's Dilemmas in American Academic Science”, 2001, p.239.</ref> | ||
==چالش‌های دانشمندان زن در عرصه علم== | ==چالش‌های دانشمندان زن در عرصه علم== | ||
فعالیت دانشمندان زن در حوزه‌های علمی با موانع فردی و شخصی، موانع سازمانی، موانع اجتماعی-فرهنگی و موانع قانونی در چند سطحِ محدودیت‌های فرهنگی، سنتی و تعارض نقش‌های خانوادگی-شغلی، ساختارهای سلسله‌مراتبی مردانه و مکانیسم‌های تبعیض سیستماتیک، هنجارهای جنسیتی شده و انگاره‌های قالبی و در نهایت نقصان در نظام‌های حمایتی درون‌سازمانی و کلان‌سیاستی روبه‌رو است که ریشه در ساختارهای اجتماعی، فرهنگی و نهادی دارد.<ref>[ | فعالیت دانشمندان زن در حوزه‌های علمی با موانع فردی و شخصی، موانع سازمانی، موانع اجتماعی-فرهنگی و موانع قانونی در چند سطحِ محدودیت‌های فرهنگی، سنتی و تعارض نقش‌های خانوادگی-شغلی، ساختارهای سلسله‌مراتبی مردانه و مکانیسم‌های [[تبعیض جنسیتی|تبعیض]] سیستماتیک، هنجارهای جنسیتی شده و انگاره‌های قالبی و در نهایت نقصان در نظام‌های حمایتی درون‌سازمانی و کلان‌سیاستی روبه‌رو است که ریشه در ساختارهای اجتماعی، فرهنگی و نهادی دارد.<ref>[https://jwdp.ut.ac.ir/article_36532.html احمدی کهنعلی و همکاران، «موانع دستیابی زنان به پست‌های مدیریتی از دیدگاه مدیران زن (مطالعه‌ای کیفی در شهر بندرعباس)»، ۱۳۹۲ش، ص338-346.]</ref> | ||
== | [[آتش‌نشان زن|آتش‌نشانان زن]] ایرانی، اگرچه در زمرهٔ دانشمندان STEM قرار نمی‌گیرند، اما به‌عنوان پیشگامان عرصهٔ عملیاتی ایمنی شناخته می‌شوند. این گروه همانند دانشمندان زن با چالش‌های ساختاری از جمله کلیشه‌های جنسیتی، تبعیض شغلی و تعادل کار-خانواده مواجه هستند، اما چالش‌های موانع فیزیکی و فرهنگی مانند مقاومت در پذیرش زنان در مشاغل پرخطر، عدم ایمنی ماشین‌های آتش‌نشانی، نداشتن خودروی حریق و منبع آب در ایستگاه آتش‌نشانی را نیز تجربه می‌کنند. این چالش‌ها نشان‌دهندهٔ ضرورت توجه خاص به هر دو گروه پیشگام در طراحی سیاست‌های حمایتی است.<ref>[https://www.isna.ir/news/1403111611731/ «زنان آتش‌نشان؛ تحقق یک رؤیا»، خبرگزاری ایسنا.]</ref> | ||
با توجه به جایگاه | |||
==راهکارهای ساختاری== | |||
با توجه به جایگاه برجستهٔ دانشمندان زن در پیشبرد مرزهای علم، رفع موانع پیش روی آنان مستلزم اتخاذ راهکارهای چندسطحی است. در سطح فردی، ارائهٔ بورسیه‌های هدفمند در رشته‌های STEM (علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات)، تسهیلات مرخصی زایمان و برنامه‌های منتورشیپ می‌تواند به توانمندسازی آنان بینجامد.<ref>Bass, Bass and Stogdill‟s Handbook of Leadership: Theory, Research, and Managerial Applications, 1990, p.58.</ref> در سطح سازمانی، تعیین سهمیه‌های جنسیتی در پست‌های مدیریتی، ایجاد چارچوب‌های ارزیابی عاری از تبعیض و راه‌اندازی واحدهای حمایتی ضروری است.<ref>Frank, “Chinese Students’ Perceptions of Women in Management: Will It Be Easier?”, 2001, p.321-322.</ref> در بستر اجتماعی، بازنگری محتوای آموزشی با تأکید بر نقش‌آفرینی زنان، معرفی الگوهای موفق و اجرای کارزارهای آگاهی‌بخش می‌تواند کلیشه‌های جنسیتی را تعدیل کند.<ref>O'Sullivan and Sheridan, “Ms Representations: Women, Management,and Popular Culture”, 1999, p.16-17.</ref> در سطح کلان، تصویب قوانین ضمانت‌کنندهٔ برابری فرصت‌ها، اختصاص گرنت‌های پژوهشی ویژه و ایجاد شبکه‌های حرفه‌ای از جمله اقدامات مؤثر است.<ref>Traves and et. al. , “Careers of women managers in the retail industry”, 1997, p.137.</ref> | |||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
{{پانویس}} | |||
==منابع== | ==منابع== | ||
{{آغاز منابع}} | |||
* «آذر اندامی نخستین نام ایرانی در سیاره زهره مروری بر زندگی پزشک و پژوهشگر نام‌آور ایرانی»، وب‌سایت مرکز مطالعات و پژوهش‌های فلکی-نجومی، تاریخ درج مطلب: ۱۵ آذر ۱۳۸۴ش. | |||
احمدی | * «این ۱۸ پژوهشگر زن ایرانی در فهرست پراستنادترین پژوهشگران قرار دارند»، وب‌سایت روزنامه همشهری، تاریخ درج مطلب: ۱۰ دی ۱۴۰۳ش. | ||
* احمدی کهنعلی، رضا و همکاران، «موانع دستیابی زنان به پست‌های مدیریتی از دیدگاه مدیران زن (مطالعه‌ای کیفی در شهر بندرعباس)»، زن در توسعه و سیاست، دوره ۱۱، شماره ۳، ۱۳۹۲ش. | |||
«افزایش سهم محققان زن به ۳۱ درصد»، | * «افزایش سهم محققان زن به ۳۱ درصد»، خبرگزاری دانشجو، تاریخ درج مطلب: ۲۹ اسفند ۱۴۰۳ش. | ||
* «بانوی ایرانی جزء افراد ۲ درصد دانشمند برتر جهان شناخته و معرفی شد»، وب‌سایت میگنا، تاریخ درج مطلب: ۳۱ تیر ۱۴۰۲ش. | |||
* جانعلیزاده چوب بستی، حیدر، «تحلیلی بر جایگاه زنان در نهادهای علمی و تخصصی نخبه»، پژوهش زنان، دوره ۵، شماره ۱، ۱۳۸۶ش. | |||
* «چالش‌های زنان و دختران در عرصه علم و راهکارهای رفع آن»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۲ بهمن ۱۴۰۳ش. | |||
«بانوی ایرانی جزء افراد ۲ درصد دانشمند برتر جهان شناخته و معرفی شد»، وب‌سایت میگنا، تاریخ درج مطلب: ۳۱ تیر ۱۴۰۲ش. | * «ده دانشمند برجسته زن جهان»، وب‌سایت عصر ایران، تاریخ درج مطلب: ۲۲ تیر ۱۳۸۸ش. | ||
* «روز جهانی زنان و دختران در علم + تاریخچه و شعار»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: ۲۲ بهمن ۱۴۰۲ش. | |||
* «زنان آتش‌نشان؛ تحقق یک رؤیا»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۱۷ بهمن ۱۴۰۳ش. | |||
