زن در آیین زرتشت

زن در آیین زرتشت؛ انگاره‌های شناختی آیین زرتشت درباره زن.

زن در متون دینی زرتشتی با نگرش‌های متفاوتی مواجه است. در آیین زرتشت، برتری به جنسیت ربط نداشته و صرفاً با راستی در اندیشه، گفتار و کردار مرتبط است. زنان در آیین زرتشت از امکان سعادت و پاداشی همانند با مردان در حیات اخروی برخوردارند. اما بعضی احکام مجازات مربوط به زنان با سخت‌گیری‌های خاصی مواجه است.

زنان در هستی‌شناسی زرتشت

در یک دیدگاه؛ اهورامزدا را به عنوان خدای خالق و یکتا یاد می‌کند، از وجود دو گوهر در هستی سخن می‌گوید: یکی انگرمینو (خرد خبیث) که منشأ شر، تاریکی است و اهریمن از آن ناشی شده است، دیگری سپندمینو (خرد پاک) که منشأ خیر و روشنایی است.

در آیین زرتشت اهورامزدا شش دستیار دارد که امشاسپندان (جاویدان مقدس) می‌نامند و بعضی آن را معادل ایزدان یا فرشتگان می‌دانند. امشاسپندان تحت هدایت خرد مقدس، با اهریمن و یاران او (دیوان) در نبردند.

در این میان سه امشاسپند و بعضی از دیوان، مؤنث هستند و ویژگی‌های زنانه را دارا هستند. بعضی از فرشتگان از جنس مذکر و بعضی دیگر از جنس مونث هستند، این مسئله بیانگر مورد احترام واقع شدن زن است.

نحوه آفرینش زن از نظر زرتشت

آیین زرتشت، پدیده‌ها را به دو نوع مزدا و اهریمن تقسیم کرده است. نظام هستی از دو عالم «مینوی» (روحانی و غیرجسمانی) و «گیتی» (مادی و جسمانی) تشکیل شده است.

از آنجا که ابتدا اهورامزدا و اهریمن به آفرینش در عالم مینوی مبادرت می‌کنند که موجودات در آن جاودان هستند، اهورامزدا برای جلوگیری از جاودانگی اهریمن و نیروهایش، عالم گیتوی را خلق می‌کند.

اهورا معتقد است که زن را از نژاد جهی و اهریمن آفریده و هدف از خلقت زن، به دنیا آوردن مرد است. اگر راه دیگری پیدا می‌کرد، زن را خلق نمی‌کرد.

در بعضی متون، جهی که نماینده جنس مؤنث است، به سوی شیطان رفته و به او پناهنده می‌شود. در الهیات زرتشتی، زن نیک (ناریگ) و زن اهریمنی (جهی) در تقابل با یکدیگر هستند.

زن در متون مقدس زرتشت

در متون دینی زرتشتی تفاوت‌هایی بین زن و مرد وجود دارد، اغلب با این دو جنس برخورد یکسانی شده و برتری به جنسیت ربطی نداشته و صرفاً با راستی در اندیشه، گفتار و کردار مرتبط می‌باشد. و در نظر اهورامزدا زنان با مردان یکسان هستند و مانند هم امید رستگاری دارند. هر دو از پاداش همانند در حیات اخروی برخوردار هستند.

متون زرتشتی، هم در آغاز آفرینش، نگاه متعالی به زن دارند و هم هنگام ظهور منجی، جایگاهی مساوی با مرد برای زن در نظر گرفته‌اند؛ به گونه‌ای که از سی تن یاران سوشیانت، پانزده نفر مرد و پانزده نفر زن هستند.

علاوه بر آنکه، از سه امشاسپند زن سخن گفته شده، مخاطب تعالیم به طور مشترک زنان و مردان هستند و بارها از هر دو در کنار هم نام برده و ستایش شده‌اند.

