امنیت زنان در فضای شهری

امنیت زنان در فضای شهری؛ فقدان خطر در محیط شهری برای جان، مال، خانواده و ارزش‌های زنان.

زنان برای حضور و فعالیت در اجتماع نیاز ضروری به امنیت دارند. با توجه به تفاوت‌های جسمی و روحی زنان و مردان، توجه به جنسیت در طراحی فضای شهری حائز اهمیت می‌باشد. فضای شهری امن، با دارا بودن مؤلفه‌های مرتبط با جنسیت، بستر مناسبی را برای تأمین نیازها، احساس آرامش، رضایت و رشد استعدادهای فردی و اجتماعی زنان فراهم می‌کند. طبیعی است به دنبال آن، آرامش و پیشرفت خانواده و جامعه نیز محقق می‌گردد.

نظارت، بی‌نظمی محیطی، تراکم شهری، تعلق مکانی، اختلاط کاربری اراضی، حجاب، پوشش گیاهی و تفکیک جنسیتی فضاهای شهری از مهم‌ترین عوامل محیطی مؤثر در امنیت شهری زنان هستند.

امنیت و فضای شهری

امنیت یکی از بنیادی‌ترین نیازهای بشر است که دو بعد عینی (رفتاری) و ذهنی دارد. بعد عینی یا رفتاری امنیت به معنی فقدان خطر برای حفظ جان، مال، خانواده و ارزش‌های افراد است و نتیجه‌ی قانون‌مندی و ثبات در جامعه می‌باشد.

برقراری امنیت، نیاز ضروری جوامع برای رسیدن به توسعه و پیشرفت همه جانبه است و در سطوح مختلف اجتماعی، عمومی، شهری، کالبدی و... مورد بررسی قرار می‌گیرد. فضای شهری، به عنوان بخش کالبدی ارتباط تنگاتنگی با امنیت دارد.

بعد ذهنی امنیت، احساس امنیت است که مهم‌تر از بعد عینی آن می‌باشد. احساس امنیت آسودگی خاطر از به خطر افتادن دارایی‌ها و ارزش‌ها است و وجود آن، زمینه ساز تأمین نیازهای بالاتر مانند حس ارزشمندی، شجاعت و خود باوری است که شکوفایی استعدادهای انسان را به دنبال دارد. وجود امنیت لزوماً به معنای وجود احساس امنیت نیست. ممکن است در جامعه‌ای شاخص‌های امنیتی بالا باشد اما شهروندان احساس امنیت بالایی نداشته باشند و بالعکس.

فضای شهری به تمامی بخش‌های بافت شهری که محدودیتی برای دسترسی فیزیکی شهروندان ندارد، اطلاق می‌شود و شامل اماکن تجاری، اداری، فرهنگی، پارک‌ها، معابر، خیابان‌ها و ... است. شهروندان آزادانه در فضای شهری به تأمین نیازهای خود و فعالیت در بخش‌های مختلف می‌پردازند.

فضای شهری دو بعد اجتماعی و فیزیکی دارد و مکانی برای زندگی جمعی و تعاملات اجتماعی شهروندان است. از این رو، می‌تواند بستر مناسبی برای هویت بخشی و توسعه‌ی فردی و اجتماعی باشد.

رابطه‌ی جنسیت و امنیت شهری

امنیت در محیط‌های شهری با جنسیت شهروندان ارتباط معناداری دارد. زنان به دلیل تفاوت‌های فیزیولوژیک نسبت به مردان، احساس ناامنی بیشتری را تجربه می‌کنند. مؤلفه‌های مکانی-کالبدی فضاهای شهری از عواملی است که در احساس امنیت زنان تأثیر بسزایی دارد. برنامه‌ریزی و طراحی شهری عموماً بدون در نظر گرفتن جنسیت‌ شهروندان و بر مبنای نیاز مردان انجام می‌شود.

