حریم در معماری خانه‌های ایرانی: تفاوت میان نسخه‌ها

خانه در ایران قدیم به‌ویژه پس از اسلام دارای حرمت و حریم بود. خانه نه‌تنها با بیرون مرز داشت که فضای داخلی آن نیز به‌گونه‌ای طراحی می‌شد که اعضای خانواده احساس امنیت کرده و بر مبنای اصل محرمیت زنان از دید بیگانگان پوشیده بودند. با ورود فرهنگ جدید، معماری خانه‌ها در ایران تغییر کرد و مرز فضاهای عمومی و خصوصی کمرنگ یا از میان برداشته شد. کارشناسان برای احیای آرامش در خانه‌ها، معتقد به بازاندیشی در معماری آن متناسب با فرهنگ ایرانی‌اسلامی هستند.

ایرانیان باستان، به حریم در معماری خانه‌ها توجه جدی داشتند؛ خانه‌ها اندرونی داشت و حریم در دو سطح [[خانواده|خانواده]] و دیگران، رعایت می‌شد. طراحی فضا به‌گونه‌ای بود که بخش‌های عمومی و خصوصی کاملاً تفکیک می‌شدند. حریم مختص فضای خانه‌ها نبود و این اصل در فضاهایی از قبیل مساجد، مدرسه‌ها و حمام‌ها نیز رعایت می‌شد.<ref>[https://www.ferdowsmashhad.ac.ir/assets/domains/2081/files/procceding/A-2081-3622.pdf خندقی و دیگران، «واکاوی مؤلفه‌های ارتقاءدهندۀ حریم در معماری خانۀ مسکونی مقایسۀ تطبیقی دورۀ قاجار (خانۀداروغه) و دورۀ معاصر (خانۀاندرزگو)»، وب‌سایت سومین همایش ملی نقش خراسان در شکوفایی هنر و معماری ایرانی اسلامی.]</ref> با گسترش فرهنگ اسلامی در ایران، محرمیت متناسب با ارزش‌های اسلامی به‌طور جدی‌ و معنادار تقویت شد و این اصل نه‌تنها در ساختن خانه‌ها که بر نحوۀ شهرسازی از کلان‌ترین فضاهای شهری تا ریزترین فضاهای معماری نیز تأثیر گذاشت.<ref>[http://ciauj-tabriziau.ir/browse.php?a_id=302&sid=1&slc_lang=fa&ftxt=0 احمدنژاد، «تأمین حریم در خانه‌های سنتی ایران با فاصله‌گذاری زمانی در دستگاه ورودی»، 1401ش، ص97.]</ref>

در نگرش اسلام؛ خانه، محل آرامش،<ref>. سوره نحل، آیه 80.</ref> ذکر الهی<ref>. سوره احزاب، آیه 34.</ref> و حاکی از فضای عاطفی است. خانه دارای حرمت و حریم است. اسلام براي پيش‌گيري از نقض حريم‌ها و تبعات ناشي از آن، مقرراتي را وضع كرده است<ref>[https://soffeh.sbu.ac.ir/article_100268_7ff67fe0beb84caad02d791487009012.pdf محتشم و حمزه‌نژاد، «تبیین ابعاد حریم در روابط فضاهای داخلی مسکن ایرانی‌ـ اسلامی با استفاده از فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی»، 1394ش، ص53.]</ref> که برمبنای آنها؛ نباید بدون اجازه وارد منزل دیگری شد<ref>. سوره نور، آیه 28.</ref> و باید از ورودی متعارف، وارد شد.<ref>سوره بقره، آیه 189.</ref> حضور نباید به‌طور سرزده باشد و شایسته است که افراد حتی هنگام ورود به خانه خود نیز اعلام حضور کنند<ref>طبرسى، مكارم الأخلاق، 1370ش، ص266.</ref> چون هرکدام از اعضای خانواده دارای حریم خصوصی است و باید این حریم‌ها حفظ شوند. برمبنای آیات قرآن، فرزندان نباید بدون اجازه پدر و مادر وارد اتاق خصوصی آنها شوند.<ref>سوره نور، آیه 59.</ref>

