تفکیک جنسیتی
تفکیک جنسیتی؛ جداسازی زنان و مردان در عرصه‌های مختلف اجتماعی.
تفکیک جنسیتی، بیشتر در دو حوزه اشتغال و تحصیلات نمود می‌یابد، اما تفکیک در وسائل نقلیه عمومی، رستوران‌ها، پارک‌ها، کلوپ‌های ورزشی، مراکز درمانی و فضاهای فراوان دیگر نیز همواره مورد توجه بوده است. تحقیقات داخلی و خارجی، تبیین‌ها و پیامدهای متفاوتی برای تفکیک جنسیتی ذکر کرده‌اند.
مفهوم‌شناسی
تفکیک جنسیتی فرایند جداسازی فضای حضور و فعالیت افراد، بر اساس جنس است که به دنبال آن برای افراد نقش‌های متمایزی در نظر می‌گیرند.[۱]
تفکیک جنسیتی در جهان
برخی تحقیقات نشان می‌دهد که اهتمام به تفکیک جنسیتی در برخی کشورها مانند فرانسه، اتریش، لهستان، ایران و بلاروس، بیش از کشورهای دیگر است. در کشورهای غربی تفکیک جنسیتی بیشتر ناظر به تفکیک شغلی بر مبنای جنسیت است. شغل‌هایی نظیر نجاری، لوله‌کشی، رانندگی کامیون و تعمیر ماشین به مردان و مشاغلی نظیر معلمی، پرستاری، مراقبت از کودک و منشی‌گری به زنان اختصاص دارد یا حضور زنان در آن مشاغل بیش از مردان است. در اولین تحقیقات توسط بیلی و بارون، وضعیت 393 شرکت در کالیفرنیا در سال‌های 1959 تا سال 1979 میلادی بررسی شد و حدود 93. 4 درصد تفکیک جنسیتی گزارش شد. تفکیک شغلی بر مبنای جنسیت تا دهه 1970 در غرب بسیار شدید بود. در تحقیق دیگری در زمینۀ تفکیک شغلی بر مبنای جنسیت از سال 1972 تا سال 2002م، نشان می‌دهد که میزان تفکیک از حدود 48درصد در سال 1972م، به 32درصد در سال 2002م، کاهش یافته است، چراکه بیشتر تفکیک‌های شغلی به مشاغل اجرایی، اداری، مدیریتی و حرفه‌های تخصصی مربوط بوده و در سال 2002م، زنان وارد مشاغل سنتی مردان شده بودند. البته با وجود کاهش میزان تفکیک، میزان نابرابری درآمدی زنان و مردان تا حد زیادی باقی مانده است. به‌عنوان مثال در مشاغلی نظیر مشاوره امور تحصیلی و آموزشی، روانشناسی و کامپیوتر تفاوت فراوانی از لحاظ درآمد بین مردان و زنان وجود دارد.[۲] در ایران تفکیک جنسیتی در عرصه‌های مختلفی مثل فضاهای آموزشی، تفریحی، عبادی، ورزشی و حمل‌ونقل عمومی وجود دارد.[۳]
رویکردهای نظری- دینی
1. ضرورت‌نداشتن تفکیک جنسیتی
برخی تفکیک جنسیتی را عامل از خود‌بیگانگی زنان می‌شمارند[۴] و بر این باورند که تفکیک جنسیتی در روابط روزمره باید به موارد ضروری محدود شود.[۵] از این منظر تاکید بر تفکیک در عرصه آموزش بی‌معنا است و کشش زنان و مردان به همدیگر در محیط آموزشی تغییر نمی‌کند. علاوه بر این تفکیک نیازمند سیاستگذاری و برنامه‌ریزی دقیق است و بدون فراهم شدن زمینه، چنین سیاستی عقیم خواهد بود.[۶] از این دیدگاه بر مسئله اجتناب از سیاستهای آمرانه در آموزش تاکید می‌شود، در حالی که موافقان با تاکید بر تربیت، از تفکیک جنسیتی دفاع می‌کنند.[۷] برخی فقها با استشهاد به روایت نبوی که همگان را مسئول سرنوشت جامعه می‌شمارد، [۸] تفکیک جنسیتی را لازم نمی‌دانند و بر این باورند که در پرتو همین نگرش، قرآن مشارکت‌های مهم زنان در عرصه‌های اجتماعی و سیاسی را نقل می‌کند. از این دیدگاه، کار برای زن در خارج از خانه منعی ندارد، به‌شرطی که مشکل خاصی برای زن ایجاد نکند.