ازدواج در آیین هندو
تمایلات جنسی و ازدواج از منظر هندوئیسم
ازدواج در آیین هندوئیسم از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و تشکیل خانواده برای هندوان وظیفه‌ای دینی به شمار می‌رود. برخی متون دینی هندو زندگی مرتاضی و زاهدانه و مراقبه‌های معنوی را تحسین می‌کنند، اما اغلب متون مقدس مروج ازدواج و تشکیل خانواده‌اند و آن را فریضه‌ای مذهبی می‌شمارند.
قانون منو ازدواج را امری تخطی‌ناپذیر، و مرد بی زن را مطرود جامعه می‌دانست که هیچ شأن و منزلت اجتماعی ندارد. بکارت طولانی هم از نظر هندوها مایه ننگ و سرافکندگی است. می‌توان گفت هندوئیسم به ریاضت زنان و رهبانیت گزینی آنان به هدف رسیدن به کمال، چندان اعتقادی ندارد.
از سوی دیگر، دوگانه تکریم/تحقیر زنان که در بسیاری از ادیان وجود دارد، در هندوئیسم نیز به چشم می‌خورد و همچون برخی ادیان دیگر، نوع نگاه به مسائل جنسی و منفی شماری آن و انتخاب زندگی زاهدانه و ریاضت‌آمیز یا پرداختن به میل جنسی و انجام ازدواج، در تحقیر یا تکریم و ارزشمندی زنان مؤثر بوده است.
در برخی متون، ویژگی‌های جنسی زن، مانعی در برابر تعالی معنوی و انگیزه‌های روحانی مرد قلمداد شده است؛ به عنوان مثال در قانون‌نامه منو آمده است: «زن، سرچشمه بی‌آبرویی است؛ زن، سرچشمه نزاع است؛ زن، سرچشمه زندگی خاکی است؛ لذا از زن حذر کن!» در این متن، زن می‌تواند دارای مقام الهی و در جایگاه یک الهه باشد؛ او در هنگام ایفای نقش مادری، محترم شمرده می‌شود و مرد بدون ازدواج با زن، ناقص است؛
اما از بعدی دیگر، زن در این قانون‌نامه فاقد صفات متعالی انسانی است و مرد آن قدر بی‌نیاز از زن است که می‌تواند آزادانه لذایذ دنیا را ترک، و زندگی مرتاضی اختیار کند. در متونی که نگاه منفی به مسائل جنسی وجود دارد، زن موجودی شیطانی و اغواگر توصیف شده و در عین حال که عشق و وفاداری زن به شوهرش ستوده شده است، او را لایق چنین موهبتی از طرف شوهر ندانسته‌اند؛[۱]
این در حالی است که مکتب وده‌ای، ازدواج را دارای ارزش می‌داند و خانه را محل اصلی برای به جای‌آوردن آداب مذهبی معرفی کرده است. در سرودهای ریگ وده می‌خوانیم که همسران با هم اعمال مذهبی را انجام می‌دهند. از این رو نه مسائل جنسی و نه مراقبت‌های معنوی، با تشکیل خانواده تنافی ندارد و زنان مانعی در مسیر ارتقای معنوی نیستند.
در مقابل اندیشه‌های اوپه نیشادها و قانون‌نامه منو، در مکتب تنتره، به شهوت با نگاهی مثبت نگریسته شده و بخشی از وجود بشریت تلقی می‌شود که نمی‌توان آن را از انسان جدا یا از آن فرار کرد. لذا مسائل جنسی همانند پله‌ای برای وصول به نجات معرفی شده و باید تحت نظر یک استاد و طبق قواعد خاص، آن را پرورش داد تا انسان را به نجات برساند.
در کنار اختلاف در نگاه‌های متون دینی، باور رایج میان پیروان آیین هندو این است که با ازدواج و تولید نسل، دین شرعی خویش به اجداد را ادا می‌کنند؛ ضمن آنکه یکی از مراسم مذهبی چندگانه مبنی بر «اهدای بدن» یا «قربانی بدن» که زن و مرد هندو باید در یک مقطع از زندگی‌شان آن را انجام دهند، همین ازدواج است. همچنین لحظه ازدواج به دلیل واقع‌شدن میان ناپاکی حاصل از تولد و مرگ، نقطه اوج طهارت آیینی هندو به شمار می‌رود.
از همین رو با عروس و داماد رفتاری در خور خدایان می‌کنند. در اغلب فرقه‌ها و گرایش‌های هندویی، ازدواج، الزام دینی پراهمیت و مقدسی تلقی شده و به همین دلیل است که معمولا بیشترین هزینه‌ای که یک هندو متحمل می‌شود، مربوط به تزویج فرزندانش است.
