حمید گلزار (بحث | مشارکتها) بدون خلاصۀ ویرایش |
حمید گلزار (بحث | مشارکتها) بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۳۲: | خط ۳۲: | ||
===نظریه گذار جمعیتی=== | ===نظریه گذار جمعیتی=== | ||
نظریه گذار جمعیتی، با تاکید بر عوامل اقتصادی، باروری پایین را نتیجه مستقیم نوسازی و صنعتی‌شدن میداند که به بهبود شرایط بهداشتی و سطح زندگی، کاهش مرگومیر و افزایش احتمال بقای کودکان و در نتیجه، کاهش باروری می‌انجامد. طبق این نظریه، سبک زندگی شهرنشینی و صنعتی‌شدن، پرورش فرزندان را هزینهآور ساخته و بهتدریج، ارزش‌های فرزندآوری را از بین | نظریه گذار جمعیتی، با تاکید بر عوامل اقتصادی، باروری پایین را نتیجه مستقیم نوسازی و صنعتی‌شدن میداند که به بهبود شرایط بهداشتی و سطح زندگی، کاهش مرگومیر و افزایش احتمال بقای کودکان و در نتیجه، کاهش باروری می‌انجامد. طبق این نظریه، سبک زندگی شهرنشینی و صنعتی‌شدن، پرورش فرزندان را هزینهآور ساخته و بهتدریج، ارزش‌های فرزندآوری را از بین میبرد.<ref>[https://ejip.ir/article-1-738-fa.html . مقصودپور، «عوامل مؤثر بر کاهش نرخ باروری در ایران از دیدگاه علم اقتصاد در دوره زمانی 1365-1390»، 1394ش، ص85.]</ref> | ||
===نظریه عرضه و تقاضا=== | ===نظریه عرضه و تقاضا=== | ||
نظریه عرضه و تقاضا، کاهش | نظریه عرضه و تقاضا، کاهش مرگومیر کودکان و فراتر رفتن تعداد آنان از توان مالی والدین را سبب کاهش باروری میداند.<ref>[https://ecor.modares.ac.ir/article-18-1477-fa.html . احمدی و ازوجی، «تعیین کنندههای کلان اقتصادی-اجتماعی نرخ باروری کل در ایران با استفاده از الگوی خودهمبسته با وقفه توزیعی»، 1396ش، ص55.]</ref> | ||
===نظریه‌های کلاسیک=== | ===نظریه‌های کلاسیک=== | ||
نظریه‌های کلاسیک، عوامل کاهش باروری را شامل توسعه اقتصادی، شهرنشینی و صنعتی‌شدن دانستهاند؛ یعنی زندگی صنعتی، با حذف بسیاری از کارکردهای | نظریه‌های کلاسیک، عوامل کاهش باروری را شامل توسعه اقتصادی، شهرنشینی و صنعتی‌شدن دانستهاند؛ یعنی زندگی صنعتی، با حذف بسیاری از کارکردهای [[خانواده]]، هم هزینه آموزش و تحصیل فرزندان برای یافتن کار تخصصی را افزایش داده و هم بازدهی اقتصادی آنان را از طریق مشاغل دستمزدی، کاهش داده است.<ref>.هاربر، تغییر جمعیت و آینده جهان، 1398ش، ص55-56.</ref> | ||
===نظریه‌های توسعه=== | ===نظریه‌های توسعه=== | ||
بر اساس نظریه‌های توسعه، تفکیک شدید نقشهای زنانه و مردانه در جوامع گذشته، مانع کار زنان در بیرون از خانه | بر اساس نظریه‌های توسعه، تفکیک شدید نقشهای زنانه و مردانه در جوامع گذشته، مانع کار زنان در بیرون از خانه میشد و در بیشتر جوامع غیرصنعتی، فرزندآوری و فرزندپروی، کار اصلی زنان در زندگی بود؛ اما در جوامع صنعتی و پس از آن، تفکیک نقشهای زنانه و مردانه، بهدلیل انقلاب در نیروی کار دستمزدی و فرصتهای تحصیلی برای زنان کمتر می‌شود. | ||
