هیئت‌های مذهبی

هیئت‌های مذهبی؛ تشکل‌های مردمی با هدف برگزاری مراسم‌های دینی.

هیئت‌های مذهبی، تشکل‌هایی مردمی و دینی هستند که با هدف ترویج فرهنگ قرآن و عترت و زنده نگه‌داشتن سنت‌های مذهبی، به‌ویژه عزاداری برای اهل‌بیت، به برگزاری مراسم و فعالیت‌های مذهبی در مناسبت‌های مختلف مانند اعیاد و روزهای ولادت یا شهادت ائمه و اهل‌بیت می‌پردازند. این هیئت‌ها معمولاً ساختاری مردمی دارند و معمولاً حول محور امامان شیعه، به‌ویژه امام حسین، فعالیت می‌کنند.

تعریف هیئت مذهبی

هیئت واژه‌ای عربی است که در زبان فارسی با گستره‌ای از معانی ازجمله: ساختار، شکل، گروه سازمان‌یافته، نهاد رسمی، نماد، جمعیت، انجمن و نماد جمعی، به‌کار می‌رود. تعریف دیگر آن، گروهی از مردم است که دارای هدف و کار مشترک هستند. هیئت‌های مذهبی، نهادهای اجتماعی-دینی خودجوشی هستند که با هدف زنده‌نگه‌داشتن آیین‌های مذهبی شیعه، به‌ویژه عزاداری‌های محرم و صفر، حول محور واقعۀ عاشورا و یادبود ائمۀ اطهار شکل می‌گیرند.

این تشکل‌ها با ساختاری مبتنی بر نقش‌های «واعظ» و «ذاکر»، و از طریق آیین‌های جمعی نظیر سینه‌زنی و روضه‌خوانی، به بازتولید معنویّت و انسجام اجتماعی می‌پردازند. هیئت‌ها علاوه بر کارکرد اصلیِ سوگواری یا شادمانی مذهبی، نقش‌های فرهنگی، آموزشی و حمایتی را نیز در جوامع محلی ایفا می‌کنند. ماهیت مشارکت در آن‌ها داوطلبانه و برآمده از باورهای درونی اعضا است و از منظر جامعه‌شناختی، بخشی از نهاد دین در جامعۀ شیعی محسوب می‌شوند که در تعامل با دیگر نهادهای دینی مانند مساجد و تکایا، عمل می‌کنند.

انواع هیئت‌های مذهبی از نظر جنسیتی

در بررسی تاریخی هیئت‌های مذهبی، تفکیک جنسیتی در برخی از سنت‌ها و فرهنگ‌ها دیده می‌شود. این تقسیم‌بندی‌ها ممکن است تحت تأثیر عوامل اجتماعی، مذهبی و فرهنگی شکل گرفته باشد. در برخی موارد، هیئت‌های کاملاً مردانه یا زنانه به‌دلایل شرعی، امنیتی یا عرفی تشکیل شده‌اند، در حالی‌که در برخی دیگر، حضور زنان به‌صورت محدودتر مثلاً به‌عنوان شرکت‌کننده یا بهره‌بردار، پذیرفته شده است.

هیئت‌های تمام‌مردانه

در بسیاری از جوامع مذهبی، هیئت‌های عزاداری، روضه‌خوانی یا مراسم مذهبی به‌صورت انحصاری مردانه بوده‌اند. این ممکن است به‌دلیل نقش سنتی مردان در امور عمومی یا محدودیت‌های شرعی در اختلاط جنسیتی باشد.

هیئت‌های تمام‌زنانه

در برخی سنت‌ها، زنان به‌صورت مستقل مراسم خود را برگزار می‌کنند. اَشکال غالب جلسه­‌های زنان شامل مجالس روضه‌­خوانی، جلسه­‌های وعظ و سفره­‌های نذری است.

هیئت‌های مختلط با مدیریت مردانه

در این نوع، مردان مسئولیت اصلی را بر عهده دارند مانند روضه‌خوانان، سخنرانان یا سازمان‌دهندگان، اما زنان به‌عنوان شرکت‌کننده حضور می‌یابند. این الگو در بسیاری از جوامع دیده می‌شود.

تاریخچه هیئت‌های مذهبی

از دیدگاه تکامل سازمانی هیئت‌های مذهبی، هفت نقطۀ تحولِ تاریخیِ کلیدی قابل‌شناسایی است.

