زن در آیین زرتشت

از ویکی‌جنسیت

زن در آیین زرتشت؛ منزلت انسانی و نقش‌های جنسیتی زنان در نگرش زرتشتی.

در آیین زرتشتی زن و مرد در برخی از ابعاد انسانی یکسان شمرده می‌شوند و بهتری و برتری آنان تنها یک شرط دارد و آن راستی در‌اندیشه و گفتار و کردار است و در این کار نیز خواست هرکس، خدمت هرچه بیشتر به جهان است؛ اما در برخی از مزایای اجتماعی زن مورد تحقیر و سرزنش قرار می‌گیرد.

منزلت زن در آیین زرتشت

ایرانیان باستان، زنان را کانون مهرورزی و باروری می‌دانستند ازین‌روی همواره آنان را مورد تکریم قرار می‌دادند. بعد از ظهور زرتشت آموزه‌های دینی این پیامبر نه تنها جایگاه زن در جامعۀ ایرانی را کم‌رنگ نکرده بلکه تأکید‌های این دین بر یکسانی زن و مرد سبب شد تا قوانین حقوقی عادلانه‌تری برای زنان مدون گردد. در گات‌ها هر جا زرتشت از زن (=نایری) و مرد (=نا) یاد می‌کند برای هر دو ارزش مساوی قایل می‌گردد. وجود سه امشاسپند زن در کنار سه امشاسپند مرد- که یاری‌گر زرتشت هستند- از یک‌سو و احترام زرتشت به الاهۀ آناهیتا به منزلۀ الاهۀ زن از سوی دیگر خود بیانگر اهمیت مقام زن از دیدگاه زرتشت بود. نیک‌نگری و یکسان‌نگری زرتشت نسبت به دو عنصر اصلی آفرینش سبب شد تا لزوم حضور زنان در عرصه‌های آموزشی، سیاسی و دینی بیش‌تر از پیش احساس گردد.[۱]

در گاهان، زن و مرد به‌طور یکسان مورد خطاب است[۲] و پارسایی موجب رستگاری هردو برای زنان و مردان پارسا به‌طور یکسان به رستگاری در آخرت نوید داده شده‌اند.[۳]

در ایزد شناسی، به فرشتگان نر و ماده اشاره شده و «اناهیتا» ایزد بانوی بزرگ باروری از آهوره‌های مورد احترام در دین زرتشتی است.[۴]

زن در اوستا به لقب «ریته‌سیه‌بانو» یا «اَشَه‌بانو» خوانده شده، که به معنی دارنده فروغ راستی و پارسایی است.[۵]

سرنوشت اهریمنی زن

در آیین زرتشت با توجه به این‌که زمین، گیاه، آب و آتش مقدس تلقی می‌شد، زنان را در ایام حیض و زایمان سبب آلودگی این عناصر می‌دانستند. ازین‌روی آنان را در زمین شوره‌زار و بایری که دشتان‌ستان (= حیض‌ستان) نام داشت، اقامت می‌دادند. زن بعد از اتمام این دوران در پیچیده‌ترین مراسم غسل، به وسیلۀ ادرار گاو و‌اندکی آب به وسیلۀ روحانیون ویژه، چند بار به مدت چند روز، غسل داده می‌شد. زنان در ایام حیض، حق خوردن نذری ایزدان را نداشتند. به اعتقاد زرتشتیان، عادت ماهیانه زن، اثر اهریمنی بود که در زن پدیدار می‌شد زیرا در این ایام، اهریمن به زن نزدیک شده و او را پلید می‌ساخت؛ بنابراین مردان چون دچار چنین حالتی نمی‌شدند از زنان پاک‌تر تصور می‌شدند. در ارداویراف‌نامه تاکید شده، زنان حایض نباید به آسمان و خورشید بنگرند. هم‌چنین پنهان کردن دوران حیض، معاشقه با زنان حایضه و هم‌بستر شدن با آنان نیز از جرم‌های سنگین معرفی شده است. جالب است که زنان فقیر در ایام حیض از آزادی بیشتری برخوردار بودند زیرا آنان برای امرار معاش نیاز به کار کردن داشتند. ازین‌روی در ایام حیض نیز میان مردم آمد‌و‌شد داشتند. همچنین اگر زنی فرزند مرده به دنیا می‌آورد نجس شمرده شده، در محوطه‌ای نگه می‌داشتند، خوراک او ادرار گاو آمیخته به خاکستر بود، بعد از سه روز به وسیلۀ موبدان با ادرار گاو و آب تطهیر شده و تمام لباس‌های او دور‌انداخته می‌شد.[۶]

