حریم در معماری خانه‌های ایرانی

حریم در معماری خانه‌های ایرانی؛ تفکیک فضاهای خصوصی و عمومی در معماری خانه‌ها.

خانه در ایران قدیم به‌ویژه پس از اسلام دارای حرمت و حریم بود. خانه نه‌تنها با بیرون مرز داشت که فضای داخلی آن نیز به‌گونه‌ای طراحی می‌شد که اعضای خانواده احساس امنیت کرده و بر مبنای اصل محرمیت زنان از دید بیگانگان پوشیده بودند. با ورود فرهنگ جدید، معماری خانه‌ها در ایران تغییر کرد و مرز فضاهای عمومی و خصوصی کمرنگ یا از میان برداشته شد. کارشناسان برای احیای آرامش در خانه‌ها، معتقد به بازاندیشی در معماری آن متناسب با فرهنگ ایرانی‌اسلامی هستند.

مفهوم‌شناسی

دهخدا در لغت‌نامه، حريم خانه را پیرامون و هر بخشی از خانه می‌داند که بدون اذن صاحب‌خانه نتوان به آن‌جا وارد یا نزدیک شد؛ همچنین به هر چیزی که مورد حمایت انسان است حریم اطلاق می‌شود. حریم از این منظر، چیزی است که هتک حرمت و تعرض به آن جایز نیست.

حریم خانه در اصطلاح عرفی به معنای ایمن بودن فضاهای داخلی آن از دید بیگانگان است. بر مبنای اصل محرمیت و حریم باید هر یک از فضاهای داخلی خانه به‌گونه‌ای از یکدیگر تفکیک شوند که افراد در داخل خانه احساس امنیت کنند. همچنین حریم خانه، ناظر به ارزش و تقدس خانه است و این‌که افراد بیگانه به‌راحتی نتوانند وارد خانه‌ شوند.

حریم خانه‌ها در ایران باستان

ایرانیان باستان، به حریم در معماری خانه‌ها توجه جدی داشتند؛ خانه‌ها اندرونی داشت و حریم در دو سطح خانواده و دیگران، رعایت می‌شد. طراحی فضا به‌گونه‌ای بود که بخش‌های عمومی و خصوصی کاملاً تفکیک می‌شدند. حریم مختص فضای خانه‌ها نبود و این اصل در فضاهایی از قبیل مساجد، مدرسه‌ها و حمام‌ها نیز رعایت می‌شد. با گسترش فرهنگ اسلامی در ایران، محرمیت متناسب با ارزش‌های اسلامی به‌طور جدی‌ و معنادار تقویت شد و این اصل نه‌تنها در ساختن خانه‌ها که بر نحوۀ شهرسازی از کلان‌ترین فضاهای شهری تا ریزترین فضاهای معماری نیز تأثیر گذاشت.

اسلام و حریم در خانه‌ها

در نگرش اسلام؛ خانه، محل آرامش، ذکر الهی و حاکی از فضای عاطفی است. خانه دارای حرمت و حریم است. اسلام برای پيش‌گيری از نقض حريم‌ها و تبعات ناشی از آن، مقرراتی را وضع كرده است که برمبنای آنها؛ نباید بدون اجازه وارد منزل دیگری شد و باید از ورودی متعارف، وارد شد. حضور نباید به‌طور سرزده باشد و شایسته است که افراد حتی هنگام ورود به خانه خود نیز اعلام حضور کنند چون هرکدام از اعضای خانواده دارای حریم خصوصی است و باید این حریم‌ها حفظ شوند. برمبنای آیات قرآن، فرزندان نباید بدون اجازه پدر و مادر وارد اتاق خصوصی آنها شوند.