ریشه‌های نخستین: از عاشورا تا توابین

تاریخچۀ عزاداری بر سیدالشهدا به واقعۀ عاشورا در سال ۶۱ هجری و عزاداری زنان بنی‌هاشم و اهل‌بیت در کوفه، شام، کربلا و حتی مدینه باز می‌گردد. بر اساس منابع تاریخی معتبر، کاروان اهل‌بیت در مسیر بازگشت از شام به مدینه، با درخواست صریح آنها از راهنمای کاروان، مسیر خود را به سمت کربلا تغییر دادند. این اقدام که منجر به توقف در محل شهادت امام حسین و یارانشان شد، همراه با بروز واکنش‌های عاطفی شدید از جمله گریۀ جمعی، نوحه‌سرایی و سینه‌زنی بود.

امام سجاد با ورود کاروان اسرا به مدینه و دریافت خبر شهادت امام حسین از طریق بشیر بن جذلم، اولین مراسم رسمی عزاداری را سازماندهی کردند که به‌عنوان الگویی پایه‌ای برای سوگواری‌های شیعی ثبت شد. نخستین مجالس تعزیت رسمی توسط توابین در سال ۶۵ هجری بر مزار امام حسین برگزار شد که نشان‌دهندۀ تبدیل سوگواری به یک حرکت سازمان‌یافته بود. این مراسم، پایه‌ای برای شکل‌گیری آیین‌های جمعی شیعه شد. شواهد تاریخی نشان می‌دهد رجزخوانی عبدالله بن عوف‌احمر از توابین، به سنتی دیرپا مبدل شد که در دوره‌های بعد به‌صورت منقبت‌خوانی و حماسی‌خوانی در مراسم سوگواری تبلور یافت.

دوره آل‌بویه: پیدایش و شکل‌گیری ابتدایی هیئت‌ها و دسته‌ها

نخستین دسته‌های عزاداری به شکل منسجم و ده روزه در سال ۳۵۲ق به‌دستور معزالدوله دیلمی، حاکم شیعۀ آل‌بویه، پدید آمد. در عاشورای ۳۵۲ق، عزای عمومی اعلام شد و مردم در قالب راه­اندازی دسته­های سوگواری، با پوشیدن لباس سیاه، تعطیلی بازارها و برپایی خیمه‌های عزا، آیین‌های سوگواری را به نمایش گذاشتند.

شواهد تاریخی دورۀ آل­بویه نشان‌دهندۀ مشارکت سازمان‌یافتۀ زنان در عزاداری‌های عمومی محرم با جلوه‌های نمادین مانند موی پریشان، صورت­های سیاه، لباس­های پاره، سیلی‌زنی به‌صورت و ولوله و هلهله، به‌عنوان الگویی از سوگواری جمعی شیعی است. این دوره، نقطۀ عطفی در عمومی‌سازی عزاداری محرم بود. سنت عزاداری عاشورا تا پایان حاکمیت آل­بویه در ایران رواج داشت. در اوایل دورۀ سلجوقی علی‌رغم سخت‌گیری‌های سلجوقیان کمابیش در عراق و طبرستان با سیری نزولی استمرار داشت.

در عصر سلجوقیان، زنان شیعه در روز عاشورا با مشارکت فعال در آیین‌های عاشورایی چون عزاداری، مرثیه‌سرایی، مقتل‌خوانی، تعزیه و مناقب‌خوانی، به خراشیدن صورت و نوحه‌سرایی می‌پرداختند. این سنت که ریشه در سوگواری اهل‌بیت پس از واقعۀ کربلا داشت، به‌ویژه در محلۀ کرخ بغداد تداوم یافت. در سال ۴۵۸ هجری، زنان کرخ علی‌رغم سرکوب حکومت (زندان و ممانعت خلیفه)، این آیین را احیا کردند، که بیانگر خودجوشی و مقاومت فرهنگی شیعیان است.

دوره مغول: استقرار مکانی

برخلاف محدودیت‌های دورۀ سلجوقی، در عصر مغول (سده‌های ۷-۸ق) مراسم عزاداری با رونق بی‌سابقه‌ای مواجه شد، به‌گونه‌ای که شاعران شیعه به سرودن مراثی و نوحه‌های سینه‌زنی پرداختند و حسینیه‌ها به‌عنوان نهادهای ثابت این آیین‌ها تثبیت شدند.