* «زیتون سرخ»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: ۱۱ اسفند ۱۳۹۷ش. | |||
«چالش‌های زنان و دختران در عرصه علم و راهکارهای رفع آن»، | * «سه زن ایرانی در فهرست ۵۰ دانشمند زن برجسته آسیا، انتخاب محقق ایرانی به‌عنوان یکی از دو دانشمند زن برجسته استرالیا»، وب‌سایت دیده‌بان علم ایران، تاریخ درج مطلب: ۱۷ دی ۱۳۹۷ش. | ||
* شنایدر، الکساندر م، «چهار مرحله یک قلمرو علمی؛ چهار نوع دانشمند»، ترجمه پرویز ملک‌زاده و علی فرازمند، نامه علوم پایه، شماره‌های ۲ و ۳، ۱۴۰۰ش. | |||
«ده دانشمند برجسته زن جهان»، وب‌سایت عصر ایران، تاریخ درج مطلب: ۲۲ تیر ۱۳۸۸ش. | * صائبی صفت، نسترن، «زنان چگونه جایگاه خود را در علم پیدا کنند؟، از کلیشه‌های جنسیتی تا برابری در دانش»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران دانشجویی ایران، تاریخ درج مطلب: ۲۵ اسفند ۱۴۰۳ش. | ||
* طیران، محمدرضا، «گزارش یونسکو: شکاف جنسیتی در رشته‌های STEM و چالش‌های پیش رو»، وب‌سایت اسکورایز، تاریخ درج مطلب: ۳۱ اردیبهشت ۱۴۰۴ش. | |||
«روز جهانی زنان و دختران در علم + تاریخچه و شعار»، | * عبداللهی، میترا، «استاد دانشگاه پیام‌نور مشهد شیمیدان برجسته جهان شناخته شد»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۷ آبان ۱۳۹۹ش. | ||
* «نام آزیتا افراشی در جمع بانوان پژوهشگر ایرانی پراستناد»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: ۱۹ آذر ۱۴۰۲ش. | |||
«زنان آتش‌نشان؛ تحقق یک | * نامور، زهرا و ورع، نرجس، «جایگاه و نقش علمی زنان در قدرت نرم (مطالعه موردی نقش زنان در ارکان نشریات علمی»، مطالعات قدرت نرم، سال ۱۲، شماره ۱، ۱۴۰۱ش. | ||
* Amâncio, Ligia, “Reflections on Science as a Gendered Endeavour: Changes and Continuities”, Social Science Information, Vol.44(1), 2005. | |||
«زیتون سرخ»، | * Andersen, Heine, “The Norm of Universalism in Sciences, Social Origins and Gender of Researchers in Denmark”, Journal of Scientometrics, Vol.50(2), 2001. | ||
* Bass, Bernard M, Bass and Stogdill‟s Handbook of Leadership: Theory, Research, and Managerial Applications, 3rd Ed. London, UK: Free Press, 1990. | |||
«سه زن ایرانی در فهرست ۵۰ دانشمند زن برجسته | * Brush, Stephen G, “Women in Science and Engineering”, Journal of American Scientist, Vol.79 (5), 1991. | ||
* Etzkowitz, Henry; Gupta, Namrata, “Women in Science: A Fair Shake?”, Journal of Minerva, Vol.44(2), 2006. | |||
شنایدر، الکساندر م، «چهار مرحله یک قلمرو علمی؛ چهار نوع دانشمند»، ترجمه پرویز ملک‌زاده و علی فرازمند، نامه علوم پایه، شماره‌های ۲ و ۳، ۱۴۰۰ش. | * Fiegener, Mark K, “Science and Engineering Degrees: 1966–2010”, Human Resources Statistics Program, 2013. | ||
* Fox, Mary Frank; Colatrella, Carol, “Participation, Performance, and Advancement of Women in Academic Science and Engineering: What is at Issue and Why?”, Journal of Technology Transfer, Vol.31, 2006. | |||
صائبی صفت، نسترن، «زنان چگونه جایگاه خود را در علم پیدا | * Frank, Ellen J, “Chinese Students‟ Perceptions of Women in Management: Will It Be Easier?”, Women in Management Review, Vol.16(7), 2001. | ||
* Healy, Geraldine; özbilgin, Mustafa; Aliefendioğlu, Hanife, “Academic Employment and Gender: A Turkish Challenge to Vertical Sex Segregation”, European Journal of Industrial Relations, Vol.11(2), 2005. | |||
طیران، محمدرضا، «گزارش یونسکو: شکاف جنسیتی در رشته‌های STEM و چالش‌های پیش رو»، وب‌سایت اسکورایز، تاریخ درج مطلب: ۳۱ اردیبهشت ۱۴۰۴ش. | * “International Day of Women and Girls in Science, 11 February”, website United Nations, 11 February 2025. | ||
* Jordan, Richard, “Why we need an International Day?”, Journal of Medical and Surgical Research, Vol.11 (3), 2016. | |||
* Kemelgor, Carol; Etzkowitz, Henry, “Overcoming Isolation: Women's Dilemmas in American Academic Science”, Journal of Minerva, Vol.39, 2001. | |||
* McGrayne, Sharon Bertsch, Nobel Women in Science: Their Lives, Struggles, and Momentous Discoveries, 2nd ed. , Washington D.C. : Joseph Henry Press, 1998. | |||
«نام آزیتا افراشی در جمع بانوان پژوهشگر ایرانی پراستناد»، | * O'Sullivan, Jane; Sheridan, Alison, “Ms Representations: Women, Management,and Popular Culture”, Women in Management Review, Vol.14(1), 1999. | ||
* Rees, Teresa, “Mainstreaming Gender Equality in Science in the European Union: The ‘ETAN Report’”, Journal of Gender and Education, Vol.13(3), 2001. | |||
نامور، | * Settles, H. S; Cortia, L. M; Malley, J; Stewart, A. J; “The Climate for Women in Academic Science: The Good, the Bad, and the Changeable”, Journal of Psychology of Women Quarterly, Vol.30, 2006. | ||
* Sonnert, Gerhard, “Women in Science and Engineering: Advances, Challenges, and Solutions”, In: Selby, C. C. Choices and Successes: Women in Science and Engineering, Annuals of the New York Academy of Sciences, Vol. 869. Women in Science and Engineering: Choices for Success. Proceedings of a conference, New York, Academy of Sciences, 1999. | |||