[۹] دلیل این مسئله نیاز به حضور زن در اجتماع است و بسیاری از کارها بدون حضور زن به‌درستی انجام نمی‌شود.[۱۰] یکسانی هویت زن و مرد، یکسانی در آفرینش، [۱۱] همسانی در عبادت خدا[۱۲] و آبادانی زمین، تقسیم وظایف بر اساس تفاوت‌های فیزیکی و جسمانی زن و مرد و معرفی زنان موفق در کنشگری اجتماعی از سوی قرآن مانند مریم، همسر فرعون، ملکه سبا و دختران شعیب، از منظر مسلمانان قائل به عدم ضرورت تفکیک جنسیتی نشان می‌دهد که زنان و مردان در کنار همدیگر موظف به اجرای نقش‌های اجتماعی هستند و نباید با تفکیک زنان و مردان یک قشر را از انجام وظایف محروم کرد.[۱۳] همچنین تمایز و تفکیک جنسیتی، زمینه‌ساز نابرابری و توجیه‌کننده و مشروعیت‌بخش نابرابری جنسیتی است. از طریق تفکیک، مشاغل زنانه کم‌ارزش‌تر تلقی می‌شود و نابرابری‌ها در جامعه نهادینه خواهد شد.[۱۴]
2. ترجیح یا ضرورت تفکیک جنسیتی
به عقیدۀ برخی تفکیک جنسیتی و اختلاط کمتر مرد و زن، سیاست و راهبردی شایسته و مرجح است و آن را به مجموعه‌ای از روایات مستند می‌کنند.[۱۵] برخی معتقدند تفکیک جنسیتی ضروری است؛ چراکه در غیر شرایط ضروری، اسلام مخالف حضور زن در ملاء عام و منظرهای اجتماعی است. مدافعان این نظریه مدعی هستند که از طریق جمع‌آوری قرائن و شواهد مذاق شارع را به‌دست آورده‌اند.[۱۶] همچنین اجتناب از انحرافات اخلاقی، جلوگیری از افت تحصیلی دانش‌آموزان، [۱۷] پیشگیری از آزار زنان در محیط اشتغال، [۱۸] توجه به تفاوت‌های طبیعی زن و مرد و انتظارات متفاوت از دو جنس، برخی آیات قرآن[۱۹] و روایات، [۲۰] تفکیک جنسیتی را ضروری می‌سازد.
3. جواز اختلاط جنسیتی با حفظ حریم
برخی معتقدند آیات و روایات ضرورت تفکیک با متون دیگر دینی و همچنین سیره پیشوایان دینی تعارض دارد و عمومیت آن از اعتبار ساقط است. بنابراین توصیه‌های تفکیک باید به توصیه‌های اخلاقی فروکاسته شود و تنها شرط اختلاط، حفظ حرمت و حریم زنان و مردان است.[۲۱] این نظریه به سیرۀ اهل‌بیت استناد می‌کند، نظیر این‌که پیامبر زنان خود را به نوبت با خود به سفر می‌برد.[۲۲] همچنین پیامبر دستور داده است که نباید مانع رفتن زنان به مسجد شد.[۲۳] نمونه دیگر شرکت زنان در نماز بر میت در زمان پیامبر است، هرچند توصیه‌ای بر شرکت زنان در نماز میت وجود ندارد، اما منعی نیز از حضور آنها نشده است.[۲۴] در تاریخ ذکر شده است که پیامبر عده‌ای از زنان را با خود در جنگ‌ها برای کمک به زخمی‌ها و آب‌رسانی می‌برد.[۲۵]
سیاست‌گذاری‌ها