دوره تیموریان: رسمیت یافتن مجالس روضه­خوانی

در دورۀ تیموریان (سده‌های ۸-۹ق) نیز علی‌رغم حنفی‌مذهب بودن حکمرانان، سیاست تسامح مذهبی آنان زمینه را برای عنوان یافتن و گسترش مجالس عزاداری تحت نام «مجلس روضه‌خوانی» به‌عنوان شکلی سازمان‌یافته از سوگواری فراهم کرد. کتاب روضة­الشهدا اثر ملاحسین واعظ کاشفی، مشتمل بر تاریخ مصیبت­های پیامبران و تفصیل احوال امامان شیعه، اولین مقتل به زبان فارسی بود.

دوره صفویه: شکل‌گیری و تحول ابزارها، رسوم و آیین‌های نوین

دو تحول مهمی که در عهد صفویان در آیین عزاداری به‌وجود آمد؛ یکی رسمی و حکومتی شدن مجالس سوگواری و دیگری، ابزارمندشدن و نیز تعریف آیین‌ها و رسوم جدید عزاداری بود. در عصر شاه اسماعیل اول، عزاداری محرم فقط یک روز، فقط در روز عاشورا و منحصر به روضه­خوانی بود، که رونق کتاب‌هایی مانند «روضه‌الشهداء» کاشفی گواه این امر است. شاه‌ عباس اول صفوی با نهادینه‌سازی مراسم عاشورا، آن را از آیینی مذهبی به پدیده‌ای فراگیر اجتماعی تبدیل کرد که به حضور همۀ زنان طبقات مختلف و حتی زنان روسپی اشاره شده است. شاه عباس اول با تبدیل عزاداری به «کارناوالی عمومی» در میدان‌های شهر و احداث حسینیه‌ها و تکایا، این آیین‌ها را به ابزاری برای انسجام اجتماعی و مشروعیت‌دهی سیاسی بدل کرد.

عزاداری محرم و صفر در دورۀ صفویه به اوج رسید و مناسکی مانند ساخت حسینیه‌ها، تکایا، هیئت‌های مذهبی و دسته‌های عزاداری محصول این روند تکاملی بود. یکی از مأموریت­های این هیئت­های مذهبی، اعلام جدایی از خلافت بنی­عباس بود که در عصر صفویه احیا شد. بنا بر گزارش­های تاریخی، در عصر شاه عباس اوّل و دوره­های پس از آن، در روز عاشورا هیئت‌های عزاداری پس از سوگواری در سطح شهر، در برابر مزار بزرگان صفوی، میدان­گاه­های اصلی شهر و کاخ شاهی اجتماع می­کردند. از این دوره به بعد، خصوصاً در زمان شاه صفی، هیئت‌های معمول عزاداری با ابزارها و آلات خاصی همانند عَلَم، کُتَل، توغ و بیرق زینت داده می‌شد. علاوه بر ابزار‌آلات جدید، آیین­های نوین در سلک آیین‌های عزاداری همانند «تیغ‌زنی»، «قفل‌زنی»، «سنگ‌زنی»، «قمه‌زنی»، «نخل­گردانی» و «تعزیه» تثبیت شده و رواج یافته بود. همچنین از این دوره، آمیختگی واقعه­خوانی توسط فقها و علما و دسته­گردانی و استفاده از طبل و سنج­زنی در هیئت­های مذهبی مشهود است. مکان­هایی همانند سقاخانه‌ها، تكيه و حسينيه در دورۀ ميانۀ صفويه ساخته شد.

اگرچه برخی روحانیون با بدعت‌های آیینی مخالف بودند، غالباً به دلایل سیاسی سکوت کردند. این تحولات، شیعه را از مذهبی، تقیه‌گرا به نیرویی فرهنگی-سیاسی مسلط تبدیل کرد و از همین دوران است که مراسم عزاداری تحت عنوان هیئت­های مذهبی علاوه بر بُعد مذهبی، وجهۀ ملی یافت و به یکی از آیین­های ملی-ایرانی تبدیل شد. سرانجام با تکامل هرچه بیشتر تلفیق دسته‌­گردانی و روضه­‌خوانی در دورۀ زندیه زمینه­‌های شکل‌­گیری تعزیه­‌خوانی (شبیه­‌خوانی) فراهم شد.