ازدواج در آیین زرتشت

در نگرش زرتشتیان، فرد متأهل نسبت به مجرد، برتری دارد و دختری که ازدواج نکند اهل دوزخ است.[۷] ازدواج دارای اهمیت جدی بوده و پیوند برابری بین زن و مرد است. بنیاد پیوکانی (= زناشویی) باید بر پایه‌های خرد، عشق، هم‌کاری و دل‌بستگی به سازندگی استوار شود. به گزارش کتب مقدس‌شان؛ دختران جوان از اهورامزدا درخواست کنند تا شوهری مناسب نصیب آنان کند.[۸]

سن قانونی ازدواج برای دختران ۱۶ و برای پسران ۱۸ سالگی ذکر شده‌ است. ازدواج مراحل سه‌گانه؛ خواستگاری، نامزدی و پیمان زناشویی دارد و بدون یکی از آنها عقد ازدواج کامل دانسته نمی‌شد.[۹] در کنار رضایت دختر رضایت پدر و مادر نیز از شرایط ازدواج به‌شمار می‌رود. به دخترانی که به‌رغم مخالفت والدین خود ازدواج می‌کردند «خودسرزن» می‌گفتند. نامزد نمودن دختران در خردسالی سنت‌هایی معمول بود. زرتشتیان برآنند که هرگاه فرشتۀ اشی- مظهر توانگری و برکت - با زنان همراه شود سپید‌بخت می‌شوند.[۱۰]

در منابع زرتشتی، پیروزی نهایی خیر بر شر[۱۱] و زایش از جمله اهداف اصلی ازدواج دانسته شده و بر این امر تاکید می‌شود که اشی، فرشتۀ باروری، از ازدواج نکردن دختران، سقط جنین، روابط نامشروع و خیانت زنان گله دارد زیرا همۀ این موارد به جریان تولید‌مثل آسیب می‌رساند.[۱۲] برخی محققین معتقدند آیین زرتشت در مورد نفقه، تمکین و نشوز ساکت است.[۱۳]

انواع ازدواج

شاه زن

در آیین زرتشت، ازدواج انواع مختلفی داشت، زنان از امتیازات متفاوتی برخوردار بودند. کامل‌ترین ازدواج شامل شاه‌زن بود. این‌گروه از زنان، دوشیزگانی بودند که برای نخستین بار شوهر می‌کردند. شاه‌زن از کامل‌ترین مزایای زناشویی بهره‌مند می‌شد، امور خانه و فرزندان را به همراهی شوهر به‌طور مشترک اداره می‌کرد.[۱۴]

چاکر زن

چاکر زن؛ به ازدواج زن بیوه اطلاق می‌شد، بعد از مرگ آیین کفن و دفن و سایر مراسم مذهبی او توسط همسر و یا بستگان همسرش برگزار می‌شد ولی هزینه‌های مراسم بعد از سی روز به عهده بستگان شوهر اولش بود چون معتقد بودند در دنیای دیگر این زن از آن نخستین شوهر خود خواهد بود و به همین دلیل پیوند دوم او تحت عنوان چاکر زن یاد می‌شد.[۱۵]

ایوک زن

ایوک زن اگر فردی فرزند پسر نداشت ازدواج تنها دختر یا کوچکترین دخترش تحت عنوان ایوک ثبت می‌‌‌‌شد و رسم بر این بود که اولین پسر تولد یافته از این ازدواج به فرزندی پدر دختر در می‌آمد.[۱۶]

