زن در آیین زرتشت

زن در آیین زرتشت؛ انگاره‌های شناختی آیین زرتشت درباره زن

زن در متون دینی زرتشتی با نگرش‌های متفاوتی مواجه است. ولی اغلب، برتری به جنسیت ربط نداشته و صرفاً با راستی در اندیشه، گفتار و کردار مرتبط است. آنان از امکان سعادت و پاداش همانند در حیات اخروی برخوردارند. اما بعضی احکام مجازات مربوط به زنان با سخت‌گیری‌های خاصی مواجه است.

زنان در هستی‌شناسی زرتشت

در یک دیدگاه؛ اهورامزدا را به عنوان خدای خالق و یکتا یاد می‌کند، از وجود دو گوهر در هستی سخن می‌گوید: یکی انگرمینو (خرد خبیث) که منشأ شر، تاریکی است و اهریمن از آن ناشی شده است، و دیگری سپندمینو (خرد پاک) که منشأ خیر و روشنایی است. اهورامزدا شش دستیار دارد که امشاسپندان (جاویدان مقدس) می‌نامند و بعضی آن را معادل ایزدان یا فرشتگان می‌دانند. امشاسپندان تحت هدایت خرد مقدس، با اهریمن و یاران او (دیوان) در نبردند. در این میان سه امشاسپند و بعضی از دیوان، مؤنث هستند و ویژگی‌های زنانه را دارا هستند. بعضی از فرشتگان از جنس مذکر و بعضی دیگر از جنس مونث هستند، این مسئله بیانگر مورد احترام واقع شدن زن است.

نحوه آفرینش زن از نظر زرتشت

آیین زرتشت، پدیده‌ها را به دو نوع مزدا و اهریمن آفریده و تقسیم کرده است. نظام هستی از دو عالم «مینوی» (روحانی و غیرجسمانی) و «گیتی» (مادی و جسمانی) تشکیل شده است. از آنجا که ابتدا اهورامزدا و اهریمن به آفرینش در عالم مینوی مبادرت می‌کنند که موجودات در آن جاودان هستند، اهورامزدا برای جلوگیری از جاودانگی اهریمن و نیروهایش، عالم گیتوی را خلق می‌کند. اهورا معتقد است که زن را از نژاد جهی و اهریمن آفریده و هدف از خلقت زن، به دنیا آوردن مرد است. اگر راه دیگری پیدا می‌کرد، زن را خلق نمی‌کرد. در بعضی متون، جهی که نماینده جنس مؤنث است، به سوی شیطان رفته و به او پناهنده می‌شود. در الهیات زرتشتی، زن نیک (ناریگ) و زن اهریمنی (جهی) که در تقابل با هم دیگر هستند.

زن در متون مقدس زرتشت

در متون دینی زرتشتی تفاوت‌هایی بین زن و مرد وجود دارد، اغلب با این دو جنس برخورد یکسانی شده و برتری به جنسیت ربطی نداشته و صرفاً با راستی در اندیشه، گفتار و کردار مرتبط می‌باشد. و در نظر اهورامزدا زنان با مردان یکسان هستند و مانند هم امید رستگاری دارند. هر دو از پاداش همانند در حیات اخروی برخوردار هستند. متون زرتشتی، هم در آغاز آفرینش، نگاه متعالی به زن دارند و هم هنگام ظهور منجی، جایگاهی مساوی با مرد برای زن در نظر گرفته‌اند؛ به گونه‌ای که از سی تن یاران سوشیانت، پانزده نفر مرد و پانزده نفر زن هستند. علاوه بر آنکه، از سه امشاسپند زن سخن گفته شده، مخاطب تعالیم به طور مشترک زنان و مردان هستند و بارها از هر دو در کنار هم نام برده و ستایش شده‌اند.

موقعیت زن در دین زرتشتی

تا قبل از ظهور اسلام ملتی به اندازه دین زرتشت بین زن و مرد تعامل مثبت برقرار نکرده بود. در کتاب اوستا نام مرد و زن همواره در کنار یکدیگر بیان شده است. هر صفت نیکی را به هر دو جنس نسبت داده است. در گاهان زن از دو جهت دارای اهمیت است:

1. ایمان آورنده به زرتشت؛ که وجدان زن مورد توجه است، که نیمی از ایمان آورندگان به دین زرتشت زنان هستند و براساس آزادی و شناخت آنچه بهترین است، را انتخاب می‌کند.
2. یکی از دو رکن اساسی خانواده، که نقش مشابهی در زندگی اجتماعی دارد، که زن باید نقشش را به عنوان همسر، مادر و دختر در خانواده به خوبی ایفا کند.