Amâncio, Ligia, “Reflections on Science as a Gendered Endeavour: Changes and Continuities”, Social Science Information, Vol.44(1), 2005. | * Traves, Gender; Brockbank, Anne; Tomlinson, Frances; “Careers of women managers in the retail industry”, Service Industries Journal, Vol.17 (1), 1997. | ||
* Whaley, Leigh Ann, Women's History as Scientists, Santa Barbara, California: ABC-CLIO, INC, 2003. | |||
Andersen, Heine, “The Norm of Universalism in Sciences, Social Origins and Gender of Researchers in Denmark”, Journal of Scientometrics, Vol.50(2), 2001. | {{پایان منابع}} | ||
[[رده: ویکی‌جنسیت]] | |||
Bass, Bernard M, Bass and Stogdill‟s Handbook of Leadership: Theory, Research, and Managerial Applications, 3rd Ed. London, UK: Free Press, 1990. | |||
Brush, Stephen G, “Women in Science and Engineering”, Journal of American Scientist, Vol.79 (5), 1991. | |||
Etzkowitz, Henry; Gupta, Namrata, “Women in Science: A Fair Shake?”, Journal of Minerva, Vol.44(2), 2006. | |||
Fiegener, Mark K, “Science and Engineering Degrees: 1966–2010”, Human Resources Statistics Program, 2013. | |||
Fox, Mary Frank; Colatrella, Carol, “Participation, Performance, and Advancement of Women in Academic Science and Engineering: What is at Issue and Why?”, Journal of Technology Transfer, Vol.31, 2006. | |||
Frank, Ellen J, “Chinese Students‟ Perceptions of Women in Management: Will It Be Easier?”, Women in Management Review, Vol.16(7), 2001. | |||
Healy, Geraldine; özbilgin, Mustafa; Aliefendioğlu, Hanife, “Academic Employment and Gender: A Turkish Challenge to Vertical Sex Segregation”, European Journal of Industrial Relations, Vol.11(2), 2005. | |||
“International Day of Women and Girls in Science, 11 February”, website United Nations, 11 February 2025. | |||
Jordan, Richard, “Why we need an International Day?”, Journal of Medical and Surgical Research, Vol.11 (3), 2016. | |||
Kemelgor, Carol; Etzkowitz, | |||
McGrayne, Sharon Bertsch, Nobel Women in Science: Their Lives, Struggles, and Momentous Discoveries, 2nd ed., Washington D.C.: Joseph Henry Press, 1998. | |||
O'Sullivan, Jane; Sheridan, Alison, “Ms Representations: Women, Management,and Popular Culture”, Women in Management Review, Vol.14(1), 1999. | |||
Rees, Teresa, “Mainstreaming Gender Equality in Science in the European Union: The ‘ETAN Report’”, Journal of Gender and Education, Vol.13(3), 2001. | |||
Settles, H. S; Cortia, L. M; Malley, J; Stewart, A. J; “The Climate for Women in Academic Science: The Good, the Bad, and the Changeable”, Journal of Psychology of Women Quarterly, Vol.30, 2006. | |||
Sonnert, Gerhard, “Women in Science and Engineering: Advances, Challenges, and Solutions”, In: Selby, C. C. Choices and Successes: Women in Science and Engineering, Annuals of the New York Academy of Sciences, Vol. 869. Women in Science and Engineering: Choices for Success. Proceedings of a conference, New York, Academy of Sciences, 1999. | |||
Traves, Gender; Brockbank, Anne; Tomlinson, Frances; “Careers of women managers in the retail industry”, Service Industries Journal, Vol.17 (1), 1997. | |||
Whaley, Leigh Ann, Women's History as Scientists, Santa Barbara, California: ABC-CLIO, INC, 2003. | |||
نسخهٔ کنونی تا ۶ شهریور ۱۴۰۴، ساعت ۲۲:۲۹
دانشمند زن؛ بانوان متخصص در برخی علوم و پیش‌برندهٔ دانش.
امروزه حضور زنان در عرصه‌های علمی پررنگ‌تر و تأثیرگذارتر از گذشته شده است تا جایی که در رشته‌های بسیاری، پیشگامی را از آنِ خود کرده‌اند. با این حال، در حوزه‌های انتزاعی مانند فلسفه و ریاضیات، این حضور کمرنگ‌تر و رشد آن کندتر بوده است. نهادهای علمی و صنعتی با ابتکارات مختلف، به‌ویژه در روز جهانی زنان و دختران در علم، می‌کوشند تا نقش زنان را در رشته‌های STEM (علوم، فناوری، مهندسی و ریاضی) ارتقا دهند؛ اما هنوز موانع جدی، ازجمله محدودیت‌های فردی، سازمانی، فرهنگی و قوانین داخلی و بیرونی، راه را برای حضور پرتعداد آنان در موقعیت‌های علمی نخبه‌گرا دشوار می‌سازد. اگرچه تلاش‌های جهانی برای کاهش این شکاف جنسیتی ادامه دارد، ولی هنوز در برخی زمینه‌ها، فاصلهٔ قابل توجهی بین حضور زنان و مردان احساس می‌شود.
تعریف دانشمند زن
زنان دانشمند، متخصصانی هستند که با بهره‌گیری از دانش، خلاقیت و روش‌های نظام‌مند علمی در تولید، توسعه یا کاربرد دانش در حوزه‌های علمی مشارکت فعال دارند. ویژگی ممتاز دانشمندان زن، توانایی تلفیق بینش‌های چندرشته‌ای با رویکردهای انتقادی به مسائل علمی و اجتماعی است که در مواردی منجر به خلق پارادایم‌های بدیل در علوم شده است.[۱] دانشمندان زن را با تطبیق بر مراحل تحول علمی می‌توان به چهار دسته تقسیم کرد.