مراحل و آیین‌های ازدواج
سن ازدواج
در متون هندویی و برهه‌های مختلف حیات هندوئیسم، مواجهه‌های متفاوتی با سن ازدواج شده است؛ به عنوان مثال، به موجب آموزه‌های آیین وده‌ای، ازدواج دختران در سنین پایین توصیه نمی‌شد و دختران در حدود شانزده یا هفده سالگی مزدوج می‌شدند. در دوره حماسی، فشارهای جدی در جامعه برای ازدواج در نه تا ده سالگی آغاز گردید.
در دوران معاصر، سن ازدواج در مناطق شهری هندرو به افزایش است و از ازدواج کودکان در سنین کم ممانعت شده؛ اما ازدواج کودکان و ازدواج در سنین پایین (حتی شش ماهگی) هنوز هم در روستاهای هند مرسوم است. هم‌اکنون در بسیاری از مناطق روستایی هند، دختران و پسران نوزاد را با برگزاری مراسم مذهبی (همانند مراسم عروسی بزرگ سالان) به عقد یکدیگر در می‌آورند و سپس نوزاد دختر به خانه شوهرش (یعنی منزل پدر پسر) خواهد رفت و تا رسیدن به بلوغ جسمی و عقلی در آنجا خواهد ماند.
هدف از این نوع ازدواج، وابسته کردن دختر و پسر به زندگی مشترک از ابتدای دوران کودکی است.اگر پدر یا قیم دختری که به سن ازدواج (بلوغ) رسیده، تا سه سال پس از رسیدن وی به سن ازدواج، او را به خانه بخت نفرستد، گناه بزرگی مرتکب شده است. در قانون‌نامه منو آمده در چنین شرایطی دختر آزاد است که خودش همسرش را انتخاب کند.[۲]
همسرگزینی
در پیشینه تاریخی آیین هندو، ازدواج از راه‌های گوناگون، همچون ربودن عروس، ازدواج با اجبار، خریدن دختر و... امکان‌پذیر بود. ازدواج با رضایت طرفین، کمی غیر آبرومندانه تصور می‌شد و زنان ترجیح می‌دادند که خریده یا دزدیده شوند.
قانون‌نامه منو هشت نوع ازدواج مختلف را جایز می‌دانست که در بین آنها، ازدواج از راه «ربودن» و ازدواج مبتنی بر «عشق» در پایین‌ترین درجه اخلاقی قرار داشت و ازدواج از راه «خریدن» عملی‌ترین راه برای پیوند زناشویی بود. قانون‌گذار هندی معتقد بود که عاقبت امر، فقط ازدواج‌هایی پایدار می‌مانند که بر مبنای اقتصادی شکل گرفته باشند؛ حتی در دوره‌ای از تاریخ هند، کلمه «ازدواج» مترادف با «زن خریدن» بود.
در قانون‌نامه منو، لفظ «گاندهاروا» Gand harva بر وصلت‌هایی اطلاق شده است که با میل طرفین صورت می‌گرفت و این نوع وصلت‌ها، زاده هوس معرفی شده‌اند؛ لذا با اینکه مجاز بودند، پسندیده محسوب نمی‌شدند. بهترین و پسندیده‌ترین نوع ازدواج، هدیه‌کردن عروس به داماد بوده است.
از سوی دیگر، در دوران وده‌ای، زنان در انتخاب همسر، صاحب رأی و عقیده بودند و از آنان نظرخواهی می‌شد؛ دختران مانند پسران، می‌توانستند با اختیار خودشان همسر انتخاب کنند؛ گرچه نظر و حمایت والدین نقش به سزایی در ازدواج آنها داشت.
در دوران حماسی این حق دختران نادیده گرفته شد و زنان در انتخاب همسر خود کمتر نقش داشتند. همچنین در برخی برهه‌های تاریخی، طبق رسوم مذهبی، دختران در جشن سامانا آزادانه شرکت می‌کردند و چه دختر، چه پسر، می‌توانستند با اختیار خودشان در این جشن همسر انتخاب کنند. در توجیه چرایی کم نقشی جوانان در انتخاب همسر خود، در برخی متون و برهه‌های تاریخ این دین، بر نقش طالع و تقدیر تأکید شده است.
پانویس
منبع
- غلامی، علی، حاج‌اسماعیلی، سمیه، زن و خانواده در ادیان با رویکرد تطبیقی، قم، انتشارات جامعة‌الزهرا، 1399