مدرسه دوشیزگان

مدرسه دوشیزگان؛ اولین دبستان دخترانه به‌روش جدید تعلیم و تربیت در دوران مشروطه.

تأسیس مدرسه دوشیزگان در دوره قاجاریه به‌دلیل ترغیب زنان و دختران به‌فرهنگ غربی و تغییر در سبک زندگی ایرانی- اسلامی مورد مخالفت مردم و علما قرار گرفته و تعطیل شد؛ این در حالی است که مدرسه دخترانه دیگری بدون مخالفت به‌فعالیت خود ادامه می‌داد. مدرسه دوشیزگان پس از مدتی با پذیرش برخی شرایط و ایجاد تغییرات، دوباره بازگشایی شد.

تاریخچه

تا قبل از عهد ناصری آموزش به‌صورت سنتی و در مکتب‌خانه، حوزه‌های علمیه و یا تدریس خصوصی در منازل انجام می‌شد. در دوران پادشاهی محمدشاه قاجار مبلغین مسیحی اولین مدارس را در سال 1251ق تأسیس کردند. این مدارس دارای کلاس‌های دخترانه و پسرانه بود؛ اما مسلمانان حق نداشتند به این مدارس وارد شوند. در دوران ناصرالدین‌شاه به‌دلیل آشنایی جامعه ایرانی با دنیای مدرن و غرب و بنا به درخواست بنجامین، وزیر مختار آمریکا، دختران مسلمان حق ورود به مدارس آمریکایی را یافتند. ناصرالدین‌شاه برای ترغیب افراد به‌مشارکت، از مدارس دخترانه مبلغان مسیحی دیدن کرد؛ اما دیدار شاه از این مدارس هم نتوانست نگرش منفی مردم به این مدارس را تغییر دهد. تلاش‌ها برای ایجاد مدارس دخترانه ادامه داشت و در سال 1283ق، خانم طوبی رشدیه مدرسه‌ پرورش را در منزل خود دایر کرد، که بعد از چهار روز به دست فراشان دولتی تعطیل شد. پس از او، در سال 1283ق یا 1284ق بی‌بی خانم استرآبادی مدرسه دوشیزگان را افتتاح کرد. بی‌بی خانم مقدمات معلمی را در مدرسه آمریکایی‌ها فراگرفته بود. همچنین وی به جهت موقعیت مادر خود که ملاباجی دربار شاه بود، از سطح سواد و آگاهی اجتماعی خوبی برخوردار بود.

موقعیت و شرایط مدرسه دوشیزگان

مدرسه دوشیزگان در خانه بی‌بی خانم استرآبادی نزدیک دروازه قدیم محمدیه، بازارچه حاجی محمدحسن تأسیس شد. مدرسه حیاطی بزرگ با اتاق‌های متعدد و سه کلاس داشت و مسئولیت آموزش دختران با خود بی‌بی خانم و دو دخترش مولود و خدیجه افضل وزیری بود. امکانات و لوازم مورد نیاز برای مدرسه تهیه‌ شده بود. تمام معلمان حاضر در مدرسه خانم بوده و هیچ مردی به جز دربان به این مدرسه رفت‌وآمد نداشت. به شاگردان بی‌بضاعت در پرداخت شهریه تخفیف داده می‌شد و سن شاگردان از هفت تا دوازده سال بود.

دروس مدرسه دوشیزگان

در مدرسه دوشیزگان دروسی از قبیل نخست‌نامه، مشق قلم، تاریخ ایران، قرائت، کتاب طباخی، قانون، مذهب، جغرافیا و علم حساب تدریس می‌شد. علاوه بر این دروس، هنرهای دستی مانند کاموا‌دوزی، زری‌دوزی، خامه‌دوزی و خیاطی نیز به دختران آموزش داده می‌شد.

تعلیم و تربیت غربی در پوشش آموزش

علما در برخورد با برپایی مدارس دخترانه به شیوه و محتوای آموزشی آنها توجه داشتند. هم‌زمان با مخالفت علما با مدرسه دوشیزگان و تلاش علما برای تعطیلی آن برخی مدارس دیگر مانند مدرسه خانم آزموده، سالیان سال به کار خود بدون هیچ مشکلی ادامه می‌دهند. عملکرد بی‌بی خانم استرآبادی در مخالفت علما با مدرسه دوشیزگان بی‌تأثیر نبوده است. بی‌بی خانم زنی منورالفکر، تحصیل‌کرده و تربیت‌یافته فضای غیردینی قفقاز بود و سعی داشت تربیت دختران را بر مبنای تعلیم و تربیت جوامع غربی انجام دهد. از جمله کارهایی که بی‌بی خانم انجام می‌داد، برگزاری مهمانی‌های آخر هفته و دعوت زنان به کشیدن قلیان و نوشیدن قهوه و صحبت در مورد موضوعات سیاسی به‌خصوص منافع دولت مشروطه بود. این قبیل اقدامات از دید عموم مردم و علما پنهان نمی‌ماند.