- پیشگامان با خلق پارادایم‌های جدید؛
- توسعه‌دهندگان با تعمیم روش‌ها بر اساس خلاقیت؛
- منظم‌سازان با بازتعریف تدوین نظام‌مند دانش همراه با دقت و جزئی‌نگری؛
- کاربران/مهندسان با تبدیل علم به فناوری، تعامل پویای میان نظریه‌پردازی، روش‌شناسی، نظام‌سازی و کاربرد عملی را نشان می‌دهند.[۲]
روز جهانی زنان دانشمند
روز جهانی زنان و دختران در علم، یک رویداد سالانه است که در ۱۱ فوریه با هدف ترویج مشارکت کامل و برابر زنان در رشته‌های علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات برگزار می‌شود. این روز در سال ۲۰۱۵م، با تصویب قطعنامه ۲۱۲/۷۰ مجمع عمومی سازمان ملل متحد به‌رسمیت شناخته شد و هر سال با تمرکز بر یک موضوع خاص، چالش‌های مرتبط با برابری جنسیتی در عرصهٔ علمی را مورد توجه قرار می‌دهد.[۳] این رویداد با حمایت هیئت‌های نمایندگی دائمی چندین کشور از جمله آندورا، آنتیگوا و باربودا، ارمنستان، استرالیا، بوتان، شیلی، اکوادور، فنلاند، یونان، لتونی، مکزیک، نیجریه، جمهوری کره، سن مارینو و ازبکستان برگزار می‌شود.[۴]
تاریخچه
علی‌رغم رشد تدریجی تعداد زنان فارغ‌التحصیل در رشته‌های مختلف علمی و مهندسی در دانشگاه‌های آمریکا طی دهه‌های ۱۹۶۰ تا ۱۹۸۰م، این روند از دههٔ ۱۹۸۰م، با رکود مواجه شده و به سطحی ثابت رسیده است.[۵] مطالعات انجام‌شده در بریتانیا در سال ۲۰۱۳م، نیز حاکی از آن است که در طول ۲۵ سال منتهی به این تاریخ، مشارکت زنان در حوزه‌های علم، فناوری، مهندسی و ریاضیات رشد قابل‌توجهی نداشته و حضور آنان در این زمینه‌ها همچنان کمرنگ باقی مانده است.[۶]
تحقیقات یونسکو نشان می‌دهد در سال ۲۰۲۵م، زنان تنها ۳۵٪ از فارغ‌التحصیلان رشته‌های STEM در سطح جهانی را تشکیل می‌دهند، رقمی که در طول دههٔ گذشته تغییر محسوسی نداشته است. این پدیدهٔ نگران‌کننده ناشی از دو عامل کلیدی است؛ اولاً، وجود شکاف اعتماد به نفس در مهارت‌های ریاضی در میان دختران، علی‌رغم عملکرد تحصیلی مطلوب آنان و ثانیاً، تداوم کلیشه‌های جنسیتی عمیق نهادینه‌شده که به‌صورت سیستماتیک مسیر پیشرفت زنان را در مشاغل علمی و فناورانه محدود می‌سازد.[۷]
سازمان ملل متحد از سال ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۴م، هر ساله با انتخاب موضوعات محوری در روز جهانی دانشمندان زن، به بررسی ابعاد مختلف چالش‌های برابری جنسیتی در حوزه‌های STEM پرداخته است، ازجمله: نقش تحول‌آفرین زنان در علوم، نقش رسانه‌ها در شکل‌دهی به کلیشه‌های جنسیتی، ارتباط علوم و اهداف صلح جهانی، اقتصاد پایدار، برابری در علم، فناوری و نوآوری، حل چالش‌های اجتماعی، بحران آب به‌عنوان محور عدالت جنسیتی، تأکید بر اقدامات عملی و ضرورت حضور زنان در پست‌های کلیدی علمی.[۸]
آمار دانشمندان زن
بر اساس گزارش‌های بین‌المللی، سهم دانشمندان زن در سطح جهانی از ۲۹٪ در سال ۲۰۰۲م، به ۴۱٪ در سال ۲۰۲۲م، افزایش یافته است. با این حال، توزیع این مشارکت از سال ۲۰۱۸م تا ۲۰۲۲م، ناهمگون است و کشورهایی مانند پرتغال، اسپانیا و آرژانتین بالاترین سهم را داشته‌اند. این نسبت برای دانشمندان زن در ایالات متحده، برابر ۴۲٪ است.[۹]
دانشمندان زن در رشته‌های شیمی، زیست‌شناسی مولکولی، ایمونولوژی، روان‌شناسی و سایر رشته‌ها به برابری دست یافتند در حالی‌که سهم زنان در رشته‌های مهندسی و ریاضیات، دانشمندان زن به ترتیب تنها ۲۸٪ و ۲۷٪ است.[۱۰]
بر اساس گزارش یوروست در سال ۲۰۲۳م، تعداد دانشمندان زن در اتحادیه اروپا به ۷٫۷ میلیون نفر رسید که افزایشی ۳۸۱٬۲۰۰ نفری نسبت به سال ۲۰۲۲م، را نشان می‌دهد. توزیع جغرافیایی این حضور ناهمگون بوده است، به‌طوری که دانمارک (۵۰٫۸٪) و اسپانیا (۵۰٪) و بلغارستان (۳۹٫۱٪) بالاترین سهم و مجارستان (۳۰٫۷٪) و فنلاند (۳۱٫۴٪) و ایتالیا با (۳۱٫۴٪) کمترین میزان مشارکت زنان در حوزه‌های علمی و مهندسی را داشتند.[۱۱]
در ایران، تعداد محققان زن از ۳۵٬۲۴۰ نفر در سال ۱۳۹۱ش، به ۸۷٬۲۸۴ نفر در سال ۱۴۰۱ش افزایش یافته است که نشان‌دهندهٔ رشد سهم محققان زن از ۲۶٪ به ۳۱٪ در این دوره است.[۱۲]
سهم جهانی دانشمندان زن در سال ۲۰۲۴م، تنها حدود ۳۳٫۳٪ از کل محققان جهان را تشکیل می‌دهند. این آمار از گزارش‌های سازمان ملل متحد و یونسکو استنباط می‌شود و نشان می‌دهد که از هر ۳ دانشمند، ۱ نفر زن است.[۱۳]
معروف‌ترین دانشمندان زن
دانشمندان زن ایرانی و جهانی، با کشف‌ها و دستاوردهایشان نقش مهمی در پیشرفت علم ایفا کرده‌اند. این زنان الهام‌بخش نسل‌های آینده در عرصه‌های علمی هستند.[۱۴]
در جهان
از هیپاتیا در قرن چهارم میلادی، نخستین ریاضیدان زن و فیلسوف نوافلاطونی که در اسکندریه به تدریس ریاضیات و نجوم پرداخت و به‌دست افراطیون مذهبی کشته شد، تا ماری کوری، تنها دانشمندی که دو جایزهٔ نوبل در فیزیک و شیمی دریافت کرد، زنان همواره نقش کلیدی در پیشرفت علم داشته‌اند. روزالیند فرانکلین با تحقیقاتش در کریستالوگرافی DNA، پایه‌های کشف ساختار مارپیچ دوگانه را بنا نهاد، اما جایزه نوبل به همکاران مردش رسید. آدا لاولیس، اولین برنامه‌نویس جهان، با همکاری چارلز بابیج، مفاهیم پایه‌ای محاسبات کامپیوتری را توسعه داد. لیز مایتنر در کشف شکافت هسته‌ای نقش داشت، اما همکارش اوتو هان جایزه نوبل را دریافت کرد. ژوسلین بل برنل، کاشف تپ‌اخترها، نیز از سوی کمیته نوبل نادیده گرفته شد. دوروتی هاگکین با تکمیل تکنیک پراش اشعه ایکس، ساختار مولکول‌های پیچیده را رمزگشایی کرد و نوبل شیمی ۱۹۶۴م، را برد. سوفی ژرمن، ریاضیدان خودآموخته در نظریهٔ اعداد پیشگام بود. ورا روبین با اثبات وجود ماده تاریک، درک ما از کیهان را دگرگون کرد. ریتا لوی مونتالچینی، نوروبیولوژیست، فاکتور رشد عصبی را کشف کرد و نوبل پزشکی ۱۹۸۶م، را دریافت کرد.[۱۵]