===نظریه‌های فرهنگی - اجتماعی=== | ===نظریه‌های فرهنگی - اجتماعی=== | ||
نظریات فرهنگی- اجتماعی، کاهش باروری را ناشی از تغییرات فرهنگی و اجتماعی، مخصوصاً آموزش و تحصیلات و | نظریات فرهنگی- اجتماعی، کاهش باروری را ناشی از تغییرات فرهنگی و اجتماعی، مخصوصاً آموزش و تحصیلات و به‌ویژه افزایش زنان تحصیلکرده میدانند که باروری زیر سطح جایگزینی را در برخی کشورها پدید آورده است. | ||
طبق برخی نظریات، ارزشها و باورهای اساسی دربارۀ نیازهای کودکان، تغییر یافته و با | طبق برخی نظریات، ارزشها و باورهای اساسی دربارۀ نیازهای کودکان، تغییر یافته و با لذتگرا شدن جوامع، گسترش ارزشهایی همچون ارتقای خود، آزادی انتخاب، تاکید بر کیفیت زندگی، بهرهگیری از اوقات فراغت و اجتناب از تعهدات، مانع سرمایهگذاری افراد روی فرزندان می‌شود.<ref>[https://ejip.ir/article-1-738-fa.html . مقصودپور، «عوامل مؤثر بر کاهش نرخ باروری در ایران از دیدگاه علم اقتصاد در دوره زمانی 1365-1390»، 1394ش، ص57 و 87.]</ref> | ||
===نظریه‌های برابری جنسیتی=== | ===نظریه‌های برابری جنسیتی=== | ||
بر اساس نظریه‌های برابری | بر اساس نظریه‌های [[برابری جنسیتی]]، نرخ باروری در جوامع پیشرفته به دو عامل بستگی دارد؛ هماهنگی بین تحصیل و فرصتهای شغلی زنان و قابلیت زنان برای بهرهبرداری از این فرصتها. زنان علیرغم داشتن فرصتهای مختلف اشتغال و تحصیل، فرزندآوری را مانع استفاده از این فرصتها می‌بینند و برای استفاده از آنها، تعداد فرزندان خود را کاهش میدهند.<ref>[https://ecor.modares.ac.ir/article-18-1477-fa.html . احمدی و ازوجی، «تعیین کنندههای کلان اقتصادی-اجتماعی نرخ باروری کل در ایران با استفاده از الگوی خودهمبسته با وقفه توزیعی»، 1396ش، ص56.]</ref> | ||
===نظریه نهادی=== | ===نظریه نهادی=== | ||
نظریه نهادی بر عواملی همچون تاثیر | نظریه نهادی بر عواملی همچون تاثیر سیاست‌های جمعیتی دولتها، منحصربهفرد بودن بافتهای فرهنگی در تاثیر بر باروری، تغییر در نظم حقوقی و سیاسی، بهبود وضعیت زنان در خانواده و اقتصاد و تغییر ارزش‌های خانوادگی تاکید دارد. | ||
===نظریه ارتقای اجتماعی=== | ===نظریه ارتقای اجتماعی=== | ||
نظریه ارتقای اجتماعی، باروری و کاهش آن را با توجه به منزلت اجتماعی والدین و تاثیر فرزندآوری بر این موضوع، تبیین | نظریه ارتقای اجتماعی، باروری و کاهش آن را با توجه به منزلت اجتماعی والدین و تاثیر فرزندآوری بر این موضوع، تبیین میکند. | ||
===نظریه اشاعه=== | ===نظریه اشاعه=== | ||
نظریه اشاعه، کاهش باروری را متاثر از اشاعۀ تکنولوژیهای نوین کنترل موالید و آگاهی افراد از آن | نظریه اشاعه، کاهش باروری را متاثر از اشاعۀ تکنولوژیهای نوین کنترل موالید و آگاهی افراد از آن میداند.<ref>. چراغی کوتیانی، بحران خاموش؛ واکاوی جامعهشناختی علل فرهنگی-اجتماعی کاهش باروری در ایران، 1397ش، ص63، 64 و 96.</ref> | ||