سابقه تأسیس مدارس دخترانه توسط میسیونرهای مذهبی در ایران که عمدتاً با اهداف تبلیغی و تبشیری در پوشش علم‌آموزی دنبال می‌شد، یکی از عوامل بدبینی علما به تأسیس مدارس دخترانه بود. همچنین تمامی مدارس به سبک اروپایی اداره می‌شد که هیچ سنخیتی بافرهنگ دینی ایرانیان در زمان قاجار نداشت. ، این مدارس در گرایش زنان و دختران ایرانی به اصول، فرهنگ و مبانی غرب زمینه‌سازی می‌کردند.

مخالفت علما با رویکرد مدرسه دوشیزگان

پس از تشکیل و شروع به کار مدرسه دوشیزگان علمای وقت آن زمان مانند شیخ فضل‌الله نوری و سیدعلی شوشتری جهت اعتراض به تأسیس این مدرسه در حرم حضرت عبدالعظیم متحصن شدند و تکفیرنامه‌ای که در آن آورده شده بود «وای به حال مملکتی که در آن مدارس دخترانه تشکیل شود» صادر شد. مخالفت‌ها ادامه پیدا کرد و صحبت از تخریب مدرسه به میان آمد. بی‌بی خانم به صنیع‌الدوله وزیر فرهنگ شکایت کرد؛ اما در نهایت به جهت جلوگیری از آشوب مملکت وزیر فرهنگ دستور به تعطیلی مدرسه داد.

مواجهه وزیر فرهنگ با مدرسه دوشیزگان

پس از فشارهای اجتماعی و دستور وزیر فرهنگ بر تعطیلی، مدرسه دوشیزگان در اواسط ربیع‌الاول 1325ق تعطیل شد؛ اما این تعطیلی زمان زیادی طول نکشید. بی‌بی خانم با انتشار مقالات در روزنامه‌ها مشروطه‌خواهان را به حمایت از بازگشایی مدارس وادار کرد. بعد از به توپ بستن مجلس و تغییر فضای اجتماعی، بی‌بی خانم بار دیگر درخواست بازگشایی مدرسه را به وزیر وقت معارف صنیع‌الدوله مطرح کرد. این بار تقاضای او به‌شرط اینکه عنوان دوشیزه را از تابلوی مدرسه حذف و سن پذیرش را به 4 تا 6 سال اختصاص دهد، موافقت شد.

مدرسه در سال 1287ش بازگشایی شد. در همین سال وزارت معارف، آزمونی برای تأیید یادگیری دانش‌آموزان برگزار کرد که موفق ارزیابی شد. بی‌بی خانم در محله پاچنار منزلی را اجاره و مدرسه را به آنجا منتقل کرد. در محله جدید کلاس‌های اکابر برای بزرگ‌سالان نیز تشکیل شد. پس از چند سال مدرسه دوشیزگان تعطیل و دختر بی‌بی خانم به نام مولود افضل‌وزیری مدرسه پرورش دوشیزگان را در سال 1289ش تأسیس کرد.

ساختمان اولیه مدرسه دوشیزگان که منزل بی‌بی خانم وزیری بود، هم اکنون وجود ندارد و از آن محله تنها نشان سردر دروازه ناصرالدین شاهی (دروازه محمدیه) باقی مانده است.

جستارهای وابسته

• بی‌بی‌خانم استرآبادی
• طوبی آزموده
• خدیجه افضل وزیری

منابع

• آزموده، طوبی، «پیشگام تأسیس مدارس جدید دخترانه»، حوراء، شماره 16، در وب‌سایت پورتال علوم انسانی، 1384ش.
• «اولین مدارس دخترانه در ایران»، وب‌سایت تاریخ معاصر، تاریخ بازدید: 29 بهمن 1402ش.
• «اولین مدارس دخترانه»، وب‌سایت تبیان، تاریخ بازدید: 29 بهمن 1402ش.
• «اولین مدرسه دخترانه را در ایران چه کسی تأسیس کرد»، پایگاه تحلیلی خبری 598، تاریخ انتشار مطلب: 1 مهر 1392ش.
• توکل، فائزه، «اولین مدرسه دخترانه«، خبرگزاری ویستا، تاریخ بازدید: 29 بهمن 1402ش.
• جلالی، ایرج، «بررسی نقش زنان در تأسیس مدارس جدید و آموزش دختران در دوره مشروطیت»، فصلنامه مسکویه، 1389ش.
• جلالی، نادره، «بی‌بی خانم استرآبادی از فعالان حقوق زنان در عصر قاجار»، وب‌سایت مزدک‌نامه، تاریخ بازدید: 29 بهمن 1402ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 19 اسفند 1402ش.
• صادقی، سمانه، «تأسیس مدارس دخترانه به شیوه فرنگی»، وب‌سایت جوان آنلاین، تاریخ انتشار مطلب: 24 آبان 1394ش.
• علی‌اصغری، فاطمه، «مدرسه دوشیزگان کجاست»، وب‌سایت میدان، تاریخ انتشار مطلب: 12 اسفند 1394ش.
• «مدرسه دوشیزگان»، دانشنامه الکترونیکی زنان، تاریخ بازدید: 29 بهمن 1402ش.
• مرادی مراغه‌ای، علی، «گذری بر تأسیس مدارس دخترانه در ایران و مخالفان آنان»، وب‌سایت صدای معلم، تاریخ بازدید: 29 بهمن 1402ش.