در ایران
در سال ۱۳۹۷ش انجمن آکادمی‌های علوم آسیا (AASSA) در کتاب «شرح حال دانشمندان زن آسیا»، دکتر طاهره کاغذچی (استاد مهندسی شیمی دانشگاه امیرکبیر) و دکتر زهرا امام‌جمعه (استاد صنایع غذایی دانشگاه تهران) را به‌عنوان دو دانشمند برجسته ایرانی معرفی کرده است.[۱۶]
بر اساس گزارش مؤسسه استنادی جهان اسلام، ۱۸ پژوهشگر زن دانشگاه تهران از جمله فرنوش فریدبد، فرزانه شمیرانی، فرشته رشچی، مریم سلامی، رضوان حکیم‌زاده و زهرا امام‌جمعه در فهرست پراستنادترین‌های ملی و بین‌المللی شامل ۳ نفر در ۲٪ برتر جهانی (الزویر-استنفورد)، ۶ نفر در ۱٪ برتر دهه اخیر (WoS)، ۳ نفر در ۲٪ پژوهشگران پراستناد در سال ۲۰۲۳م، و ۶ نفر در صدر پژوهشگران ملی (۱۳۹۲–۱۴۰۱ش) قرار دارند. این دستاوردها نشان‌دهندهٔ نقش بی‌بدیل زنان ایرانی در پیشرفت علمی و ارتقای جایگاه ایران در تولید دانش جهانی است.[۱۷]
همچنین در طی سال‌های مختلف، دانشمندان زن ایرانی با دستاوردهای علمی برجسته در سطح جهانی مطرح شده‌اند. دکتر آذر اندامی (پزشک و باکتری‌شناس و سازندهٔ نوعی از واکسن وبا در ایران)،[۱۸] خانم ناهید یوسفیان (نخستین زن اتمی ایران)،[۱۹] دکتر فاطمه فرجادیان (نانودارورسانی)،[۲۰] دکتر زرین اسحاقی (شیمی تجزیه)[۲۱] و دکتر آزیتا افراشی (زبان‌شناسی) از جمله زنان ایرانی هستند که در فهرست دانشمندان برتر جهان قرار گرفته‌اند.[۲۲]
دیدگاه‌های نظری
بررسی چراییِ محدودیتِ حضورِ زنان در موقعیت‌های حرفه‌ای و نهادهای علمیِ نخبه‌گرا، موضوعِ چندین دیدگاهِ نظریِ متفاوت بوده است. این رویکردهای تحلیلی به واکاویِ عوامل و موانعِ ساختاری، اجتماعی، فرهنگی و فردی می‌پردازند که منجر به شکل‌گیریِ نابرابریِ جنسیتی در عرصه‌های علمیِ نخبه‌پسند شده و سبب شده تا سهمِ زنان در دستیابی به جایگاه‌های برجستهٔ آکادمیک و تخصصی، نسبت به مردان، به‌طور چشمگیری محدود باقی بماند.[۲۳]
نظریه تفاوتهای بیولوژیکی
بحث تفاوتهای بیولوژیکی به‌عنوان عامل اصلی کم‌نمایی زنان در علوم نخبه‌گرا، با چالش‌های جدی مواجه است. لورنس سامرس با استناد به یافته‌های تحقیقاتی در کتاب اگزای و شومن (۲۰۰۳م) تحت عنوان «زنان در علوم؛ فرایندها و پیامدهای شغلی»، عوامل ذاتی را مؤثرتر دانست. در حالی‌که نویسندگان این کتاب تفسیر او را رد کرده و نشان دادند که حتی اگر تفاوتهای زیستی و عامل بیولوژیکی وجود داشته باشد، این عامل به‌تنهایی قادر به توجیه شکاف جنسیتی نیست و ترکیب پیچیده‌ای از عوامل اجتماعی-فرهنگی مانند تفاوتهای جنسی به لحاظ بیولوژی مغز، جامعه‌پذیری جنسیتی در خانواده، مدرسه گروه همسالان، معلمان و مشاوران نقش تعیین‌کننده‌تری دارند. این یافته‌ها با تحقیقات جدیدتر که بر ساختارهای نظام‌مند تبعیض تأکید می‌کنند، همخوانی دارد.[۲۴]
نظریه تصورات قالبی جنسیتی
بر اساس دیدگاه ریس و شی‌بینگر، این تصورات قالبی به‌صورت ناخودآگاه در نهادهای اجتماعی نهادینه شده‌اند و منجر به سوگیری‌های سیستماتیک در فرآیندهای ارزیابی، استخدام و ارتقای شغلی می‌شوند. ریس با نظریهٔ سلسله‌مراتب جنسیتی استدلال می‌کند که حتی در محیط‌های مدرن، ویژگی‌های رهبری مانند قاطعیت و استقلال به‌صورت ناخواسته با مردانگی مرتبط دانسته می‌شوند، در حالی‌که زنان به‌رغم دارا بودن این ویژگی‌ها، به‌دلیل ناهمخوانی با کلیشه‌های سنتی زنانه همانند مهربانی و جمع‌گرایی، اغلب به‌عنوان نامتناسب برای نقش‌های کلیدی ارزیابی می‌شوند.[۲۵] از سوی دیگر، شی‌بینگر در نظریهٔ تلهٔ شیشه‌ای نشان می‌دهد که این تصورات قالبی نه‌تنها در سطح فردی، بلکه در ساختارهای سازمانی نیز بازتولید می‌شوند؛ به‌گونه‌ای که شبکه‌های غیررسمی قدرت مانند حلقه‌های مشاوره‌ای یا تخصیص منابع پژوهشی عمدتاً مردانه‌محور باقی می‌مانند و زنان را از دسترسی به فرصت‌های برابر محروم می‌کنند.[۲۶]
نظریه ریزش
نظریه ریزش به فرایند کاهش تدریجی حضور زنان در سطوح بالای حرفه‌ای و علمی اشاره دارد، که در آن زنان علی‌رغم مشارکت اولیه در مقاطع پایین‌تر مانند تحصیلات کارشناسی، به‌طور نامتناسبی در پست‌های ارشد مدیریتی، استادی تمام‌وقت یا موقعیت‌های نخبه‌گرای علمی کمتر نمایندگی می‌شوند.[۲۷] بر اساس دیدگاه هیلی، این پدیده ناشی از کلیشه‌های جنسیتی است که ویژگی‌های رهبری را با مردانگی مرتبط می‌دانند و زنان را به‌دلیل ناهمخوانی با این تصورات سنتی، در معرض ارزیابی‌های ناعادلانه قرار می‌دهند. این سوگیری‌ها در فرآیندهای استخدام و ارتقا تشدید می‌شود و همراه با بار مضاعف کاری (ترکیب نقش‌های خانوادگی و حرفه‌ای)، به حذف سیستماتیک زنان از عرصه‌های علمی نخبه‌گرا منجر می‌شود. غلبه بر این چالش‌ها نیازمند اصلاح ساختارهای نهادی و فرهنگ سازمانی است.[۲۸]
نظریه ریزش، کاهش حضور زنان در سطوح بالای علمی را به عوامل ساختاری نسبت می‌دهد.[۲۹] این نظریه سه راهکار اصلی برای بهبود وضعیت از جمله افزایش تعداد زنان ورودی به سیستم علمی، کاهش نرخ خروج آنان از مسیر علمی و تسهیل بازگشت زنان پس از وقفه‌های شغلی پیشنهاد می‌کند. این رویکردها در کنار هم می‌توانند شکاف جنسیتی در عرصه‌های علمی نخبه‌گرا را کاهش دهند.[۳۰]
نظریه تعارض نقش‌ها