==نرخ باروری در ایران== | ==نرخ باروری در ایران== | ||
===آغاز برنامه‌های تنظیم خانواده و کاهش نرخ باروری=== | ===آغاز برنامه‌های تنظیم خانواده و کاهش نرخ باروری=== | ||
در ایران، اولین اقدامات تنظیم خانواده در سال ۱۳۳۴ش، با تاسیس ادارۀ بهداشت مادران و کودکان در وزارت بهداشت رخ داد و یک انجمن | در ایران، اولین اقدامات تنظیم خانواده در سال ۱۳۳۴ش، با تاسیس ادارۀ بهداشت مادران و کودکان در وزارت بهداشت رخ داد و یک انجمن خیریهای با کمک صندوق بینالمللی، قرص اسپرمکش و کاندوم را به مراکز مختلف داد. برنامه‌های جمعیتی در ایران، نخستینبار در سال ۱۳۴۱ش، بهطور جدی دنبال شد و در سال ۱۳۴۳ش، سیاست‌های کنترل جمعیت مورد تایید دولت قرار گرفت. در اواخر ۱۳۴۵ش، شورای عالی بهداشت و تنظیم خانواده تشکیل شد و از سال ۱۳۴۶ش با صدور بیانیه تهران، این برنامهها اجرا شد که در نتیجه، رشد جمعیت ایران از ۳.۱۳ در دهه ۱۳۳۵-۱۳۴۵ش، به ۲.۷۱ در دهه بعدی رسید.<ref>. پوریانی و سبحانینیا، افزایش جمعیت؛ نگرش‌ها و راهبردها، 1393ش، ص22 و 131-140.</ref> | ||
پس از انقلاب اسلامی عملاَ برنامه تنظیم خانواده تعطیل شد و با آغاز جنگ، نرخ رشد جمعیت به ۳.۹ رسید؛ بدین منظور، از دهه ۱۳۷۰ش، سیاست‌های گوناگون کاهش جمعیت اجرا شد که سرعت کاهش جمعیت ناشی از این سیاست‌ها برخلاف پیشبینیهای صورتگرفته، بسیار بالا بوده است؛ بهگونهای که در سال ۱۳۹۳ش، نرخ باروری عمومی در ایران، ۱.۶ کودک بوده است؛ یعنی در این سال، از هر | پس از انقلاب اسلامی عملاَ برنامه تنظیم خانواده تعطیل شد و با آغاز جنگ، نرخ رشد جمعیت به ۳.۹ رسید؛ بدین منظور، از دهه ۱۳۷۰ش، سیاست‌های گوناگون کاهش جمعیت اجرا شد که سرعت کاهش جمعیت ناشی از این سیاست‌ها برخلاف پیشبینیهای صورتگرفته، بسیار بالا بوده است؛ بهگونهای که در سال ۱۳۹۳ش، نرخ باروری عمومی در ایران، ۱.۶ کودک بوده است؛ یعنی در این سال، از هر [[ازدواج]]، کمتر از دو نفر متولد شده و نرخ باروری به پایینتر از حد جایگزینی و جمعیت در آستانه نابودی قرار گرفته است؛ به همین دلیل، در سال ۱۳۹۱ش، شورای عالی انقلاب فرهنگی، راهبردهایی برای جلوگیری از کاهش نرخ باروری و ارتقای آن تصویب و ابلاغ کرد.<ref>. پوریانی و سبحانینیا، افزایش جمعیت؛ نگرش‌ها و راهبردها، 1393ش، ص22 و 131-140.</ref> | ||
===بحران نرخ باروری در ایران=== | ===بحران نرخ باروری در ایران=== | ||