ستر زن

نوعی دیگر ازدواج سترزن بود که دختر و پسری ازدواج کرده و متعهد می‌شوند که یکی از پسران خود را به فرزند خواندگی فردی درآورند که بدون ازدواج از دنیا رفته است. از دیگر انواع ازدواج خودسرزن و ازدواج ابدال بوده است.[۱۷]

قلمرو ازدواج

بر اساس ماده ۱۶ احوال شخصیه زرتشتیان؛ تعدد زوجات برای زن و مرد زرتشتی جایز نیست.[۱۸] دربارۀ ازدواج با محارم گزارش‌ها متفاوت است؛ برخی معتقدند؛ در این آیین، ازدواج با محارم نسبی و سببی حرام دانسته شده و فرزندخواندگی نیز از عوامل حرمت ازدواج به‌شمار می‌رود.[۱۹] اما اکثر محققین با توجه به مدارک معتبر، جواز ازدواج با محارم در آیین زرتشتیان را مسلم می‌دانند.[۲۰]

طلاق در آیین زرتشت

طلاق در نزد زرتشت امر منفور و مطرود به‌شمار می‌رود.[۲۱] طلاق دادن امری دشوار بوده و شوهر به راحتی نمی‌توانست همسر خود را رها کند. در کتاب دین‌کرت آمده‌است؛ هرگاه شوهر بخواهد همسرش را طلاق دهد باید نزد قاضی شکایت کند. اگر قاضی رأی به ادامۀ زندگی داد آن‌ها باید زندگی خود را ادامه دهند. شوهر متمرد نیز به مجازات سخت محکوم می‌شد تا بی‌جهت متمایل به طلاق نشود. طلاق به چهار مورد؛ محرز شدن فساد اخلاقی، پرداختن به جادوگری، عقیم بودن زن و مخفی نگه‌داشتن دشتان (عادت ماهیانه)، محدود می‌شد و زن تنها در مورد ناتوانی جنسی مرد می‌توانست درخواست طلاق دهد.[۲۲]

تقسیم کار خانگی

امور خانواده به‌طور مشترک توسط زن و مرد اداره می‌شد، زن کدبانوی خانه و تسلط کامل بر اداره امور داخلی منزل داشته و مرد نمی‌توانسته در آن دخالت کند.[۲۳] البته مرد سرپرست زن بوده و زن باید مطیع شوهر بوده و حتی او را سجده کند.[۲۴]

بر مبنای آیین زرتشت، ایزد چیستا الاهه دانایی که گاهی در اوستا به شکل الاهۀ زن نمایان می‌شود حاکی از رسالت زن در تحصیل علم و تربیت اطفال است. این ایزد از اهورامزدا نقش تعلیم‌ و تربیت را برای مادران اخذ کرده‌است. ازین‌روی مادر بهترین تعلیم‌دهنده در دین زرتشت به شمار آمده و از همان سال‌های اولیۀ زندگی کودکان، تعلیم و تربیت او را آغاز می‌کرد و به این طریق مادران با تربیت فرزندان خود روشنایی‌‌بخش دل و جان می‌شدند، در ‌صورت نبودن مادر، خواهر یا عمه وظیفۀ تعلیم را به‌عهده می‌گرفتند. آموزش عمومی دختران را از پسران جدا کرده و آنان را برای امور خانه‌داری و مادر شدن مهیا می‌کردند. اما در مرحلۀ آموزش بالاتر، برحسب موقعیت اجتماعی خانواده‌ها، آموزش هرچند در عمل اختصاص به طبقۀ اشراف داشت اما منع دینی برای تحصیل زنان وجود نداشت.[۲۵] در گاهان که سروده خود زرتشت است، برای زن نقش‌های متناسب با طبیعت زنانه بویژه مادری سفارش می‌شود، در اویستای متأخر بر نقش زنان تأکید بیشتر شده و جایگاه والایی برای آنها تصویر شده است.[۲۶]