دوره قاجار: گسترش و تعالی آیین‌های مذهبی در بستر اجتماعی

اگرچه مجالش عزادارای در دوره قاجار تداوم سنت‌های صفوی بود، اما از حیث شکل و محتوا دچار دگرگونی‌های اساسی شد. این دوره شاهد نوآوری‌هایی همچون تشکیل هیئت‌های مذهبی و مراسمی مانند چهل منبر و چهل شمع، تعزیه‌خوانی و تأسیس تکایا و حسینیه­های اختصاصی بود. ویژگی‌های بارز این دوره شامل مردمی‌تر شدن مراسم، حضور پررنگ زنان، گسترش زمانی سوگواری و تشکیل هیئت­های مذهبی به فراتر از محرم و تعمیم آن به ماه صفر و شرکت فعال حکومتیان در آیین‌ها بود.

هیئت‌های مذهبی به‌عنوان یکی از شبکه‌های سازمان‌دهنده اجتماعی، در شکل‌گیری نهضت مشروطه نقش محوری ایفا کردند که از جمله کارکردهای سیاسی آن‌ها می‌توان به نقش رسانه­ای، کانون برگزاری اجتماعات سیاسی، فرهنگ شفاهی و نقد قدرت حاکم اشاره کرد.

دولت پهلوی با اعمال سیاست‌های کنترل‌گرایانه مانند نظارت بر مراسم عزاداری، محدودیت برای وعاظ و ممانعت از حضور اروپائیان، تلاش کرد تا آیین‌های عاشورا را به ابزاری برای تثبیت قدرت خود تبدیل کند. اگرچه این اقدامات توانست تا حدی برگزاری مراسم را محدود سازد، اما هرگز نتوانست کاملاً مانع عزاداری‌های سیدالشهدا و تشکیل هیئت‌های مذهبی شود.

دوره انقلاب اسلامی: دگرگونی ساختاری و کارکردی هیئت‌های مذهبی

پیروزی انقلاب اسلامی آغازگر تحولی بنیادین از نظر کمی و کیفی در سازمان‌یابی هیئت‌های مذهبی شد، به‌طوری که هم تنوع و تکثر هیئت‌ها به‌رسمیت شناخته شد و هم ساختار سنتی این نهادها دچار دگرگونی اساسی شد.

گونه‌شناسی هیئت‌های مذهبی

هیئت‌های مذهبی به‌عنوان نهادهای اجتماعی-فرهنگی، بر اساس معیارهای سازمانی و مخاطب‌محور قابل طبقه‌بندی هستند.

از منظر سازمانی، هیئت‌ها بر اساس عواملی مانند نوع ساختار (سلسله‌مراتبی یا افقی)، ثبات فعالیت (دائمی یا موسمی)، پیچیدگی تشکیلاتی (ساده یا حرفه‌ای)، محل استقرار (شهری یا روستایی)، قدمت تاریخی و نسبت‌شان با نهادهای مذهبی یا سیاسی (وابسته یا مستقل) تفکیک می‌شوند. به‌عنوان مثال، هیئت‌های سنتیِ قدیمی عمدتاً در بافت‌های تاریخی شهرها با ساختاری غیررسمی و متکی بر شبکه‌های محلی فعالیت می‌کنند، در حالی که هیئت‌های انقلابی از پیچیدگی تشکیلاتی بیشتری برخوردارند و اغلب با نهادهای رسمی مانند بسیج یا مساجد مرتبط هستند.

از جنبۀ مخاطب‌محور، هیئت‌ها بر اساس ویژگی‌های جمعیت­شناختی مخاطبان مانند جنسیت، گروه سنی یا طبقه اجتماعی و نیز موضع‌گیری‌های ایدئولوژیک مانند سنت‌گرا، انقلابی یا عامه‌پسند، تقسیم‌بندی می‌شوند. برای نمونه، هیئت‌های عامه‌پسند (پاپ) با بهره‌گیری از عناصر جذابیت‌زا مانند موسیقی مدرن یا رسانه‌های دیجیتال، هدف جذب قشر جوان و طبقات متوسط شهری را دنبال می‌کنند، در حالی که هیئت‌های سنتی بیشتر بر مخاطبان مسن‌تر و پایبند به آیین‌های کهن تمرکز دارند.