ضعف در طراحی فضاهای شهری باعث شده است زنان در بهره‌مندی از فضاهای عمومی شهری و مشارکت‌های اجتماعی دچار محدودیت شوند. ایجاد فضای امن برای حضور شهروندان زن در بخش‌های مختلف جامعه، احساس امنیت و آرامش برای کودکان و مردان را نیز به دنبال خواهد داشت. هم‌چنین مشارکت اجتماعی زنان به عنوان نیمی از سرمایه‌ی انسانی در رشد و توسعه‌ی جامعه تأثیر قابل توجهی خواهد داشت.

عوامل مؤثر در احساس امنیت زنان در فضای شهری

نظارت؛ نظارت‌ عمومی و نظارت نهادهای امنیتی مؤثرترین عامل در برقراری امنیت زنان است. نظارت عمومی یا اجتماعی ناشی از روحیه‌ی جمعی افراد است. مراقبت و کنترل جمعی که مردم یک محله نسبت به یکدیگر دارند فضای امن‌تری را برای آن‌ها فراهم می‌کند.

هم‌چنین در مکان‌هایی مثل پارکینگ‌ها، پل‌های عابر پیاده، زیر گذرها و ... که دید کمتری دارند، استفاده از دوربین‌های مدار بسته امنیت فضا را افزایش می‌دهد و شهروندان با آسودگی خاطر بیشتری در این فضاها حضور می‌یابند.

حضور پلیس و نهادهای امنیتی در مکان‌های مختلف شهر، امنیت و نیز حس رضایت شهروندان به ویژه زنان را به میزان بسیار زیادی افزایش می‌دهد به طوری که مهم‌ترین عامل مؤثر بر احساس امنیت، حضور پلیس است.

بی‌نظمی محیطی؛ وجود بافت‌های فرسوده، ساختمان‌های نیمه کاره، کوچه‌های تنگ و تاریک و مکان‌های خلوت، آلودگی‌های صوتی، کثیفی شهر (وجود زباله ها و حیوانات موذی، دیوار نویسی و ...)، وجود بزهکاران و افراد بی خانمان و مزاحمت‌های خیابانی، زمینه‌ی وقوع جرم را افزایش می‌دهد و به میزان زیادی احساس امنیت زنان را دچار مخاطره می‌کند.

تراکم شهری؛ تراکم جمعیتی بالا در مناطقی از شهر و شلوغی‌های بیش از حد و حضور مسافران غریبه در شهرهای مهاجر پذیر زمینه را برای قانون شکنی و انجام جرم فراهم می‌کند. چنان‌چه، جمعیت با فضای شهری و منابع و امکانات شهری تناسب نداشته باشد، شهروندان در تأمین نیازهای خود دچار مشکل می‌شوند و از نظر روانی محیط برای آن‌ها آرامش لازم را نخواهد داشت. در نتیجه احساس امنیت پایینی خواهند داشت.

تعلق مکانی؛ افراد با گذشت زمان نسبت به محل سکونت و فعالیت خود، احساس تعلق می‌کنند و پیوندهای عمیق رفتاری، احساسی و شناختی با مکان زندگی و شهروندان آن‌جا برقرار می‌کنند. در نتیجه احساس رضایت و آرامش بیشتری دارند و نیازهای خود را از طریق آن مکان و افراد تأمین می‌کنند. پس احساس امنیت بالاتری خواهند داشت.

اختلاط کاربری اراضی؛ امروزه اختلاط کاربری اراضی از رویکردهای مهم در توسعه‌ی پایدار شهری محسوب می‌شود‌. به این معنا که مکان‌هایی با کاربری‌های سازگار و مکمل در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند. تنوع کاربری در یک محله باعث دسترسی راحت به امکانات مختلف، صرفه‌جویی در زمان و کاهش مشکلات حمل و نقل زنان به ویژه زنان صاحب فرزند می‌شود. هم‌چنین وجود کاربری‌های مختلف در کنار هم، با افزایش پویایی و تحرک فضا، شرایط امن‌تری را برای زنان فراهم می‌کند.

حجاب؛ پوشش مناسب زنان در اجتماع، زمینه‌ی فساد فردی و اجتماعی را به میزان قابل توجهی کاهش می‌دهد و نیز باعث تحکیم روابط درون خانواده می‌گردد. بنابراین، رعایت حدود شرعی حجاب در احساس امنیت زنان و نیز خانواده‌ها تأثیر بسزایی دارد.