موقعیت زن در دین زرتشتی

از منظر اندیشمندان و پژوهشگران، تا قبل از ظهور اسلام هیچ ملتی به اندازه دین زرتشت بین زن و مرد تعامل مثبت برقرار نکرده بود. در کتاب اوستا نام مرد و زن همواره در کنار یکدیگر بیان شده است. هر صفت نیکی را به هر دو جنس نسبت داده است. در گاهان زن از دو جهت دارای اهمیت است:

1. ایمان آورنده به زرتشت؛ که وجدان زن مورد توجه است، که نیمی از ایمان آورندگان به دین زرتشت زنان هستند و براساس آزادی و شناخت آنچه بهترین است، را انتخاب می‌کند.
2. یکی از دو رکن اساسی خانواده، که نقش مشابهی در زندگی اجتماعی دارد، که زن باید نقشش را به عنوان همسر، مادر و دختر در خانواده به خوبی ایفا کند.

زنان در مناسک دینی زرتشت

شریعت زرتشتی از آیین‌های دینی متعددی تشکیل شده است؛ اغلب این آیین‌ها با حضور آتش برگزار می‌شوند. زن و مرد با وجود تفاوت در انجام بعضی مناسک، در برابر تکالیف دینی مسئول‌ هستند.

به دلیل مشغله زن در امر خانه و فرزند باعث شده که بعضی از تشریفات مذهبی معاف شوند. زنان در سرودن یسنا و برگزاری مراسم دینی با مردان مشارکت داشتند یا خود به این کار می‌پرداختند.

عناصر آب، باد، خاک و آتش در نزد زرتشتیان مقدس و پاک محسوب می‌شوند. کسانی که این عناصر را آلوده کنند، مورد مجازات‌ قرار می‌گرفتند. موبدان پارچه‌ای بر دهان خود می‌بستند تا تنفس آنها آتش پاک را ناپاک نسازد، آتش را روشن، و در کنار آن نیایش می‌کردند.

برافروختن آتش مقدس را، مردان انجام می‌دهند؛ زنان نیز بعد از یائسه‌شدن می‌توانند مقام نگهداری از آتش مقدس را به عهده بگیرند و تشریفات مذهبی را در آتش‌کده انجام دهند.

زن و مجازات

در متون زرتشتی برای برخی گناهان زنان احکامی وضع شده است؛ به عنوان نمونه، زنی که بچه مرده به دنیا می‌آورد؛ علاوه بر تحمل درد توسط اطرافین تحقیر می‌شدند و به نقطه‌ای دوردست برده، و دور از آب و آتش نگهداری می‌شد.

سپس باید بدن و لباس خود را با ادرار گاو نر و آب بشوید تا پاک شود. البته همچنین زنی که زایمان کرده بود، اگر در سه روز اول آب می‌نوشید، چهارصد ضربه شلاق به او می‌زدند.

نمونه دیگر در مورد عادت ماهانه زنان که در زرتشت؛ به نام «دشتان» کاربرد دارد. زن در این زمان دور از دیگران و در جایی به دور از مردم، آب و آتش قرار می‌دادند.

در ظرف‌های فلزی به او غذا می‌دادند و غذا باید کم بخورد تا انرژی نگیرد. بعد در دو گودال با ادرار گاو او را شستشو می‌دادند و در گودال سوم با آب شستشو می‌شد.

جایگاه اجتماعی و حقوقی زنان در زرتشت

زنان از لحاظ حقوقی از جایگاه خاص و والایی برخوردار بودند و می‌توانستند اختیار مال خودشان را برعهده بگیرند. زنان می‌توانستند به مقام وکالت در دادگستری و قضاوت بپردازد. درعصر زرتشت زنان از مقامی والا برخوردار بودند، صاحب ملک و زمین بودند.

اما با مرور زمان با فاصله گرفتن از زمان ظهور زرتشت مقام زن مخصوصاً در طبقه ثروتمندان پایین آمد. زنان طبقات بالای اجتماع جرأت آن را نداشتند که از خانه بیرون بیایند و هرگز نمی‌توانستند آشکارا با مردها گفتگو کنند.