زنان در محیط‌های علمی با تعارض نقش‌های سه‌گانهٔ خانوادگی، حرفه‌ای و مدیریت محیط جنسیتی مواجه هستند که این مسئله می‌تواند به خستگی جسمی و روانی، کاهش بهره‌وری پژوهشی و تأخیر در پیشرفت علمی آنان منجر شود.[۳۱] تحقیقات نشان می‌دهد که ارزش‌های فرهنگی و ساختارهای سازمانی به‌صورت سیستماتیک بر مشاغل دانشگاهی زنان، به‌ویژه در رشته‌های علوم و مهندسی، تأثیر منفی می‌گذارند. این چالش‌ها در مرحلهٔ گذار از دانشجوی دکتری به استادیاری تشدید می‌شود، زیرا این دوره اغلب با زمان فرزندآوری زنان همزمان می‌شود.[۳۲]
نظریه مکانیزم‌های ممانعت
نظریهٔ مکانیزم‌های ممانعت نشان می‌دهد که چگونه نظام‌های علمی و حرفه‌ای به‌صورت تاریخی و ساختاری زنان را از دستیابی به موقعیت‌های نخبه‌گرا محروم کرده‌اند. این مکانیسم‌ها شامل دو استراتژی اصلی بوده‌اند. نخست؛ ممانعت مستقیم از ورود زنان به محیط‌های علمی مانند ممنوعیت حضور زنان در دانشگاه‌های معتبر تا دهه ۱۹۶۰م و دوم؛ تبعیض سیستماتیک پس از ورود، که از طریق گفتمان‌های تضعیف‌کنندهٔ توانمندی‌های فکری زنان و تأکید بر نقش‌های سنتی خانگی اعمال شده است. این فرایندها با ایجاد پیوندهای معنایی بین مردانگی و عقلانیت علمی از یک سو و زنانگی و حوزهٔ خصوصی از سوی دیگر، مشروعیت حضور زنان در عرصه‌های علمی را به چالش کشیده‌اند.[۳۳] رومیتو و ولپی‌تو تأکید می‌کنند که این مکانیسم‌های ممانعت، اگرچه امروز کمتر آشکار هستند، اما در قالب سوگیری‌های نهادی و فرهنگی تداوم یافته‌اند.[۳۴]
نظریه کمبودها
نظریهٔ کمبودها به موانع ساختاری (قانونی، سیاسی و اجتماعی) که دانشمندان زن را در محیط‌های علمی با محدودیت مواجه می‌سازد، اشاره دارد. این نظریه بر این اصل استوار است که دانشمندان زن به‌عنوان یک گروه، با فرصت‌های کمتر و موانع بیشتری در مسیر پیشرفت علمی مواجه هستند.[۳۵] موانع ساختاری شامل دو دستهٔ رسمی و غیررسمی می‌شوند که اگرچه موانع رسمی در دهه‌های اخیر کاهش یافته‌اند، اما موانع غیررسمی و ظریف‌تر همچنان پابرجا هستند.[۳۶] این موانع شامل تبعیض جنسیتی، آزار جنسی و محدودیت در دسترسی به شبکه‌های اجتماعی حرفه‌ای می‌شود که همگی منجر به نتایج کاری ضعیف‌تر برای زنان در مقایسه با همتایان مردشان می‌شود.[۳۷]
از منظر هنجار عام‌گرایی رابرت کی مرتون، که بر ارزیابی افراد صرفاً بر اساس شایستگی‌های علمی تأکید دارد، تحقیقات نشان می‌دهد که این هنجار در عمل نقض می‌شود. زنان برای دستیابی به موقعیت‌های برابر با مردان، نیازمند ارائهٔ عملکردی به‌مراتب بهتر هستند. مطالعات متعدد نشان داده‌اند که حتی با وجود برابری در شایستگی‌های علمی، مردان در فرآیندهای ارزیابی و انتخاب ترجیح داده می‌شوند. علاوه بر این، شبکه‌های اجتماعی غیررسمی که برای پیشرفت حرفه‌ای حیاتی هستند، عمدتاً مردانه‌محور باقی مانده‌اند. در حالی‌که دانشمندان مرد از حمایت اساتید راهنما و دسترسی به این شبکه‌ها بهره‌مند می‌شوند، بسیاری از دانشمندان زن احساس انزوا و محرومیت می‌کنند. این وضعیت منجر به خروج تعداد زیادی از زنان با استعداد از محیط‌های علمی یا کاهش موفقیت‌های حرفه‌ای آنان می‌شود.[۳۸] تحقیقات فاکس و کولات‌الا نیز نشان می‌دهد که حدود ۹۵٪ از زنان عضو هیئت علمی معتقدند عوامل شخصی و جنسیتی تأثیر منفی بر پیشرفت شغلی آنان داشته است.[۳۹]
این چالش‌ها در کنار مسئولیت‌های چندگانهٔ زنان (خانوادگی، حرفه‌ای و مدیریت محیط جنسیتی) و انتظارات فرهنگی از نقش‌های سنتی، چرخه‌ای از محرومیت را ایجاد می‌کند که تغییر آن مستلزم بازنگری در ساختارهای نهادی، فرهنگ سازمانی و ایجاد مکانیزم‌های حمایتی برای زنان در محیط‌های علمی است.[۴۰]
چالش‌های دانشمندان زن در عرصه علم
فعالیت دانشمندان زن در حوزه‌های علمی با موانع فردی و شخصی، موانع سازمانی، موانع اجتماعی-فرهنگی و موانع قانونی در چند سطحِ محدودیت‌های فرهنگی، سنتی و تعارض نقش‌های خانوادگی-شغلی، ساختارهای سلسله‌مراتبی مردانه و مکانیسم‌های تبعیض سیستماتیک، هنجارهای جنسیتی شده و انگاره‌های قالبی و در نهایت نقصان در نظام‌های حمایتی درون‌سازمانی و کلان‌سیاستی روبه‌رو است که ریشه در ساختارهای اجتماعی، فرهنگی و نهادی دارد.[۴۱]
آتش‌نشانان زن ایرانی، اگرچه در زمرهٔ دانشمندان STEM قرار نمی‌گیرند، اما به‌عنوان پیشگامان عرصهٔ عملیاتی ایمنی شناخته می‌شوند. این گروه همانند دانشمندان زن با چالش‌های ساختاری از جمله کلیشه‌های جنسیتی، تبعیض شغلی و تعادل کار-خانواده مواجه هستند، اما چالش‌های موانع فیزیکی و فرهنگی مانند مقاومت در پذیرش زنان در مشاغل پرخطر، عدم ایمنی ماشین‌های آتش‌نشانی، نداشتن خودروی حریق و منبع آب در ایستگاه آتش‌نشانی را نیز تجربه می‌کنند. این چالش‌ها نشان‌دهندهٔ ضرورت توجه خاص به هر دو گروه پیشگام در طراحی سیاست‌های حمایتی است.[۴۲]
راهکارهای ساختاری
با توجه به جایگاه برجستهٔ دانشمندان زن در پیشبرد مرزهای علم، رفع موانع پیش روی آنان مستلزم اتخاذ راهکارهای چندسطحی است. در سطح فردی، ارائهٔ بورسیه‌های هدفمند در رشته‌های STEM (علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات)، تسهیلات مرخصی زایمان و برنامه‌های منتورشیپ می‌تواند به توانمندسازی آنان بینجامد.[۴۳] در سطح سازمانی، تعیین سهمیه‌های جنسیتی در پست‌های مدیریتی، ایجاد چارچوب‌های ارزیابی عاری از تبعیض و راه‌اندازی واحدهای حمایتی ضروری است.[۴۴] در بستر اجتماعی، بازنگری محتوای آموزشی با تأکید بر نقش‌آفرینی زنان، معرفی الگوهای موفق و اجرای کارزارهای آگاهی‌بخش می‌تواند کلیشه‌های جنسیتی را تعدیل کند.[۴۵] در سطح کلان، تصویب قوانین ضمانت‌کنندهٔ برابری فرصت‌ها، اختصاص گرنت‌های پژوهشی ویژه و ایجاد شبکه‌های حرفه‌ای از جمله اقدامات مؤثر است.[۴۶]
پانویس
- ↑ Whaley, Women's History as Scientists, 2003, p.34.