پوشش گیاهی؛ ارتفاع و حجم پوشش گیاهی کاشته شده در فضاهای سبز شهری، می‌تواند نظارت عمومی، دسترسی و دید شهروندان را کاهش دهد و اثر منفی در امنیت شهر ایجاد کند. این موضوع باید مورد نظر طراحان شهری قرار گیرد.

تفکیک جنسیتی فضاهای شهری

قرار دادن فضاهایی مخصوص برای زنان در مکان‌های عمومی و غیر عمومی قدمت تاریخی دارد. بخش اندرونی خانه‌های قدیمی و شبستان‌های ویژه‌ی زنان در مساجد، نمونه‌هایی از این جداسازی هستند.

پدر سال‌های اخیر مسئله‌ی تفکیک جنسیتی اماکن عمومی مورد توجه معماران و برنامه‌ریزان شهری در کشورهای پیشرفته قرار گرفته‌است. اختصاص اتوبوس‌ها، متروها، پارک‌ها، کافی‌شاپ‌ها و فروشگاه‌های ویژه‌ی بانوان از جمله اقدامات انجام شده در این زمینه بوده‌است.

ایجاد فضاهای امن شهری برای بانوان به ویژه در کشورهای اسلامی (به دلیل پوشش دینی زنان مسلمان)، حس آرامش و آسایش زنان را تا حد زیادی تأمین می‌کند و مشارکت اجتماعی آنان را افزایش می‌دهد. پیامدهای مثبت تفکیک جنسیتی تا زمانی است که زنان حق انتخاب بین فضاهای عمومی و فضاهای جداسازی شده را داشته باشند و این فضاها صرفاً برای رفع نیازهای زنان ایجاد شده باشند نه برای جدا کردن آنان از اجتماع.

چنان‌چه، تفکیک فضاهای شهری، با هدف جداسازی جنسیتی مردان و زنان انجام بگیرد، به مرور موجب انزوا و انفعال زنان و حاکمیت بیش‌تر مردان در جامعه خواهد شد. از طرفی، زیاده روی در تفکیک جنسیتی فضای شهری ممکن است تبعیض جنسیتی به نفع زنان را به وجود آورد که خود پیامدهای منفی به دنبال دارد.

منابع

• پور‌احمد، احمد، آروین، محمود، رحیم پور، نگار، «ارزیابی احساس امنیت زنان در فضاهای شهری (مطالعه موردی، منطقه یک شهر اهواز)»، مطالعات شهری، شماره بیست و سوم، تابستان ۱۳۹۶ش.
• صادقی، علی؛ پور‌غلامی سروندانی، محمدرضا، «تحلیلی بر عناصر محیطی مؤثر بر احساس امنیت زنان در فضاهای شهری (مورد مطالعه: شهر‌ری)»، پژوهش‌های انتظامی-اجتماعی زنان و خانواده، دوره هشتم، شماره دوم، پاییز و زمستان ۱۳۹۹ش.
• صالحی، زهرا؛ حسینی، هادی، «بررسی عوامل محیطی مؤثر بر احساس امنیت زنان در شهر سبزوار»، زن و جامعه، دوره۱۲، شماره۴۷، تابستان ۱۴۰۰ش.
• لطفی، صدیقه، بردی آنامرادنژاد، رحیم، ساسانی پور، محمد،«بررسی احساس امنیت در فضاهای عمومی (مطالعه موردی شهر شیراز)»، پژوهش و برنامه ریزی شهری، سال پنجم، شماره نوزدهم، ۱۳۹۳ش.
• محبوبی شریعت پناهی، نسیم‌السادات؛ جنگ‌ زرگری، مریم، «جداسازی جنسیتی فضاهای شهری و کیفیت زندگی زنان»، نشریه هفت شهر، ویژه‌نامه جنسیت و کیفیت زندگی شهری، دوره۴، شماره۶۱، خرداد ۱۳۹۷ش.