نقش‌های اجتماعی زنان

وجود سه امشاسپند زن در دین زرتشت؛ سپنته آرمئی‌تی، هئوروتات و امرتات که به ترتیب مظاهر مهرورزی، بالندگی، جاودانگی و رویش هستند، بیانگر اهمیت نقش زن و مادر در این آیین بوده و حاکی از دخالت زنان در امور دینی است. مطابق برخی گزارش‌ها؛ زنان بعد از یائسه شدن می‌توانستند مقام نگهداری از آتش مقدس را به عهده گرفته و تا سطح مدیر تشریفات مذهبی نیز ارتقا یابند. در دین‌کرت، به توانایی زنان در امر قضاوت شده و زنان مطلع به علم حقوق بر مردانی ناآگاه برتری داده شده است. در آیین زرتشت زنان و مردان در انجام وظایف دینی مساوی دانسته شده؛ هر دو ملزم بودند تا هر سال ۶ وظیفۀ مذهبی خود را به جا آورند. یکی از این وظایف، جشن گرفتن روزگار پدر و مادر بود. در خور توجه است که، مشغول بودن زن به امور خانه و بچه‌داری باعث معافیت او از انجام تشریفات مذهبی نیز می‌شد.[۲۷] زنان می‌توانستند درآمد ویژه داشته، صاحب مال و مکنت خود باشند. آنها می‌توانستند به وکالت دادگستری پرداخته و در مواردی عهده‌دار مسند قضاوت می‌شدند.[۲۸] در دین زرتشت به محدودیتی برای مشارکت زنان در امور سیاسی اشاره نشده‌است. با این حال به نظر می‌رسد تا زمانی‌که مردان لایق برای دست‌یابی به این امور وجود داشتند از زنان استفاده نمی‌شد.[۲۹]

پوشش و آرایش زنان

مطابق داده‌های تاریخی، زنان زرتشتی خود را مقید به حجاب می‌دانستند. زنان عادی در دورۀ اشکانی، قبایی بر تن کرده و با شنلی گیسوان خود را می‌پوشاندند؛ به شیوۀ یونانیان آرایش کرده و از میان سر فرق باز می‌کردند. از دیگر لباس‌های زنان پیراهن بلند، گشاد، پرچین آستین‌دار بود پیراهن دیگری داشتند که روی اولی می‌پوشیدند. روی این دو پیراهن، چادری نیز بر سر می‌کردند. به اعتقاد برخی مورخان در ایران باستان فقط زنان وابسته به طبقۀ اشراف موظف به رعایت حجاب بودند و بقیه موظف به پوشاندن چهرۀ خود نبودند. دلیل این گروه از محققان فرش کوچکی است که رودنکه- شرق‌شناس شوروی- از دورۀ هخامنشی یافته است. ملکه‌ها از شنل‌های بلندی که کاملاً بدن و سینه را می‌پوشاند استفاده می‌کردند. در منابع زرتشتی تاکید شده، زنان نباید به خودآرایی پرداخته و چهرۀ خود را آرایش کنند و کسی‌که مرتکب این عمل شود، به دوزخ می‌رود. [۳۰]

ویژگی‌های زنان مطلوب

در متون پهلوی، ویژگی‌های زنان نیک توضیح داده شده است که عمده‌ترین آنها خانه‌داری و خدمت به شوهر است. در اردوایراف‌نامه که شرحی بر معراج موبدی است چنین گزارش شده است؛ روان زنانی که پدیده‌های هستی را خشنود کرده، شوهرسالار بوده، با اجتناب از گناه، ایزدان را پرستش می‌کنند، در آخرت سعادتمند هستند و زنانی که از شوهران خود اطاعت نکنند گرفتار عقوبت سخت خواهند شد.[۳۱]