بر اساس آمارهای موجود، ایران سریع‌ترین سیر کاهش نرخ باروری را در تاریخ بشر داشته است.<ref>[https://kayhan.ir/fa/news/110093/%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%B3%D8%B1%DB%8C%D8%B9%E2%80%8C%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D9%86-%D8%B3%DB%8C%D8%B1-%DA%A9%D8%A7%D9%87%D8%B4-%D9%86%D8%B1%D8%AE-%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE-%D8%A8%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D8%AA . قاسمی، «بازخوانی سریع‌ترین سیر کاهش نرخ باروری در تاریخ بشریت»، وب‌سایت کیهان.]</ref>روند تحولات باروری در ایران، نشان | بر اساس آمارهای موجود، ایران سریع‌ترین سیر کاهش نرخ باروری را در تاریخ بشر داشته است.<ref>[https://kayhan.ir/fa/news/110093/%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%B3%D8%B1%DB%8C%D8%B9%E2%80%8C%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D9%86-%D8%B3%DB%8C%D8%B1-%DA%A9%D8%A7%D9%87%D8%B4-%D9%86%D8%B1%D8%AE-%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE-%D8%A8%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D8%AA . قاسمی، «بازخوانی سریع‌ترین سیر کاهش نرخ باروری در تاریخ بشریت»، وب‌سایت کیهان.]</ref>روند تحولات باروری در ایران، نشان می‌دهد که میزان باروری کل از سال ۱۳۶۷ش به بعد، به‌سرعت روند انتقالی خود را طی کرده و در سال ۱۳۷۹ش، میزان باروری کل به ۲.۱۷ رسیده است.<ref>[https://www.sid.ir/paper/9983/fa . نصیری و همکاران، «بررسی تاثیر عوامل اقتصادی بر نرخ باروری در ایران»، 1396ش، ص74.]</ref> | ||
در سرشماری سال ۱۳۸۵ش، میزان باروری کل کشور ۱.۸ فرزند برای هر مادر و رشد جمعیتی کشور ۱.۶۲ بوده است. نرخ بحرانی باروری که از نابودی جمعیت جلوگیری | در سرشماری سال ۱۳۸۵ش، میزان باروری کل کشور ۱.۸ فرزند برای هر مادر و رشد جمعیتی کشور ۱.۶۲ بوده است. نرخ بحرانی باروری که از نابودی جمعیت جلوگیری میکند، حدود ۲.۴ است؛ اما متوسط رشد جمعیت کشور در سال ۱۳۹۰ش ۱.۲۹ یعنی در وضعیت بحرانی و پایینتر از حد بقا بوده و طبق برآوردها، ایران از سال ۱۴۰۴ش، با رشد منفی جمعیت مواجه خواهد شد.<ref>[https://www.sid.ir/paper/9983/fa . نصیری و همکاران، «بررسی تاثیر عوامل اقتصادی بر نرخ باروری در ایران»، 1396ش، ص74.]</ref> | ||
برآوردهای مرکز آمار ایران بر مبنای اطلاعات سازمان ثبت احوال نیز نشان می‌دهد که میزان باروری کل ایران در سال‌های ۱۳۹۶ش، ۱۳۹۷ش، ۱۳۹۸ش، ۱۳۹۹ش و ۱۴۰۰ش، به‌ترتیب برابر ۲.۰۹ ، ۱.۹۵، ۱.۷۴، ۱.۶۵ و ۱.۶۱ فرزند به‌ازای هر زن بوده است. در سال‌های | برآوردهای مرکز آمار ایران بر مبنای اطلاعات سازمان ثبت احوال نیز نشان می‌دهد که میزان باروری کل ایران در سال‌های ۱۳۹۶ش، ۱۳۹۷ش، ۱۳۹۸ش، ۱۳۹۹ش و ۱۴۰۰ش، به‌ترتیب برابر ۲.۰۹ ، ۱.۹۵، ۱.۷۴، ۱.۶۵ و ۱.۶۱ فرزند به‌ازای هر زن بوده است. در سال‌های ۱۴۰۱ش و ۱۴۰۲ش، نرخ باروری درحدود ۱.۶ تثبیت شده است.<ref>[https://sccr.ir/news/25113/1/ . محمودی، «نگاهی اجمالی به تحولات جمعیتی در ایران»، وب‌سایت شورای عالی انقلاب فرهنگی.]</ref> | ||
===قوانین جلوگیری از کاهش نرخ باروری=== | ===قوانین جلوگیری از کاهش نرخ باروری=== | ||