- ↑ شنایدر، «چهار مرحله یک قلمرو علمی؛ چهار نوع دانشمند»، ۱۴۰۰ش، ص117-122.
- ↑ Jordan, “Why we need an International Day?”, 2016, p.197–198.
- ↑ “International Day of Women and Girls in Science, 11 February”, website United Nations
- ↑ Brush, “Women in Science and Engineering”, 1991, p.405.
- ↑ Fiegener, “Science and Engineering Degrees: 1966–2010”, 2013, p.98.
- ↑ طیران، «گزارش یونسکو: شکاف جنسیتی در رشته‌های STEM و چالش‌های پیش رو»، وب‌سایت اسکورایز.
- ↑ “International Day of Women and Girls in Science, 11 February”, website United Nations.
- ↑ صائبی صفت، «زنان چگونه جایگاه خود را در علم پیدا کنند؟ از کلیشه‌های جنسیتی تا برابری در دانش»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران دانشجویی ایران.
- ↑ صائبی صفت، «زنان چگونه جایگاه خود را در علم پیدا کنند؟ از کلیشه‌های جنسیتی تا برابری در دانش»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران دانشجویی ایران.
- ↑ صائبی صفت، «زنان چگونه جایگاه خود را در علم پیدا کنند؟ از کلیشه‌های جنسیتی تا برابری در دانش»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران دانشجویی ایران.
- ↑ «افزایش سهم محققان زن به ۳۱ درصد»، خبرگزاری دانشجو.
- ↑ «روز جهانی زنان و دختران در علم + تاریخچه و شعار»، خبرگزاری ایمنا.
- ↑ نامور و ورع، «جایگاه و نقش علمی زنان در قدرت نرم (مطالعه موردی نقش زنان در ارکان نشریات علمی»، ۱۴۰۱ش، ص۱۳۱.
- ↑ «ده دانشمند برجسته زن جهان»، وب‌سایت عصر ایران.
- ↑ «سه زن ایرانی در فهرست ۵۰ دانشمند زن برجسته آسیا، انتخاب محقق ایرانی به‌عنوان یکی از دو دانشمند زن برجسته استرالیا»، وب‌سایت دیده‌بان علم ایران.
- ↑ «این ۱۸ پژوهشگر زن ایرانی در فهرست پراستنادترین پژوهشگران قرار دارند»، وب‌سایت روزنامه همشهری.
- ↑ «آذر اندامی نخستین نام ایرانی در سیاره زهره مروری بر زندگی پزشک و پژوهشگر نام‌آور ایرانی»، وب‌سایت مرکز مطالعات و پژوهش‌های فلکی-نجومی.
- ↑ «زیتون سرخ»، خبرگزاری میزان.
- ↑ «بانوی ایرانی جزء افراد ۲ درصد دانشمند برتر جهان شناخته و معرفی شد»، وب‌سایت میگنا.
- ↑ عبداللهی، «استاد دانشگاه پیام‌نور مشهد شیمیدان برجسته جهان شناخته شد»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «نام آزیتا افراشی در جمع بانوان پژوهشگر ایرانی پراستناد»، خبرگزاری ایبنا.
- ↑ جانعلیزاده چوب بستی، «تحلیلی بر جایگاه زنان در نهادهای علمی و تخصصی نخبه»، ۱۳۸۶ش، ص۱۷۷.
- ↑ Etzkowitz and Gupta, “Women in Science: A Fair Shake?”, 2006, p.187-188.
- ↑ Rees, “Mainstreaming Gender Equality in Science in the European Union: The ‘ETAN Report’”, 2001, p.254-255.
- ↑ جانعلیزاده چوب بستی، «تحلیلی بر جایگاه زنان در نهادهای علمی و تخصصی نخبه»، ۱۳۸۶ش، ص۱۸۲.
- ↑ Sonnert, “Women in Science and Engineering: Advances, Challenges, and Solutions”, 1999, p.39.
- ↑ Healy and et. al. , “Academic Employment and Gender: A Turkish Challenge to Vertical Sex Segregation”, 2005, p.251.
- ↑ Etzkowitz and Gupta, “Women in Science: A Fair Shake?”, 2006, p.19.
- ↑ Sonnert, “Women in Science and Engineering: Advances, Challenges, and Solutions”, 1999, p.39.
- ↑ Etzkowitz and Gupta, “Women in Science: A Fair Shake?”, 2006, p.194.
- ↑ Rees, “Mainstreaming Gender Equality in Science in the European Union: The ‘ETAN Report’”, 2001, p.253.
- ↑ Amâncio, “Reflections on Science as a Gendered Endeavour: Changes and Continuities”, 2005, p.77-78.
- ↑ جانعلیزاده چوب بستی، «تحلیلی بر جایگاه زنان در نهادهای علمی و تخصصی نخبه»، ۱۳۸۶ش، ص۱۸۴.
- ↑ Sonnert, “Women in Science and Engineering: Advances, Challenges, and Solutions”, 1999, p.42.
- ↑ Settles and et. al. , “The Climate for Women in Academic Science: The Good, the Bad, and the Changeable”, 2006, p.47-48.
- ↑ McGrayne, Nobel Women in Science: Their Lives, Struggles, and Momentous Discoveries, 1998, p.63.
- ↑ Andersen, “The Norm of Universalism in Sciences, Social Origins and Gender of Researchers in Denmark”, 2001, p.256.
- ↑ Fox and Colatrella, “Participation, Performance, and Advancement of Women in Academic Science and Engineering: What is at Issue and Why?”, 2006, p.381.
- ↑ Kemelgor and Etzkowitz, “Overcoming Isolation: Women's Dilemmas in American Academic Science”, 2001, p.239.
- ↑ احمدی کهنعلی و همکاران، «موانع دستیابی زنان به پست‌های مدیریتی از دیدگاه مدیران زن (مطالعه‌ای کیفی در شهر بندرعباس)»، ۱۳۹۲ش، ص338-346.
- ↑ «زنان آتش‌نشان؛ تحقق یک رؤیا»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ Bass, Bass and Stogdill‟s Handbook of Leadership: Theory, Research, and Managerial Applications, 1990, p.58.
- ↑ Frank, “Chinese Students’ Perceptions of Women in Management: Will It Be Easier?”, 2001, p.321-322.
- ↑ O'Sullivan and Sheridan, “Ms Representations: Women, Management,and Popular Culture”, 1999, p.16-17.
- ↑ Traves and et. al. , “Careers of women managers in the retail industry”, 1997, p.137.