بر اساس مدل ساختاری-کارکردی، هیئت‌های مذهبی به چهار نوع کلی تقسیم می‌شوند:

۱) هیئت‌های سنتی: (سنتی تام / سنتی امروزی)؛ شامل زیرگروه‌های قدیمی مانند هیئت‌های مذهبی محلات تاریخی و تازه‌تأسیس با رویکرد بازتولید سنت‌ها در قالب‌های نو.

۲) هیئت‌های انقلابی: (انقلابی اولیه / انقلابی دوران جنگ / انقلابی دوران پس از جنگ)؛ با سه مرحلۀ تکاملیِ آغازین (پیش از انقلاب)، دوران جنگ (با کارکرد تبلیغاتی-حماسی) و پساجنگ (با گرایش به سیاست‌زدایی یا فعالیت‌های فرهنگی).

۳) هیئت‌های عامه‌پسند (پاپ): (عمومی / خصوصی / عامه­ پسند انقلابی)؛ شامل هیئت‌های خرد (محلی)، محوری (متمرکز بر شخصیت‌های کاریزماتیک) و انقلابی پاپ (ترکیبی از ایدئولوژی انقلابی و جذابیت‌های رسانه‌ای).

۴) شبه ‌هیئت‌ها؛ نهادهای نوظهوری که با حفظ ظواهر هیئت‌ها (مانند مداحی)، کارکردی تجاری یا سرگرمی‌محور دارند. این دسته بازتابی از جامعه‌پذیری مذهب در عصر جهانی‌شدن است.

این تقسیم‌بندی نشان می‌دهد که هیئت‌های مذهبی صرفاً نهادهای عبادی نیستند، بلکه بازتابی از تحولات اجتماعی-سیاسی و تغییر ذائقه‌های فرهنگی در ایران معاصر هستند.

ارکان و اجزای تشکیل‌دهنده هیئت‌های مذهبی

هیئت‌های مذهبی به‌عنوان نهادهای اجتماعی-دینی، متشکل از ارکان اصلی و نمادهای هویتی هستند که در تعامل با یکدیگر، کارکردهای فرهنگی، مذهبی و گاه سیاسی این نهادها را شکل می‌دهند. سازمان، سخنرانان (واعظان)، ستایشگران (مداحان و مرثیه‌سرایان)، مخاطبان و کارکرد به همراه نمادهایی مانند مکان (حسینیه/مسجد) و ابزارهای آیینی (مانند پرچم‌ها و علم‌ها)، ساختار هیئت‌ها را تعیین می‌کنند.

۱) سازمان

تحلیل سیر تحول تاریخی مجالس آیینی شیعی حاکی از آن است که این نهادها از الگوی سازمانی واحد و ثابتی تبعیت نکرده‌اند، بلکه متناسب با تحولات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی هر دوره، اشکال متفاوتی از سازمان‌یابی را تجربه کرده‌اند. اگرچه در یک نگاه کلان، این روند عمدتاً تکاملی ارزیابی می‌شود، اما شواهد نشان می‌دهد که در دورۀ معاصر، برخی از این نهادها با افول کارکردی یا ساختاری مواجه شده‌اند.

۲) سخنرانان (واعظان)

سخنرانان به‌عنوان انتقال‌دهندگان معارف دینی، نقش محوری در هدایت گفتمان هیئت دارند. این گروه عمدتاً از روحانیونی تشکیل می‌شوند که با تسلط بر ادبیات مذهبی و مهارت‌های خطابه، به تبیین مفاهیم اسلامی می‌پردازند. جایگاه منبر در هیئت‌ها چنان است که حتی مراجع تقلید نیز گاه به این نقش وارد شده‌اند، همانند شیخ جعفر شوشتری یا مرحوم حاج آقا رضا همدانی که ترکیبی از علم فقهی و هنر وعظ را ارائه می‌کردند. امروزه سخنرانان بر اساس سطح دانش مخاطبان، محتوای خود را از مباحث ساده اخلاقی تا تحلیل‌های پیچیده عقیدتی تنظیم می‌کنند.