تا دهۀ نود، فرزندآوری در قوانین جمهوری اسلامی، دچار | تا دهۀ نود، فرزندآوری در قوانین جمهوری اسلامی، دچار محدودیتهایی بوده است؛ به‌عنوان مثال، طبق مادۀ ۱ قانون تنظیم خانواده و جمعیت سال ۱۳۷۲ش، «کلیۀ امتیازاتی که در قوانین بر اساس تعداد فرزندان یا عائله، پیشبینی و وضع شدهاند، در مورد فرزندان چهارم و بعد که پس از یک سال از تصویب این قانون متولد میشوند، قابل محاسبه و اعمال نخواهد بود».<ref>[https://rc.majlis.ir/fa/law/show/92239 . «قانون تنظیم خانواده و جمعیت»، وب‌سایت مجلس شورای اسلامی ایران.]</ref> حتی در بودجۀ عمومی سال ۱۳۹۲ش، نیز حدود ۱۳۰میلیارد ریال برای تنظیم و کنترل جمعیت اختصاص یافت؛ <ref>. قاسمی، جنگ جهانی جمعیت: بررسی توطئه‌ها و سیاست‌های جمعیت در ایران و جهان، 1394ش، ص176-177 و ص187-188.</ref> | ||
در دهۀ ۱۳۹۰ش، آیت‌الله خامنه‌ای، سیاست‌های کلی جمعیّت را ابلاغ کرد که بندهای متعددی، ازجمله افزایش فرزند، اختصاص تسهیلات برای بارداری، شیردهی، هزینههای بیمهای مادران و درمان ناباروری و تقویت نهادها و مؤسسات ذی‌ربط، تاکید بر ارزش فرزندپروری و ارائه خدمات | در دهۀ ۱۳۹۰ش، آیت‌الله خامنه‌ای، سیاست‌های کلی جمعیّت را ابلاغ کرد که بندهای متعددی، ازجمله افزایش فرزند، اختصاص تسهیلات برای بارداری، شیردهی، هزینههای بیمهای مادران و درمان ناباروری و تقویت نهادها و مؤسسات ذی‌ربط، تاکید بر ارزش فرزندپروری و ارائه خدمات مشاورهای برمبنای فرهنگ و ارزش‌های اسلامی-ایرانی و تقویت خدمات بهداشتی در جهت سلامت باروری و فرزندپروری<ref>[https://khl.ink/f/26440 . خامنه‌ای، «ابلاغ سیاست‌های کلی جمعیت»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آِیت‌الله خامنه‌ای، بندهای 2-4.]</ref> را شامل می‌شود. وی در سیاست‌های کلی خانواده نیز بر ایجاد سازوکارهای لازم برای ارتقاء سلامت همه‌جانبه خانواده‌ها به‌ویژه سلامت باروری و افزایش فرزندآوری در جهت برخورداری از جامعه جوان، سالم، پویا و بالنده<ref>[https://farsi.khamenei.ir/news-content?id=34254 . خامنه‌ای، «ابلاغ سیاست‌های کلی خانواده»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، بند16.]</ref> تاکید کرده است. | ||
سند مهندسی فرهنگی کشور نیز بر | سند مهندسی فرهنگی کشور نیز بر فرهنگسازی برای دستیابی به جمعیت مطلوب و اصلاح بینش و نگرش مسئولان و مردم نسبت به پیامدهای منفی کاهش باروری به‌ویژه زیر حد جانشینی؛ تدوین سیاست‌ها، برنامهها و قوانین و مقررات حمایتی و تشویقی برای دستیابی به نرخ باروری مناسب، جمعیت مطلوب و لغو سیاست‌ها، برنامهها و قوانین و مقررات مشوق کاهش باروری و تبیین نظریه جمعیتی اسلام و ترویج آن توسط روحانیت برای اصلاح نگرش مســئولان و مردم نسبت به فواید باروری و افزایش نرخ آن<ref>. «سند نقشه مهندسی فرهنگی کشور»، 1393ش، ص50-51.</ref> تاکید دارد. | ||