زنان در مناسک دینی زرتشت

شریعت زرتشتی از آیین‌های دینی متعددی تشکیل شده است؛ اغلب این آیین‌ها با حضور آتش برگزار می‌شوند. زن و مرد با وجود تفاوت در انجام بعضی مناسک، در برابر تکالیف دینی مسئول‌ هستند. به دلیل مشغله زن در امر خانه و فرزند باعث شده که بعضی از تشریفات مذهبی معاف شوند. زنان در سرودن یسنا و برگزاری مراسم دینی با مردان مشارکت داشتند یا خود به این کار می‌پرداختند. عناصر آب، باد، خاک و آتش در نزد زرتشتیان مقدس و پاک محسوب می‌شوند. کسانی که این عناصر را آلوده کنند، مورد مجازات‌ قرار می‌گرفتند. موبدان پارچه‌ای بر دهان خود می‌بستند تا تنفس آنها آتش پاک را ناپاک نسازد، آتش را روشن، و در کنار آن نیایش می‌کردند. برافروختن آتش مقدس را، مردان انجام می‌دهند؛ زنان نیز بعد از یائسه‌شدن می‌توانند مقام نگهداری از آتش مقدس را به عهده بگیرند و تشریفات مذهبی را در آتش‌کده انجام دهند.

زن و مجازات

در متون زرتشتی برای برخی گناهان زنان احکامی وضع شده است؛ به عنوان نمونه، زنی که بچه مرده به دنیا می‌آورد؛ علاوه بر تحمل درد توسط اطرافین تحقیر می‌شدند و به نقطه‌ای دوردست برده، و دور از آب و آتش نگهداری می‌شد. سپس باید بدن و لباس خود را با ادرار گاو نر و آب بشوید تا پاک شود. البته همچنین زنی که زایمان کرده بود، اگر در سه روز اول آب می‌نوشید، چهارصد ضربه شلاق به او می‌زدند. نمونه دیگر در مورد عادت ماهانه زنان که در زرتشت؛ به نام «دشتان» کاربرد دارد. زن در این زمان دور از دیگران و در جایی به دور از مردم، آب و آتش قرار می‌دادند. در ظرف‌های فلزی به او غذا می‌دادند و غذا باید کم بخورد تا انرژی نگیرد. بعد در دو گودال با ادرار گاو او را شستشو می‌دادند و در گودال سوم با آب شستشو می‌شد.

جایگاه اجتماعی و حقوقی زنان در زرتشت

زنان از لحاظ حقوقی از جایگاه خاص و والایی برخوردار بودند و می‌توانستند اختیار مال خودشان را برعهده بگیرند. زنان می‌توانستند به مقام وکالت در دادگستری و قضاوت بپردازد. درعصر زرتشت زنان از مقامی والا برخوردار بودند، صاحب ملک و زمین بودند. اما با مرور زمان با فاصله گرفتن از زمان ظهور زرتشت مقام زن مخصوصاً در طبقه ثروتمندان پایین آمد. زنان طبقات بالای اجتماع جرأت آن را نداشتند که از خانه بیرون بیایند و هرگز نمی‌توانستند آشکارا با مردها گفتگو کنند.

منابع

• "نقد بررسی انحرافات در دین زرتشتی"، پایگاه اطلاع رسانی استاد حسین انصاریان، تاریخ بازدید: 21 آذر 1401ش.
• توفیقی، حسین، آشنایی با ادیان بزرگ، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهی (سمت)، چاپ پنجم، تابستان 1381.
• دورانت، ویل، تاریخ تمدن، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، چاپ سوم، 1371.
• غلامی، علی، زن و خانواده در ادیان (با رویکرد تطبیقی)، قم، جامعة الزهراء، چاپ اول، تابستان 1399 ش.
• قائم مقام فراهانی، ناهید السادات،«موقعیت زنان در دین زرتشتی بر اساس کتب فقهی و حقوقی»، نشریه هفت آسمان، زمستان 1392، سال پانزدهم، شماره 60.
• مزداپور، کتایون، حیات اجتماعی زن در ایران، تهران، مؤسسه مطالعاتی و تحقیقات فرهنگی، 1369 ش.
• وندیداد، پژوهش ژام دارمستتر، تهران، دنیای کتاب، 1384ش.
• هارتس، پائولا آر، ادیان جهان: آیین زرتشت، ترجمه؛ محمد رضا، خراسانی زاده، قم، دانشگاه ادیان و مذاهب، چاپ اول، پاییز 1400ش.