عفت

عفت؛ حالت اعتدال در تمایلات و شهوت و پرهیز از تمایلات ناشایست.

تبعیت قوه شهوت از عقل و گرفتار نشدن آن به افراط و تفریط، موجب تحصیل ملکه عفت برای نفس است که زنان و مردان در این سطح مساوی هستند؛ اما زنان به‌دلیل ساختار جسمانی و یا وضعیت فرهنگی جامعه باید برای کسب آن تلاش بیشتری کنند و یا از آن مراقبت بیشتری داشته باشند، به‌همین دلیل زنان در حوزه پوشاک، نحوه خوراک و استفاده از محصولات فرهنگی باید حساسیت بیشتری داشته باشند.

مفهوم‌شناسی

عفت به‌معنای مناعت، اجتناب و دست نگه‌داشتن است که می‌تواند متعلقاتی چون اجتناب از حرام، پرهیز از درخواست از مردم و همچنین دوری کردن از امور پست داشته باشد. عفت در اصطلاح به حالتی از نفس گفته می‌شود که تمایلات و قوه شهویه را در حالت اعتدال و پیروی از قوه عاقله نگه می‌دارد. پرهیز از شهوت جنسی و شهوت خوردن ازجمله مصادیق عفت است که در قرآن و روایات بسیار ذکر شده‌اند، به‌همین دلیل عفت، بیشتر به‌معنای اعتدال در امور جنسی و امر خوردن مورد توجه قرار می‌گیرد. البته برخی معتقدند که عفت معنایی گسترده‌تر از امور جنسی و امر خوردن دارد و شامل اجتناب از هر تمایل نفسانی ناشایست هست.

خاستگاه عفت

نفس انسان دارای قوای متعددی است که حرکت برخی از آنها همانند قوه باصره، غیرارادی و در برخی دیگر همانند قوه شهویه، غضبیه و ناطقه حرکت ارادی است. هر یک از این قوا، می‌تواند سه حالت تفریط، اعتدال و افراط داشته باشد که حالت اعتدال قوه شهویه در اثر تبعیت از عقل را عفت گویند. عفت یک امر درونی و مرتبط با حوزه اخلاق است که از تمایلات ناشایست جلوگیری می‌کند. عفت حوزه گسترده‌ای از رفتارهای انسان را شامل می‌شود و منحصر در پاک‌دامنی نیست بلکه شامل پاک‌دیدن، پاک‌شنیدن، پاک‌گفتن، پاک لمس‌کردن نیز هست و به‌همین دلیل اختصاص به زنان ندارد و شامل مردان نیز می‌شود؛ به‌عنوان نمونه در آیه‌های 30 و 31 سورۀ نور، زنان و مردان به‌صورت مساوی مخاطب امر به «غَضّ بصر» هستند.‏

عفت در زنان

عفت فضیلتی مشترک میان زن و مرد است، اما جنس مرد نسبت به جنس زن قدرت جسمانی بیشتری دارد و همین مسئله زن را در حالت تعرض از جانب مرد قرار می‌دهد از سوی دیگر قانون طبیعت این‌گونه است که زنان معشوق و مطلوب و مردان عاشق و طالب باشند، به‌همین دلیل زنان باید از دسترس مردان دور باشند و خود را به راحتی و رایگان در دسترس مردان قرار ندهند تا آتش عشق آنان برای رسیدن به مطلوب تندتر شود. از این منظر، عفت برای زنان امانتی اجتماعی، اخلاقی و انسانی است که به‌دلیل در معرض تعرض بودن و نیز قرارگرفتن در جایگاه معشوق که جایگاه طلب بهاء است، اهمیت بیشتری دارد و در درجه اول این زنان هستند که باید حافظ و نگهبان آن باشند. در احادیث اسلامی صفت ترسیدن از صفات نیکوی زنان شمرده شده است و باید در رفتار زنان و نه در خلق‌وخوی آنان خصوصاً در مسئله عفت مشاهده شود؛ شجاعت در مسئله عفت معنا ندارد و ممکن است در اثر رفتار شجاعانه، عفت زن خدشه‌دار شود. بر اساس رویکردی دیگر، زنان و مردان در شرایط عادی و فارغ از جنسیت‌شان به‌صورت مساوی مخاطب عفت هستند، اما شرایط و اوضاع فرهنگی یک جامعه می‌تواند از زن و مرد یا هر دو انتظار بیشتر و یا مساوی نسبت به رعایت عفت داشته باشد.