سپندارمذ یا روز زن

زرتشتیان در اسفند ماه، روزی را به‌عنوان روز زن جشن می‌گرفتند[۳۲] که به جشن سپنته آرمئی‌تی معروف بود و این روز به سپندارمذ به‌معنای نگهبان زمین نامیده می‌شود. سپندارمذ در عالم معنوی، مظهر محبت اهورامزدا و در جهان جسمانی فرشته‌ای است موکل زمین که آن را دختر اهورامزدا خوانده‌اند. با توجه به این‌که زمین همانند زنان خاصیت باروری دارند این جشن برای بزرگ‌داشت زنان نیکوکار برگزار می‌شود. در این روز مادران از فرزندان خود و زنان از شوهران‌شان هدایایی دریافت کرده و زنان نیکوکار که فرزندان نیکو پرورش داده بودند مورد تقدیر واقع می‌شدند. زنان در این روز به‌طور کامل استراحت می‌کردند. مردان به پاس تلاش یک‌سالۀ همسرانشان، وظایف زنان را به عهده می‌گرفتند. ابوریحان بیرونی نیز به این موضوع اشاره کرده و معتقد است؛ این عید زنانه بود و زنان از شوهران خود هدیه دریافت می‌کردند لذا، به جشن مزدگیران معروف بوده است.[۳۳]

فردوسی در شاهنامه درباره این جشن چنین آورده است:

سپندارمذ پاسبان تو باد ز خرداد روشن روان تو باد[۳۴]

پانویس

  1. یدالله‌پور، «موقعیت زن در دیدگاه زرتشتیان»، در وب‌سایت ویستا.
  2. مزداپور، کتایون، «زن باستانی زرتشتی»، در وب‌سایت راسخون.
  3. قائم‌مقام فراهانی، «موقعیت زنان در دین زرتشتی بر اساس کتب فقهی و حقوقی»، 1392ش، ص111.
  4. قائم‌مقام فراهانی، «موقعیت زنان در دین زرتشتی بر اساس کتب فقهی و حقوقی»، 1392ش، ص111.
  5. «جایگاه زن در ایران باستان»، در وب‌سایت ویستا.
  6. یدالله‌پور، «موقعیت زن در دیدگاه زرتشتیان»، در وب‌سایت ویستا.
  7. قائم‌مقام فراهانی، «موقعیت زنان در دین زرتشتی بر اساس کتب فقهی و حقوقی»، 1392ش، ص115-114.
  8. یدالله‌پور، «موقعیت زن در دیدگاه زرتشتیان»، در وب‌سایت ویستا.
  9. قائم‌مقام فراهانی، «موقعیت زنان در دین زرتشتی بر اساس کتب فقهی و حقوقی»، 1392ش، ص117-116.
  10. یدالله‌پور، «موقعیت زن در دیدگاه زرتشتیان»، در وب‌سایت ویستا.
  11. قائم‌مقام فراهانی، «موقعیت زنان در دین زرتشتی بر اساس کتب فقهی و حقوقی»، 1392ش، ص115-114.
  12. یدالله‌پور، «موقعیت زن در دیدگاه زرتشتیان»، در وب‌سایت ویستا.
  13. احمدوند و زیوری‌میرزایی، «مطالعه تطبیقی حقوق زن از منظر اسلام و زرتشت»، 1400ش، بی‌ص.
  14. یدالله‌پور، «موقعیت زن در دیدگاه زرتشتیان»، در وب‌سایت ویستا.
  15. «زرتشت و احکام ازدواج و طلاق»، در وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان.
  16. «زرتشت و احکام ازدواج و طلاق»، در وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان.
  17. «زرتشت و احکام ازدواج و طلاق»، در وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان.
  18. قائم‌مقام فراهانی، «موقعیت زنان در دین زرتشتی بر اساس کتب فقهی و حقوقی»، 1392ش، ص116.
  19. قائم‌مقام فراهانی، «موقعیت زنان در دین زرتشتی بر اساس کتب فقهی و حقوقی»، 1392ش، ص120-119.
  20. «زرتشت و تعدد زوجات»، در وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان.
  21. احمدوند و زیوری‌میرزایی، «مطالعه تطبیقی حقوق زن از منظر اسلام و زرتشت»، 1400ش، بی‌ص.
  22. یدالله‌پور، «موقعیت زن در دیدگاه زرتشتیان»، در وب‌سایت ویستا.
  23. قائم‌مقام فراهانی، «موقعیت زنان در دین زرتشتی بر اساس کتب فقهی و حقوقی»، 1392ش، ص112.
  24. ﺑﯿﻮک‌زاده، «ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺣﻘﻮقی زن در اﯾﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن (ﺑﺎ اﺷﺎره ﻫﺎیی ﺑﺮ زن در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ)»، 1391ش، ص47.
  25. یدالله‌پور، «موقعیت زن در دیدگاه زرتشتیان»، در وب‌سایت ویستا.
  26. قائم‌مقام فراهانی، «موقعیت زنان در دین زرتشتی بر اساس کتب فقهی و حقوقی»، 1392ش، ص111.
  27. یدالله‌پور، «موقعیت زن در دیدگاه زرتشتیان»، در وب‌سایت ویستا.
  28. قائم‌مقام فراهانی، «موقعیت زنان در دین زرتشتی بر اساس کتب فقهی و حقوقی»، 1392ش، ص113-112.
  29. یدالله‌پور، «موقعیت زن در دیدگاه زرتشتیان»، در وب‌سایت ویستا.
  30. یدالله‌پور، «موقعیت زن در دیدگاه زرتشتیان»، در وب‌سایت ویستا.
  31. جعفری و علیمردی، «زن در هستی‌شناسی زرتشتی.
  32. قائم‌مقام فراهانی، «موقعیت زنان در دین زرتشتی بر اساس کتب فقهی و حقوقی»، 1392ش، ص112.
  33. یدالله‌پور، «موقعیت زن در دیدگاه زرتشتیان»، در وب‌سایت ویستا.
  34. «زن در آیین زرتشتی»، در وب‌سایت ویستا.