تفکیک جنسیتی در ایران پس از انقلاب اسلامی، موجب اختصاص فضاهای فراونی به زنان شد. با این حال برخی سیاستهای تفکیک جنسیتی در ایران، به‌طور کامل اجرا نشده است و این نقصان موجب می‌شود که موافقان به آثار مثبت تفکیک جنسیتی استناد کنند و مخالفان به پیامدهای منفی آن توجه کنند.[۲۶] برخی بر این باورند که اگر تفکیک بدون انعطاف و فراهم‌شدن زمینه‌های مناسب انجام شود، دارای تبعات منفی است. همچنین باید در فرایند تفکیک تغییر شرایط زمانی و مکانی و نیازمندی اعضای جامعه در نظر گرفته شود.[۲۷] بر این اساس همراه با تفکیک در محیط‌های تحصیلی و شغلی، فرهنگ‌سازی لازم است و رسانه‌ها نقش موثری در نهادینه‌سازی آن دارند.[۲۸] برخی دیگر تاثیر تفکیک بر آزادی زنان از سلطه مردان را مورد بررسی قرار داده‌اند. از منظر ایشان، صرف تفکیک تاثیر مهمی ندارد و کنترل، رؤیت‌پذیری و هنجارسازی از اهمیت بیشتری برخوردار هستند. به‌گمان این گروه تاکید و سرمایه‌گذاری بر تفکیک تاثیر مهمی بر بهبود وضعیت زنان در جامعه ندارد، [۲۹] چراکه موقعیت‌زنان در ساختار اجتماعی و سیستم ارزشی انسان‌ها با تفکیک جنسیتی ارتباط دارد و تفکیک جنسیتی غیراصولی منجر به تشدید نابرابری شغلی خواهد شد.[۳۰]
استقبال عمومی از تفکیک جنسیتی
به طور کلی زنان هم در ایران و هم در بسیاری از کشورهای پیشرفته، بیشتر از مردان خواهان تفکیک جنسیتی در برخی از فضاها هستند؛ اما بیشترین اختلاف نظر در خصوص فضاهای آموزشی وجود دارد. برخی تحقیقات حاکی از این است که دانشجویان در دانشگاه‌های مختلط تهران، بیشتر مخالف تفکیک هستند در حالی که در دانشگاه‌های تک‌جنسیتی، اغلب دانشجویان موافق تفکیک هستند.[۳۱] همچنین بررسی‌ها نشان داده است دانش‌آموزانی که در مدارس تک‌جنسیتی تحصیل کرده‌اند نسبت به کسانی که در مدارس مختلط بوده‌اند، پیشرفت تحصیلی بهتری داشته‌اند.[۳۲]
تفکیک جنسیتی در مسابقات ورزشی
تفکیک جنسیتی در ورزش به‌ویژه ورزش‌هایی که مستلزم تماس بدنی است، مورد تاکید اخلاقی و شرعی است. تلاش برخی برای به تصویر کشیدن پیامدهای مثبت ورزش مختلط و ترویج آن نیز مبنای علمی ندارد[۳۳] و با مخالفت‌های بسیاری از سوی زنان روبه‌رو شده است. اختلاط با ترنس‌ها نیز چالش جدیدی است که تبعیض جنسیتی را افزایش داده است. به‌عنوان نمونه می‌توان به نتیجه مسابقات دوچرخه‌سواری زنان در شیکاگو اشاره کرد که به‌صورتی مضحک حاکی از دست‌یابی تنها یک زن به مدال برنز بود، چراکه دو مدال طلا و نقره را ترنس‌ها از آن خود کردند. ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه، با امضای قانون ممنوعیت همجنس‌گرایی در روسیه، گفت: افراد تراجنسیتی مثل جهش‌های کرونا، متنوع شده‌اند. اگر مردی با عمل تغییر جنسیت به زن تبدیل شود، در مسابقات ورزشی زنان برنده می‌شود و با ادامه این جریان، ورزش زنان نابود خواهد شد.[۳۴]
پانویس
- ↑ میرزایی، فرهنگی توصیفی علوم اجتماعی، 1393ش، ص404.
- ↑ - هوفمن و اورت، زنان و اقتصاد خانواده کار و در آمد، 1389ش، ص324-327.
- ↑ - فکوهی و دیگران، «جایگاه فضاهای اوقات فراغتی تفکیک شده در برساخت هویت دختران: مطالعه موردی بوستان نرگس قم» 1398ش، ص76.
- ↑ - فکوهی و دیگران، «جایگاه فضاهای اوقات فراغتی تفکیک شده در برساخت هویت دختران: مطالعه موردی بوستان نرگس قم» 1398ش، ص76.