مشترکات زنان و مردان در عفت

1. نگاه: برخلاف تلقی مشهور که صرفاً بدن زنان را دارای جاذبه می‌داند و به‌همین دلیل از مردان انتظار عفت در نگاه دارد، قرآن کریم از زنان نیز انتظار عفت در نگاه را دارد و چشم‌چرانی را برای زنان و مردان ناپسند می‌داند. در روایات اسلامی عدم آراستگی شوهران برای زنان علت برخی بی‌عفتی‌های زنانه معرفی‌ شده است و به‌همین دلیل نیز زنان را مشمول حرمت چشم‌چرانی می‌داند.
2. حفظ فروج: قرآن، همه انسان‌ها را فارغ از جنسیت مردانه و زنانه، به حفظ فروج و اجتناب از زنا، سفارش کرده است.
3. عفت در کلام: پرهیز از به‌کار بردن کلمات نادرست، دستوری است که زنان و مردان باید رعایت کنند. عفت در کلام برای زنان این است که صدای‌شان را نازک و آهنگین نکنند که موجب فریب دل و برانگیخته شدن شهوت مردان شود. عفت در کلام برای مردان، پرهیز از داد و فریاد و بلندی سخن است که نشانه‌ای از غرور و تکبر است.
4. عفت در راه رفتن: جلوه و بروز عفت در راه رفتن، پرهیز از تکبر و غررو در راه‌رفتن است که بر اساس روایات، تکان دادن شانه‌ها هنگام راه‌رفتن یکی از نشانه‌های آن است. معنای عفت در راه رفتن زنان این است که آنها به‌گونه‌ای راه بروند که موجب تحریک و جلب‌توجه مردان نشوند.
5. عفت در پوشش: قرآن کریم در آیه 30 سوره نور با عبارت «یحفظوا فروجهم» به این معنا اشاره کرده است.‏ رعایت پوشش عفیفانه برای زنان و مردان دارای دو اصل مشترک با محدوده و مصادیق متفاوت است. پرهیز از لباس شهرت که موجب جلب‌توجه دیگران می‌شود و تنگ و چسبان‌نبودن لباس، اصول مشترکی است که مردان و زنان در پوشیدن لباس باید رعایت کنند. تفاوت زنان و مردان در پوشش عفیفانه این است که تنها محدوده‌ای که زنان مجاز به نپوشاندن آن در صورت نداشتن آرایش و زینت هستند؛ گردی صورت و از مچ دست تا سر انگشتان است، اما مردان در صورت نداشتن مفسده چنین محدودیتی ندارند؛ بنابراین پوشاندن مقداری از بدن که عرفاً پوشانده نمی‌شود، جایز است که علت آن در جاذبه داشتن حداکثری جنس زن برای مرد است که او را در نقش شکار و مرد را در نقش شکارچی قرار می‌دهد.

منابع

• قرآن کریم.
• ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، مصر، المطبعة المیریة، بی‌تا.
• «پوشیدن لباس تنگ و چسبان، برای زن و مرد چه حکمی دارد؟»، وب‌سایت اسلام کوئست، تاریخ درج مطلب: 2 اسفند 1400ش.
• جوهری فارابی، اسماعیل بن حماد، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربية، بیروت، دار العلم للملايين، بی‌تا.
• خامنه‌ای، سیدعلی، «پوشش و نگاه کردن»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ سخنرانی: 14 مهر 1393ش.
• خسروی حسینی، غلامرضا، ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن با تفسیر لغوی و ادبی قرآن، تهران، مرتضوی، 1374ش.
• سبحانی، محمدتقی، قرآن کتاب اخلاق، قم، دارالحدیث، 1393ش.
• شجریان، مهدی، «نسبت میان عفت و مردانگی»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 22شهریور 1402ش.
• شجریان، مهدی، «تبیین و تحلیل مرزهای حجاب و عفاف»، فصلنامه علمی پژوهشی اخلاق پژوهی، دوره 5، شماره سوم، 1401ش.
• شجریان، مهدی، «واکاوی تفسیر عفاف اخلاقی در آیه 60 سوره نور»، پژوهش‌نامه اخلاق، شماره 59، 1402ش.
• طباطبایی، محمدحسین، الميزان في تفسير القرآن، بیروت، مؤسسه الأعلمي للمطبوعات‏، چاپ دوم، 1390ق.
• طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الأخلاق، قم، الشريف الرضي، بی‌تا.
• طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرين، تهران، مکتبة المرتضوية، بی‌تا.
• طوسی، نصیرالدین، اخلاق ناصری، تهران، علمیه اسلامیه، 1413ق.
• قرشی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1371ش.
• محقق، محمدباقر، نمونه بينات در شأن نزول آيات‏، تهران، اسلامی، چاپ چهارم، 1361ش.
• مطهری، مرتضی، تعلیم و تربیت در اسلام، قم، صدرا، بی‌تا.
• مطهری، مرتضی، خانواده و اخلاق جنسی، قم، صدرا، بی‌تا.
• مطهری، مرتضی، مسئله حجاب، قم، صدرا، بی‌تا.
• مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الكتب الإسلامية، چاپ دهم، 1371ش.