در راستای همین اسناد بالادستی، در مجلس قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت پس از هفت سال اجرای آزمایشی، در سال ۱۴۰۰ش، تصویب و ابلاغ شد که تمام مواد آن در راستای حذف سیاست کنترل جمعیت و افزایش باروری و رشد جمعیت تدوین شده و مباحثی چون درمان زوجین نابارور، پیشگیری از ناباروری و سقط، آموزش‌هایی جهت سلامت باروری و توجه به عوامل اقتصادی چون مسکن، بیکاری، تسهیلات ازدواج و اشتغال زنان را شامل می‌شود.<ref>[https://rc.majlis.ir/fa/law/show/1678266 . قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت»، وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.]</ref> | در راستای همین اسناد بالادستی، در مجلس قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت پس از هفت سال اجرای آزمایشی، در سال ۱۴۰۰ش، تصویب و ابلاغ شد که تمام مواد آن در راستای حذف سیاست کنترل جمعیت و افزایش باروری و رشد جمعیت تدوین شده و مباحثی چون درمان زوجین نابارور، پیشگیری از ناباروری و سقط، آموزش‌هایی جهت سلامت باروری و توجه به عوامل اقتصادی چون مسکن، بیکاری، تسهیلات ازدواج و اشتغال زنان را شامل می‌شود.<ref>[https://rc.majlis.ir/fa/law/show/1678266 . قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت»، وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.]</ref> | ||
===چرایی کاهش نرخ باروری در ایران=== | ===چرایی کاهش نرخ باروری در ایران=== | ||
برخلاف تصور عامه دربارۀ تاثیر اصلیِ | برخلاف تصور عامه دربارۀ تاثیر اصلیِ شاخصهای صرفاً اقتصادی بر کاهش باروری، بر اساس بسیاری از تحقیقات، مهمترین عامل و سرعتدهنده اصلی کاهش باروری در ایران، اشتغال زنان بوده و سهم عوامل اجتماعی و فرهنگی بیشتر بوده است.<ref>[https://www.sid.ir/paper/9983/fa . نصیری و همکاران، «بررسی تاثیر عوامل اقتصادی بر نرخ باروری در ایران»، 1396ش، ص73 و 78.]</ref> | ||
نوسازی اجتماعی و پیامدهای مدرنیته نیز سبب بدبینی به آینده، گسترش فردگرایی و رشد ارزشهایی چون منفعتطلبی، لذتجویی و خردگرایی شده و | نوسازی اجتماعی و پیامدهای مدرنیته نیز سبب بدبینی به آینده، گسترش فردگرایی و رشد ارزشهایی چون منفعتطلبی، لذتجویی و خردگرایی شده و سبکهای جدید زندگی، مانند همباشی، [[ازدواج سفید]]، بیفرزندی، [[طلاق]] و تجرد را توجیهپذیر کرده است؛ ضمن آن‌که رشد سریع شهرنشینی و افزایش مهاجرت به شهرها، افزایش سطح تحصیلات افراد، گسترش ارتباطات و سرعت تاثیر رسانههای جدید به تغییر نگرش همسران به باروری و همگی این عوامل به کاهش نرخ باروری انجامیده است.<ref>[https://mjms.mums.ac.ir/article_14820_d6f4108d212177e1711772e66584a97b.pdf . حیدرآبادی و همکاران، «تاثیر نوسازی اجتماعی بر میزان باروری و ناباروری»، 1398ش، ص369]</ref> | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