۳) ستایشگران (مداحان و مرثیه‌سرایان)

ستایشگران با استفاده از هنر شعر و آواز، به بازنمایی حماسه‌های عاشورایی و مدایح اهل‌بیت می‌پردازند. در گذشته، این نقش بر عهدۀ شاعران بود که هم سروده و هم اجرا می‌کردند، اما با گذشت زمان، جدایی حوزۀ شاعری از مداحی موجب تخصصی‌تر شدن هر دو عرصه شد. مداحان امروزی با بهره‌گیری از ملودی‌های متنوع و ابزارهای رسانه‌ای، نقش مهمی در جذب مخاطبان جوان ایفا می‌کنند. با این حال، چالش‌هایی مانند کم‌رنگ شدن محتوای شعری یا تجاری‌شدن مرثیه‌خوانی نیز از موضوعات مورد بحث در این حوزه است.

۴) مخاطبان

مخاطبان به‌عنوان رکن سوم، نه‌تنها مصرف‌کنندۀ پیام‌های هیئت هستند، بلکه با بازخوردهای خود مانند اشک یا سکوت معنوی بر کیفیت اجرای سخنرانان و مداحان تأثیر می‌گذارند. سطح سواد دینی و انتظارات مخاطبان، برنامه‌ریزی هیئت‌ها را جهت‌دهی می‌کند. برای مثال، هیئت‌های دانشگاهی معمولاً به مباحث تحلیلی‌تر تمایل دارند، در حالی که هیئت‌های محلی ممکن است بر جنبه‌های عاطفی و سنتی تأکید کنند.

کارکردهای هیئت‌های مذهبی

هیئت‌های مذهبی به‌عنوان نهادهای اجتماعی-دینی، دارای کارکردهای چندبُعدی و سطوح مختلف عملکردی در حوزه‌های فرهنگی، مذهبی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی هستند. از منظر جامعه‌شناختی، این نهادها همزمان دارای کارکردهای آشکار (مانیفست) و پنهان (لاتنت) هستند. کارکردهای آشکار عمدتاً شامل بازتولید گفتمان دینی، تقویت باورهای مذهبی، ایفای نقش سیاسی در چارچوب گفتمان رسمی و ارائه الگوهای رفتاری اسلامی می‌شود.

در سطح کارکردهای پنهان، این تشکل‌ها به تقویت انسجام ساختاری جامعه از طریق ایجاد همبستگی اجتماعی، تثبیت و بازتولید نظام ارزشی-اخلاقی، حفظ الگوهای فرهنگی جامعه، تأمین نیازهای فراغتی و نیز ایفای نقش روان‌شناختی در تسکین رنج‌های فردی و جمعی می‌پردازند. این دو سطح کارکردی در تعامل دیالکتیکی، نقش این نهادها را در حفظ تعادل اجتماعی و بازتولید فرهنگی برجسته می‌سازد.

با این حال، ساختار مردمی و غیردولتی هیئت‌های مذهبی در صورت فقدان نظارت و کنترل کارشناسی می‌تواند به بروز آسیب‌هایی منجر شود که تهدیدی برای نظام فرهنگی اسلامی محسوب می‌شود. از جمله این آسیب‌ها می‌توان به مواردی همچون قمه‌زنی، ترویج شمایل‌نگاری غیرمتعارف، استفاده از موسیقی‌های نامناسب، رواج روضه‌های ساختگی، تعابیر غلوآمیز و خرافات اشاره کرد. همچنین عدم آشنایی با فقه عزاداری، ترویج عرفان‌های کاذب و ارائۀ تصویر افراطی از شیعیان در رسانه‌ها از دیگر چالش‌های پیش‌روی این نهادها است که در صورت بی‌توجهی می‌تواند به جای تقویت، به تضعیف جایگاه هیئت‌های مذهبی بینجامد.