- ↑ - ایمانی و نرسیسیانس، «تفکیک جنسیتی فضای شهری و روابط صمیمانه بین جنیسیتی: مطالعه مقایسه‌ای تفکیک منعطف و غیر منعطف»، 1400ش، ص228.
- ↑ - شهریاری، «اجرای طرح تفکیک جنسیتی در دانشگاه آزاد»، 1383ش، ص44-48.
- ↑ - یاره و محمدنژاد، «بررسی ابعاد و پیامدهای طرح تفکیک جنسیتی دانشجویان در دانشگاهها و راهکارهای اجرای طرح» 1391ش، ص625.
- ↑ کلینی، اصول کافی، ج2، 1369ش، ص163.
- ↑ - زند اقطاعی، الگوی اسلامی ورزش بانوان (بررسی ورزش زنان از دیدگاه فقه شیعه)، 1396ش، ص44.
- ↑ - السیاسی، حقوق زن و مسئولیت‌های او در خانواده و جامعه، 1386ش، ص299.
- ↑ - سوره نجم، آیات 45-46؛ سوره قیامة، آیات 36-39 و آیات 12-14.
- ↑ - سوره ذاریات، آیه 56.
- ↑ - شمس‌الدین، «زن و مساله پوشش و نگاه»، 1384ش، ص127-131.
- ↑ - سفیری و ایمانیان، جامعه‌شناسی جنسیت، 1392ش، ص199.
- ↑ - حر عاملی، وسائل الشیعه، 1409ق، ج20، ص184 و 235.
- ↑ - سلطانی تیرانی، بررسی مذاق شارع در باب حضور زن در ملاء و منظرهای اجتماعی، 1397ش، ص45.
- ↑ - بستان، اسلام و تفاوت‌های جنسیتی، 1390ش، ص148.
- ↑ - بستان، اسلام و تفاوت‌های جنسیتی، 1390ش، ص160.
- ↑ - سوره احزاب، آیه33.
- ↑ - کلینی، اصول کافی، 1369ش، ج5، ص519.
- ↑ - مطهری، مسئله حجاب، 1389ش، ص216 و 220.
- ↑ - بخاری، صحیح، 1410ق، ج7، ص43.
- ↑ - مجلسی، بحار الانوار، 1362ش، ج87، ص354.
- ↑ - حر عاملی، وسائل الشیعه، 1414ق، ج1، ص156.
- ↑ - ابوداوود، سنن، 1420ق، ج1، ص202.
- ↑ - قمشیان، «تحلیل سیاست تفکیک جنسیتی دانشگاهها از منظر علم سیاستگذاری»، 1393ش، ص102.
- ↑ - ایمانی و نرسیسیانس، «تفکیک جنسیتی فضای شهری و روابط صمیمانه بین جنیسیتی: مطالعه مقایسه‌ای تفکیک منعطف و غیر منعطف»، 1400ش، ص227.
- ↑ - صدیقی و نیکوییان، «تاملی در تفکیک جنسیتی آموزش و مشاغل بانوان»، 1389ش، ص129.
- ↑ - توانا و شعیفی، «تفکیک جنسیتی در فضای شهری: مطالعه بوستان شهر مادران تهران»، 1394ش، ص133.
- ↑ - مختاری و فاضلی، «تفکیک جنسیتی شغلی در میان کارکنان نهاد کنابخانه‌های عمومی اهواز»، 1395ش، ص82.
- ↑ - انتظاری، «آثار و پیامدهای تفکیک جنسی در دانشگاه علامه طباطبایی در مقایسه با دانشگاه‌های دیگر»، 1397ش، ص211.
- ↑ - خانی و محمدی، «نقش تفکیک جنسیتی بر پیشرفت تحصیلی و مقبولیت اجتماعی در مدارس ابتدایی»، 1394ش، ص94.
- ↑ حکمت‌نیا، حقوق و مسئولیت‌های فردی و اجتماعی زن، 1390ش، ص302.
- ↑ خبرگزاری صدا و سیما، 3 مرداد 1402.
منابع
- قرآن کریم.
- ابوداوود، سلیمان بن اشعث، سنن، بیروت، مکبته عصریه، 1420ق.
- انتظاری، علی، «آثار و پیامدهای تفکیک جنسی در دانشگاه علامه طباطبایی در مقایسه با دانشگاه‌های دیگر»، نشریه علوم اجتماعی، ش81، 1397ش.