معماری سنتی ایران بازتابنده هویت ایرانی است. در گذشته، معماری با نظام ارزشی مردم ارتباط نزدیکی داشت و معمار، خانه‌ها را متناسب با نظام ارزشی جامعه می‌ساخت<ref>[https://www.ferdowsmashhad.ac.ir/assets/domains/2081/files/procceding/A-2081-3622.pdf خندقی و دیگران، «واکاوی مؤلفه‌های ارتقاءدهندۀ حریم در معماری خانۀ مسکونی مقایسۀ تطبیقی دورۀ قاجار (خانۀداروغه) و دورۀ معاصر (خانۀاندرزگو)»، وب‌سایت سومین همایش ملی نقش خراسان در شکوفایی هنر و معماری ایرانی اسلامی.]</ref> و حریم و حرمت، اصول مبنایی در معماری خانه‌های ایرانی به‌شمار می‌رفت. بر مبنای اصل حریم است که امنیت نیز موضوعیت می‌یابد و خانه‌ها به‌گونه‌ای ساخته می‌شدند که اعضای [[خانواده|خانواده]] در درون آن احساس امنیت و آرامش می‌کردند؛ آرامش محصول دلبستگی و در عین‌حال حفظ حریم خصوصی افراد است؛ لذا در خانه‌های سنتی ایران، به ترتیب حوزه‌های عمومی، نیمه‌عمومی و خصوصی موضوعیت یافته و با تعیین حریم‌های زندگی روزمره اعضای خانواده در درون خانه‌ها، مناسبات درون خانوادگی آنها معنادار می‌شد.<ref>[http://ciauj-tabriziau.ir/browse.php?a_id=302&sid=1&slc_lang=fa&ftxt=0 احمدنژاد، «تأمین حریم در خانه‌های سنتی ایران با فاصله‌گذاری زمانی در دستگاه ورودی»، 1401ش، ص97.]</ref>

برخی محققین؛ حریم‌های خانه را دارای ابعاد چهارگانه؛ دیداری، شنیداری، بویایی و حرکتی می‌دانند.<ref>[https://soffeh.sbu.ac.ir/article_100268_7ff67fe0beb84caad02d791487009012.pdf محتشم و حمزه‌نژاد، «تبیین ابعاد حریم در روابط فضاهای داخلی مسکن ایرانی‌ـ اسلامی با استفاده از فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی»، 1394ش، ص53.]</ref> برخی دیگر؛ آن را در دو سطح عمومی و خصوصی تقسیم کرده و معتقدند که مهم‌ترین نوع حریم، حریم خصوصی است که با دو گونۀ بصری و صوتی بر تمام گونه‌های خانه‌های سنتی ایران تأثیرگذاشته است.<ref>[https://www.ferdowsmashhad.ac.ir/assets/domains/2081/files/procceding/A-2081-3622.pdf خندقی و دیگران، «واکاوی مؤلفه‌های ارتقاءدهندۀ حریم در معماری خانۀ مسکونی مقایسۀ تطبیقی دورۀ قاجار (خانۀداروغه) و دورۀ معاصر (خانۀاندرزگو)»، وب‌سایت سومین همایش ملی نقش خراسان در شکوفایی هنر و معماری ایرانی اسلامی.]</ref> رعايت این دو حریم، مانع استراق سمع و آلودگی صوتی می‌شود؛ البته نتايج اين دو را مى‌توان در حریم‌های شنیداری و بویایی نیز تعمیم داد. حریم خصوصی از عوامل مهم آرامش به‌شمار می‌آید؛ زيرا افراد براي تنظيم احساسات و آرامش فكري و روحي نياز به حريم خلوت دارند. اتاق خصوصي والدین، اتاق‌های مربوط به فرزندان و فضای حضور مهمان از حیث حریم خصوصی متمایز است. حق خلوت تنها به اتاق اختصاصي محقق نمي‌شود، بلكه اختصاص بخشي از يك فضاي مشترك، كه معمولا امور شخصي هر فرد در آن بخش به انجام مي‌رسد، مي‌تواند حريم خلوت او تلقي شود.<ref>[https://soffeh.sbu.ac.ir/article_100268_7ff67fe0beb84caad02d791487009012.pdf محتشم و حمزه‌نژاد، «تبیین ابعاد حریم در روابط فضاهای داخلی مسکن ایرانی‌ـ اسلامی با استفاده از فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی»، 1394ش، ص53-54.]</ref>