منابع

  • احمدوند، خلیل‌الله و زیوری‌میرزایی، زهرا، «مطالعه تطبیقی حقوق زن از منظر اسلام و زرتشت»، در فصلنامه بین‌المللی قانون‌یار، دوره پنجم، شماره19، پاییز 1400ش.
  • ﺑﯿﻮک‌زاده، ﺻﺒﺎ، «ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺣﻘﻮقی زن در اﯾﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن (ﺑﺎ اﺷﺎره ﻫﺎیی ﺑﺮ زن در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ)»، در ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠمی پژوﻫشی زن و ﻓﺮﻫﻨگ، ﺳﺎل ﺳﻮم، ﺷﻤﺎره دوازدﻫﻢ، ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن1391ش.
  • «جایگاه زن در ایران باستان»، در وب‌سایت ویستا، تاریخ بازدید: 23 آذر 1403ش.
  • جعفری، ابولقاسم و علیمردی، محمدمهدی، «زن در هستی‌شناسی زرتشتی؛ محبوب یا منفور؟»، در معرفت ادیان، شماره21، زمستان 1393ش.
  • «زرتشت و احکام ازدواج و طلاق»، در وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان، تاریخ درج: 27 دی 1390ش.
  • «زرتشت و تعدد زوجات»، در وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان، تاریخ درج: 27 دی 1390ش.
  • «زن در آیین زرتشتی»، در وب‌سایت ویستا، تاریخ بازدید: 23 آذر 1403ش.
  • قائم‌مقام فراهانی، ناهید السادات، «موقعیت زنان در دین زرتشتی بر اساس کتب فقهی و حقوقی»، در دو فصلنامه هفت آسمان، دوره پانزدهم، شماره شصت، اسفند 1392ش.
  • مزداپور، کتایون، «زن باستانی زرتشتی»، در وب‌سایت راسخون، تاریخ درج: 15 دی 1397ش.
  • یدالله‌پور، معصومه، «موقعیت زن در دیدگاه زرتشتیان»، در وب‌سایت ویستا، تاریخ بازدید: 20 آذر 1403ش.