منابع

• آژند، یعقوب، نمایش در دوره صفوی، تهران، فرهنگستان هنر، ۱۳۸۵ش.
• آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالأضواء، ۱۴۰۳ق.
• ابن­اثیر، عزالدین بن حسن، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر و دار بیروت، ۱۳۸۵ق.
• ابن­طاووس، سیدعلی، لهوف، ترجمه عباس عزیزی، قم، صلاه، ۱۳۸۱ش.
• ابن­کثیر، ابوافداء الحافظ، البدایه و النهایه، بیروت، مکتبه المعارف، ۱۴۱۱ق.
• الابجدی، المنجد، فرهنگ ابجد عربی-فارسی، ترجمه رضا مهیار، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۰ش.
• اولئاریوس، آدام، سفرنامه (بخش ایران)، ترجمه احمد به‌پور، تهران، ابتکار، 1363ش.
• بابایی، عباس و همکاران، «تدوین راهبردهای تقویت کارکردهای هیأت­های مذهبی با رویکرد ارتقاء قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران»، مطالعات راهبردی بسیج، سال۲۰، شماره ۷۵، ۱۳۹۶ش.
• باقری­نیا، حدیث و غفاری هشجین، زاهد، «نقش سیاسی هیئت‌های مذهبی در روند شکل‌گیری نهضت مشروطیت»، دوره ۷، شماره ۴، ۱۴۰۰ش.
• جعفریان، رسول، تأملی در نهضت عاشورا، قم، انصاریان، ۱۳۸۱ش.
• جوزی، جمال­الدین ابوفرج، المنتظم فی تواریخ الملوک و الامم، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت، دار الكتب العلميه، ۱۴۱۲ق.
• حجازی، سیدعلیرضا، حسین بن علی در آیینه شعر فارسی، قم، فارس الحجاز، ۱۳۸۲ش.
• خطیب بغدادی، ابی­بکر احمد بن علی، تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
• دلاواله، پیترو، سفرنامه، ترجمه شعال‌الدین شفا، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ دوم، 1370ش.
• دورسون، داود، دین و سیاست در دولت عثمانی، ترجمه منصوره حسینی و داود وفائی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، ۱۳۸۱ش.
• ریتزر، جورج، نظریه­های جامعه­شناختی در دوران معاصر، تهران، علمی، ۱۳۸۰ش.
• سیوطی، جلال­الدین عبدالرحمن، تاریخ خلفا، مصر، مطبعه السعاده، ۱۳۷۱ق.
• شوشتری، سیدنورالله]قاضی[، مجالس المؤمنین، تهران، کتاب­فروشی اسلامیه، ۱۳۷۶ش.
• شهرستانی، سیدصالح، اشکواره کربلا، قم، قیام، ۱۳۸۲ش.
• صفا، ذبیح­الله، تاریخ ادبیات ایران، تهران، فردوس، ۱۳۶۶ش.
• صفت­گل، منصور، ساختار نهاد و اندیشه دینی در ایران عصر صفوی، تهران، رسا، ۱۳۸۱ش.
• فرجی، جهانگرد، بررسی کارکردهای هیئت­های مذهبی در پیشگیری از جرم، پایان­نامه کارشناسی­ارشد، دانشگاه قم، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، ۱۳۹۲ش.
• فیگوئروا، دن گارسیا، سفرنامه، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران، نو، 1363ش.
• قیم، عبدالنبی، فرهنگ معاصر عربی-فارسی، تهران، فرهنگ معاصر، ۱۳۸۴ش.
• کشاورز، زهرا سادات و چلونگر، محمدعلی، «تفسیر و تحلیل نقش آیین عزاداری عاشورا در فرایند تمدنی دولت شیعی صفویه»، دوره 16، شماره 63، ۱۳۹۷ش.
• لک، علیرضا و عیوضی، مجید، حی علی العزا: آیین و تاریخچه عزاداری، تهران، آرام دل، ۱۳۸۷ش.
• محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، قم، معروف، ۱۳۷۸ش.
• مطهری، مرتضی، حماسه حسینی، تهران، صدرا، ۱۳۸۱ش.
• مظاهری، محسن، رسانه شیعه، تهران، شرکت چاپ و نشر بین­الملل، ۱۳۸۷ش.
• موسوی مقرم، عبدالرزاق، مقتل الحسین، قم، دارالثقافه للطباعه و النشر، ۱۴۱۱ق.
• میراحمدی، مریم، دین و مذهب در عصر صفوی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۳ش.
• نصرآبادی، میرزا محمدطاهر، تذکره نصرآبادی، با تصحیح و مقابله وحید دستگردی، تهران، کتابفروشی فروغی، 1361ش.
• نوری‌نیا، حسین، «هیئت‌های مذهبی زنان»، اندیشه جامع، شماره ۵، ۱۳۷۸ش.
• هادی‌منش، ابوالفضل، آیین ستایشگری در اصول و روش مداحی، قم، مشهور، ۱۳۸۱ش.
• Calmard, Jean (1996), “Shiei Ritual and Power” in: Safavid Persia: The History and Politics of an Islamic Society. Edited by Charles Melville. London and New York: IB Tauris and Co.