- ایمانی، نفیسه و نرسیسیانس، امیلیا، «تفکیک جنسیتی فضای شهری و روابط صمیمانه بین جنیسیتی: مطالعه مقایسه‌ای تفکیک منعطف و غیر منعطف»، زن در فرهنگ و هنر، دوره 13، ش2، 1400ش.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح، مصر، وزارة الاوقاف، 1410ق.
- بستان، حسین، اسلام و تفاوت‌های جنسیتی، تهران، پروهشگاه حوزه و دانشگاه، 1390ش.
- توانا، سهیل و شعیفی، معصومه، «تفکیک جنسیتی در فضای شهری: مطالعه بوستان شهر مادران تهران»، جامعه‌شناسی ایران، ش2، 1394ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، موسسه آل البیت، 1409ق.
- خانی، محمدحسین و محمدی، محسن، «نقش تفکیک جنسیتی بر پیشرفت تحصیلی و مقبولیت اجتماعی در مدارس ابتدایی»، پژوهش‌های تربیتی، ش30، 1394ش.
- زند اقطاعی، فاطمه، الگوی اسلامی ورزش بانوان (بررسی ورزش زنان از دیدگاه فقه شیعه)، مشهد، مرندیز، 1396ش.
- سفیری، خدیجه و ایمانیان، سارا، جامعه‌شناسی جنسیت، تهران، جامعه‌شناسان، 1392ش.
- سلطانی تیرانی، سمیه، «بررسی مذاق شارع در باب حضور زن در ملاء و منظرهای اجتماعی اجتماعی»، چکیده مقالات همایش بین‌المللی جایگاه زن و خانواده در تحقق حیات طیبه از دیدگاه فقه مذاهب اسلامی، قم، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی، 1397ش.
- السیاسی، احمد بن سعود، «حقوق زن و مسئولیت‌های او در خانواده و جامعه»، مجموعه مقالات حقوق و مسئولیت‌های زن در نظام اسلامی، تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، 1386ش.
- شمس‌الدین، مهدی، «زن و مساله پوشش و نگاه»، ترجمه ابوالفضل شکوری، فصلنامه تخصصی بنیاد تاریخ انقلاب اسلام ایران، (اسلام و فمینسم: نگاه تاریخی)، ش75، 1384ش.
- شهریاری، معصومه، «اجرای طرح تفکیک جنسیتی در دانشگاه آزاد»، بازتاب‌اندیشه، شماره54، 1383ش.
- صدیقی، زینب و نیکوییان، آرزو، «تاملی در تفکیک جنسیتی آموزش و مشاغل بانوان»، فرهنگ پویا، ش18، 1389ش.
- فکوهی، ناصر و دیگران «جایگاهی فضاهای اوقات فراغتی تفکیک شده در برساخت هویت دختران: مطالعه موردی بوستان نرگس قم»، مجله پژوهش‌های انسان شناسی، دوره 9، شماره 2، 1398ش.
- قمشیان، میثم، «تحلیل سیاست تفکیک جنسیتی دانشگاهها از منظر علم سیاستگذاری»، دین و سیاست فرهنگی، ش2، 1393ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تهران، علمیه اسلامیه، 1369ش.
- مجلسی، محمدتقی، بحار الانوار، تهران، دارالکتب اسلامیه، 1362ش.
- مختاری، مریم و فاضلی، عبدالله، «تفکیک جنسیتی شغلی در میان کارکنان نهاد کنابخانه‌های عمومی اهواز»، زن در توسعه و سیاست، ش1، 1395ش.
- مطهری، مرتضی، مسئله حجاب، تهران، صدرا، 1389ش.
- میرزایی، خلیل، فرهنگی توصیفی علوم اجتماعی، تهران، فوژان، 1393ش.
- هوفمن، سول و اورت، سوزان، زنان و اقتصاد خانواده کار و در آمد، مترجمان محمود دانشور کاخکی و دیگران، مشهد، دانشگاه فردوسی، 1389ش.
- یاره، شعیب و محمدنژاد، حبیب، «بررسی ابعاد و پیامدهای طرح تفکیک جنسیتی دانشجویان در دانشگاهها و راهکارهای اجرای طرح» فصلنامه فرهنگ در دانشگاه اسلامی، شماره5، 1391ش.