معناداری خانه در فرهنگ ایرانی‌اسلامی

معماری سنتی ایران بازتابنده هویت ایرانی است. در گذشته، معماری با نظام ارزشی مردم ارتباط نزدیکی داشت و معمار، خانه‌ها را متناسب با نظام ارزشی جامعه می‌ساخت و حریم و حرمت، اصول مبنایی در معماری خانه‌های ایرانی به‌شمار می‌رفت. بر مبنای اصل حریم است که امنیت نیز موضوعیت می‌یابد و خانه‌ها به‌گونه‌ای ساخته می‌شدند که اعضای خانواده در درون آن احساس امنیت و آرامش می‌کردند؛ آرامش محصول دلبستگی و در عین‌حال حفظ حریم خصوصی افراد است؛ لذا در خانه‌های سنتی ایران، به ترتیب حوزه‌های عمومی، نیمه‌عمومی و خصوصی موضوعیت یافته و با تعیین حریم‌های زندگی روزمره اعضای خانواده در درون خانه‌ها، مناسبات درون خانوادگی آنها معنادار می‌شد.

انواع حریم در خانه‌های سنتی ایران

برخی محققین؛ حریم‌های خانه را دارای ابعاد چهارگانه؛ دیداری، شنیداری، بویایی و حرکتی می‌دانند. برخی دیگر؛ آن را در دو سطح عمومی و خصوصی تقسیم کرده و معتقدند که مهم‌ترین نوع حریم، حریم خصوصی است که با دو گونۀ بصری و صوتی بر تمام گونه‌های خانه‌های سنتی ایران تأثیرگذاشته است. رعايت این دو حریم، مانع استراق سمع و آلودگی صوتی می‌شود؛ البته نتايج اين دو را مى‌توان در حریم‌های شنیداری و بویایی نیز تعمیم داد. حریم خصوصی از عوامل مهم آرامش به‌شمار می‌آید؛ زيرا افراد برای تنظيم احساسات و آرامش فكری و روحی نياز به حريم خلوت دارند. اتاق خصوصی والدین، اتاق‌های مربوط به فرزندان و فضای حضور مهمان از حیث حریم خصوصی متمایز است. حق خلوت تنها به اتاق اختصاصی محقق نمی‌شود، بلكه اختصاص بخشی از يك فضای مشترك، كه معمولا امور شخصی هر فرد در آن بخش به انجام می‌رسد، می‌تواند حريم خلوت او تلقي شود.

پیکربندی خانه‌های سنتی ایران

معماری خانه‌های سنتی ایرانی بر بنیاد اصل محرمیت، سطح حریم‌ها را مرزبندی می‌کرد. طراحی ورودی‌ها، بازشوها و پنجره‌ها به منظور حفظ حریم خانه مهم تلقی می‌شدند. ورودی خانه‌ها غیر از گذرگاه بودن، دارای نقش محافظتی نیز بود. ورودی، هم فرد را دعوت می‌کرد و هم ورود به حریم مستقلی را به او هشدار می‌داد.

فضای خانه‌ها به ورودی، حیاط بیرونی، مهمانخانه، حیاط درونی و اتاق‌های خواب تقسیم می‌شد. سرویس‌ها و اتاق‌های خواب به‌گونه‌ای طراحی می‌شدند که پوشیدگی درون خانه را حفظ کرده و بانوان خانواده هرگز در معرض دید نامحرم قرار نمی‌گرفتند. آشپزخانه، در جایی بود که بانوی خانه در آن به‌آسودگی آشپزی کرده و کمتر در معرض دید قرارداشت.

تجدد و تغییر فرهنگ خانه‌سازی در ایران

تجدد به‌طور چشمگيری ارزش‌هاى مستتر در فرهنگ خانه‌سازى ایران را دچار تحول كرده است. در معماری جدید؛ توجهی به ارزش‌ها و معناداری خانه‌ها نمی‌شود. نگرش کمی به مسکن و توجه به رفع کمبود آن از یک طرف و نگرش سودجویانه به این مقوله از طرفی دیگر، منجر به فراموشی بسیاری از نیازهای اساسی انسان و کیفیت معماری شده است.

امروزه صنعت معماری عمدتاً فاقد معنا بوده و خانه‌ها بدون توجه به نیازهای اعضای خانواده؛ اما معطوف به سود، به‌صورت فنی‌ و شوقی ساخته می‌شوند. در برخی موارد تداخل فضاهای مسکونی با هم و تداخل آنها با سایر فضاهای عمومی به حدی است که عملا حریم‌های خانه بی‌معنا می‌شوند؛ حس ورود به یک فضای خصوصی متمایز از فضای عمومی وجود ندارد. فضای ورودی با نشیمن، پذیرایی و در مواری با آشپزخانه تداخل دارد. به‌دلیل این‌که؛ رضایت فضایی از اتاق‌های عمومی در مقایسه با فضای خصوصی بسیار کمتر است، افراد در خانه‌های جدید کمتر احساس آرامش می‌کنند.