منابع
- «آذر اندامی نخستین نام ایرانی در سیاره زهره مروری بر زندگی پزشک و پژوهشگر نام‌آور ایرانی»، وب‌سایت مرکز مطالعات و پژوهش‌های فلکی-نجومی، تاریخ درج مطلب: ۱۵ آذر ۱۳۸۴ش.
- «این ۱۸ پژوهشگر زن ایرانی در فهرست پراستنادترین پژوهشگران قرار دارند»، وب‌سایت روزنامه همشهری، تاریخ درج مطلب: ۱۰ دی ۱۴۰۳ش.
- احمدی کهنعلی، رضا و همکاران، «موانع دستیابی زنان به پست‌های مدیریتی از دیدگاه مدیران زن (مطالعه‌ای کیفی در شهر بندرعباس)»، زن در توسعه و سیاست، دوره ۱۱، شماره ۳، ۱۳۹۲ش.
- «افزایش سهم محققان زن به ۳۱ درصد»، خبرگزاری دانشجو، تاریخ درج مطلب: ۲۹ اسفند ۱۴۰۳ش.
- «بانوی ایرانی جزء افراد ۲ درصد دانشمند برتر جهان شناخته و معرفی شد»، وب‌سایت میگنا، تاریخ درج مطلب: ۳۱ تیر ۱۴۰۲ش.
- جانعلیزاده چوب بستی، حیدر، «تحلیلی بر جایگاه زنان در نهادهای علمی و تخصصی نخبه»، پژوهش زنان، دوره ۵، شماره ۱، ۱۳۸۶ش.
- «چالش‌های زنان و دختران در عرصه علم و راهکارهای رفع آن»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۲ بهمن ۱۴۰۳ش.
- «ده دانشمند برجسته زن جهان»، وب‌سایت عصر ایران، تاریخ درج مطلب: ۲۲ تیر ۱۳۸۸ش.
- «روز جهانی زنان و دختران در علم + تاریخچه و شعار»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: ۲۲ بهمن ۱۴۰۲ش.
- «زنان آتش‌نشان؛ تحقق یک رؤیا»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۱۷ بهمن ۱۴۰۳ش.
- «زیتون سرخ»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: ۱۱ اسفند ۱۳۹۷ش.
- «سه زن ایرانی در فهرست ۵۰ دانشمند زن برجسته آسیا، انتخاب محقق ایرانی به‌عنوان یکی از دو دانشمند زن برجسته استرالیا»، وب‌سایت دیده‌بان علم ایران، تاریخ درج مطلب: ۱۷ دی ۱۳۹۷ش.
- شنایدر، الکساندر م، «چهار مرحله یک قلمرو علمی؛ چهار نوع دانشمند»، ترجمه پرویز ملک‌زاده و علی فرازمند، نامه علوم پایه، شماره‌های ۲ و ۳، ۱۴۰۰ش.
- صائبی صفت، نسترن، «زنان چگونه جایگاه خود را در علم پیدا کنند؟، از کلیشه‌های جنسیتی تا برابری در دانش»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران دانشجویی ایران، تاریخ درج مطلب: ۲۵ اسفند ۱۴۰۳ش.
- طیران، محمدرضا، «گزارش یونسکو: شکاف جنسیتی در رشته‌های STEM و چالش‌های پیش رو»، وب‌سایت اسکورایز، تاریخ درج مطلب: ۳۱ اردیبهشت ۱۴۰۴ش.
- عبداللهی، میترا، «استاد دانشگاه پیام‌نور مشهد شیمیدان برجسته جهان شناخته شد»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۷ آبان ۱۳۹۹ش.
- «نام آزیتا افراشی در جمع بانوان پژوهشگر ایرانی پراستناد»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: ۱۹ آذر ۱۴۰۲ش.
- نامور، زهرا و ورع، نرجس، «جایگاه و نقش علمی زنان در قدرت نرم (مطالعه موردی نقش زنان در ارکان نشریات علمی»، مطالعات قدرت نرم، سال ۱۲، شماره ۱، ۱۴۰۱ش.
- Amâncio, Ligia, “Reflections on Science as a Gendered Endeavour: Changes and Continuities”, Social Science Information, Vol.44(1), 2005.
- Andersen, Heine, “The Norm of Universalism in Sciences, Social Origins and Gender of Researchers in Denmark”, Journal of Scientometrics, Vol.50(2), 2001.
- Bass, Bernard M, Bass and Stogdill‟s Handbook of Leadership: Theory, Research, and Managerial Applications, 3rd Ed. London, UK: Free Press, 1990.
- Brush, Stephen G, “Women in Science and Engineering”, Journal of American Scientist, Vol.79 (5), 1991.
- Etzkowitz, Henry; Gupta, Namrata, “Women in Science: A Fair Shake?”, Journal of Minerva, Vol.44(2), 2006.
- Fiegener, Mark K, “Science and Engineering Degrees: 1966–2010”, Human Resources Statistics Program, 2013.
- Fox, Mary Frank; Colatrella, Carol, “Participation, Performance, and Advancement of Women in Academic Science and Engineering: What is at Issue and Why?”, Journal of Technology Transfer, Vol.31, 2006.
- Frank, Ellen J, “Chinese Students‟ Perceptions of Women in Management: Will It Be Easier?”, Women in Management Review, Vol.16(7), 2001.
- Healy, Geraldine; özbilgin, Mustafa; Aliefendioğlu, Hanife, “Academic Employment and Gender: A Turkish Challenge to Vertical Sex Segregation”, European Journal of Industrial Relations, Vol.11(2), 2005.
- “International Day of Women and Girls in Science, 11 February”, website United Nations, 11 February 2025.
- Jordan, Richard, “Why we need an International Day?”, Journal of Medical and Surgical Research, Vol.11 (3), 2016.
- Kemelgor, Carol; Etzkowitz, Henry, “Overcoming Isolation: Women's Dilemmas in American Academic Science”, Journal of Minerva, Vol.39, 2001.
- McGrayne, Sharon Bertsch, Nobel Women in Science: Their Lives, Struggles, and Momentous Discoveries, 2nd ed. , Washington D.C. : Joseph Henry Press, 1998.
- O'Sullivan, Jane; Sheridan, Alison, “Ms Representations: Women, Management,and Popular Culture”, Women in Management Review, Vol.14(1), 1999.
- Rees, Teresa, “Mainstreaming Gender Equality in Science in the European Union: The ‘ETAN Report’”, Journal of Gender and Education, Vol.13(3), 2001.
- Settles, H. S; Cortia, L. M; Malley, J; Stewart, A. J; “The Climate for Women in Academic Science: The Good, the Bad, and the Changeable”, Journal of Psychology of Women Quarterly, Vol.30, 2006.
- Sonnert, Gerhard, “Women in Science and Engineering: Advances, Challenges, and Solutions”, In: Selby, C. C. Choices and Successes: Women in Science and Engineering, Annuals of the New York Academy of Sciences, Vol. 869. Women in Science and Engineering: Choices for Success. Proceedings of a conference, New York, Academy of Sciences, 1999.
- Traves, Gender; Brockbank, Anne; Tomlinson, Frances; “Careers of women managers in the retail industry”, Service Industries Journal, Vol.17 (1), 1997.
- Whaley, Leigh Ann, Women's History as Scientists, Santa Barbara, California: ABC-CLIO, INC, 2003.