جایگاه سیاسی و اقتصادی زن

در این دین نیز همانند بسیاری از ادیان، زنان به انجام وظایف خانوادگی و مردان به نقش های اجتماعی تشویق شده‌اند، اما منع صریحی از حضور زنان در عرصه‌های عمومی و پذیرش مناصب سیاسی و مبادرت به فعالیت‌های اقتصادی نشده است.

از زنان دلاور، پارسا و فرمانروایی نام برده شده است که با کمترین محدودیت در عرصه عمومی مواجه بودند و نقش های مهمی را در تاریخ این دین ایفا کرده‌اند.

البته در زمان‌هایی که نظام طبقاتی بر جامعه حاکم بوده، زنان به فراخور طبقه‌ای که به آن تعلق داشتند، مشارکت متفاوتی در عرصه‌های گوناگون می کردند. آنان علاوه بر کارهای خانگی، گاه در مشاغل عمومی حضور می‌یافتند و مزد می‌گرفتند.

البته محدودیت های دینی زنان در هنگام عادت ماهانه و زایمان و دور نگه داشته شدن آنان از اجتماع، در میزان و نحوه مشارکتشان در حوزه عمومی، بی تأثیر نبوده است.

پوشش زنان در عرصه عمومی

زرتشتیان حجاب را به ظاهری (لباس پوشیده) و باطنی (حیا و حفظ خود) تقسیم می‌کنند و معتقدند زمانی که حجاب باطنی برای فرد حاصل شود، او خود به حجاب ظاهری مبادرت خواهد کرد.

متون تاریخی از رعایت پوشیدگی زرتشتیان در زمان‌های مختلف بیان می‌کنند. آرایش روی و موی در عرصه عمومی نیز کار زنان بدکردار بیان شده است.

امروزه زنان زرتشتی ایرانی از «لچک» که موی سر را می‌پوشاند، استفاده می‌کنند و روی آن دستمالی بلند می‌بندند و سپس روی آن مقنعه‌ای سر می‌کنند که سر و دوش و پشت را کاملا می‌پوشاند و از پیراهن بلند و شلوار برای پوشش خود بهره می‌گیرند.

آموزش زنان

در دین زرتشت، مادر، بهترین تعلیم دهنده کودکان تا پنج سالگی است. گرچه زنان به تعلیم آموزی تشویق شده‌اند، ولی بر علم‌آموزی مردان تأکید بیشتری دیده می‌شود و توصیه شده دختر که به پانزده سالگی رسید، به جای علم آموزی و فراگیری متون دینی، ازدواج کند.

در برخی زمان‌ها نیز صرفا طبقه اشراف از آموزش‌های عمومی برخوردار بودند. از سوی دیگر، تعلیم دینی زنان در نزد موبدان نیز با توجه به ایام عادت ماهانه و فرزندآوری، با محدودیت‌هایی روبرو می‌شدند.

منابع

• توفیقی، حسین، آشنایی با ادیان بزرگ، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهی (سمت)، چاپ پنجم، تابستان 1381ش.
• دورانت، ویل، تاریخ تمدن، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، چاپ سوم، 1371ش.
• غلامی، علی، زن و خانواده در ادیان (با رویکرد تطبیقی)، قم، جامعة الزهراء، چاپ اول، تابستان 1399 ش.
• قائم‌مقام فراهانی، ناهید السادات، «موقعیت زنان در دین زرتشتی بر اساس کتب فقهی و حقوقی»، نشریه هفت آسمان، سال پانزدهم، شماره60، زمستان 1392ش.
• مزداپور، کتایون، حیات اجتماعی زن در ایران، تهران، مؤسسه مطالعاتی و تحقیقات فرهنگی، 1369ش.
• "نقد بررسی انحرافات در دین زرتشتی"، پایگاه اطلاع‌رسانی استاد حسین انصاریان، تاریخ بازدید: 21 آذر 1401ش.
• وندیداد، پژوهش ژام دارمستتر، تهران، دنیای کتاب، 1384ش.
• هارتس، پائولا آر، ادیان جهان: آیین زرتشت، ترجمه: محمدرضا خراسانی‌زاده، قم، دانشگاه ادیان و مذاهب، چاپ اول، پاییز 1400ش.