احیای فرهنگ سنتی خانه‌سازی در ایران

خانه‌های سنتی به‌دلیل رعایت اصل محرمیت و حریم دارای امتیازهای جدی نسبت به خانه‌های امروزی بود؛ چون حريم با بيان چگونگى روابط بين فضاهاى داخلى خانه موجب تقويت حريم روانى افراد می‌شود، زندگی با کیفیت بیشتری در آن جریان یافته و باعث رفتارهای صمیمانه‌تری بین افراد خانواده می‌شود.

امروزه هرچند به‌دلیل محدویت‌های مکانی؛ ورود فناورى جدید و تغییر سلیقه افراد نمی‌توان روابط جارى در خانه‌هاى سنتى را كاملا بازیابی کرد؛ اما می‌توان نسخۀ‌های به‌روزشدۀ آن را با استانداردهاى حداقلى در زمينه‌های همجوارى و فضاهاى داخلى مسكن در دستور کار قرارداد.

از منظر آیت‌الله خامنه‌ای؛ فضاهای شهری و معماری خانه‌ها باید به‌گونه‌ای طراحی شوند که تحقق سبک زندگی اسلامی امکان‌پذیر باشد؛ آیت‌الله جوادی آملی با اشاره به‌ این‌نکته که خانه غربی آسایشگاه و خانه‌های اسلامی پرورشگاه‌ است، بر سبکی از معماری تأکید دارد که بر مبنای آن، خانه‌ها بر همدیگر اشراف نداشته و فضاهای داخلی آنها به‌گونه‌ای طراحی شوند که عفت را تقویت کرده و زنان از دید نامحرمان مصون باشند.

منابع

• قرآن کریم
• احمدنژاد، فرهاد، «تأمین حریم در خانه‌های سنتی ایران با فاصله‌گذاری زمانی در دستگاه ورودی»، دو فصلنامه فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، دوره هفتم، شماره ۱، بهار و تابستان 1401ش.
• بابازاده اسکویی، سولماز و دیگران، «ارتقای بنیان‌های نظری مفهوم حریم در مسکن معاصر از منظر روانشناسی محیطی، نمونۀ موردی: برج مسکونی میلاد تبریز»، نشریۀ علمی باغ نظر، دوره شانزدهم، شماره 79، دی 1398ش.
• «خانه‌سازی به سبکِ غربی؛ بر هم زننده آرامشِ خانواده ایرانی»، وب‌سایت خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ درج مطلب: 24 دی1392ش.
• خندقی، جوادامین و دیگران، «واکاوی مؤلفه‌های ارتقاءدهندۀ حریم در معماری خانۀ مسکونی مقایسۀ تطبیقی دورۀ قاجار (خانۀداروغه) و دورۀ معاصر (خانۀاندرزگو)»، سومین همایش ملی نقش خراسان در شکوفایی هنر و معماری ایرانی اسلامی، سال 1401ش.
• دوستی، شهرزاد، «حريم و محرمیّت در خانه‌های سنتی ايران»، فرهنگ مردم ایران، شمارۀ 53 و 54، تابستان و پاییز 1397ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، 1377ش.
• طبرسى، حسن بن فضل، مكارم الأخلاق، قم، الشریف الرضی، 1370ش.
• کاظم‌زاده رائف، محمدعلی و میردریکوندی، صبا، «بازشناسی چگونگی محرمیت در خانه سنتی ایرانی با تأکید بر مظاهر حریم خصوصی در عناصر معماری نمونه موردی: خانه رسولیان یزد»، معماری‌شناسی، سال سوم، شماره 17، زمستان 1399ش.
• محتشم، آرزو و حمزه‌نژاد، مهدی، «تبیین ابعاد حریم در روابط فضاهای داخلی مسکن ایرانی‌ـ اسلامی با استفاده از فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی»، مجله علمی معماری و شهرسازی، دوره 25، شماره 4، دی 1394ش.