اشتغال زنان

بحث اشتغال زنان یک بحث حقوقی و فقهی نیست بلکه یک رویکرد اجتماعی است و این رویکرد یک ارزش دینی محسوب می‌شود یا نه؟ پدیده تمایل زنان به اشتغال به دو دلیل درآمدزایی و استقلال مالی از شوهر وجود دارد. اولا آیا این استقلال‌ها خوب است یا نه؟ ثانیاً وقتی به منابع اسلامی رجوع می‌کنیم. مواردی جهت تایید اشتغال به دست می‌آوریم و تاثیراتی که بر مناسبات خانوادگی می‌گذارد را می‌توان تایید کرد و برآیند تأثیر نیز چگونه است؟

دیدگاه کلی اسلام در مورد اشتغال زنان

درباره اشتغال زنان، ابتدا باید کسب جواز و حرمت بررسی شود و در مرحله بعد، بر فرض جایز بودن باید مطلوبیت و عدم مطلوبیت این پدیده مود توجه قرار گیرد. ممکن است موضوع اشتغال زنان از نگاه فقه حکومتی و از منظر سیاست‌گذاری حکومت برای جامعه مطرح شود که با فقه فردی تفاوت دارد. در نگاهی کلی، اسلام با کار زنان با شرایطی که برای آن مقرر شده، مخالف نیست، اما در تعارض میان کار زنان و ارزش‌های مهم و بنیادی‌تر، نگاه اسلام به کار زنان متفاوت خواهد بود. سعی بر آن است که در کنار کار زنان، ارزش‌های بنیادین و اساسی صیانت و حمایت شود. در اسلام، قاعده(تزاحم) و (اهم و مهم) وجود دارد که اگر میان اهم و مهم تزاحم پیدا شود، از نظر شرعی، عقلی و نقلی، اهم مقدم بر مهم است. با همین قاعده، ارزش‌ها و نهادهایی مثل خانواده، که در اسلام دارای اهمیت بنیادین‌اند، صیانت می‌شوند و حفظ آن‌ها در درجه اول اهمیت قرار دارد.

رویکرد قوانین ایران در مورد اشتغال زنان

قوانین جمهوری اسلامی ایران، اشتغال زنان را با رعایت شرایطی به رسمیت شناخته است. در اصل ۲۸ قانون اساسی، هرکس حق دارد شغلی را که بدان مایل است و مخالف اسلام و مصالح عمومی و حقوق دیگران نیست، برگزیند. این اصل با تعبیر«هرکس» حکم عامی را بیان نموده و بین زن و مرد فرقی قائل نشده است. تعبیر«حقوق زن در تمام جهات» در اصل ۲۱ قانون اساسی نیز عام است و یکی از مصادیق آن، حق اشتغال است. مطابق با قانون اساسی هیچ زن شاغلی را به دلیل خدمت در دستگاه اداری، از تسهیلات لازم برای ایفای نقش مادری و همسری نمی‌توان منع نمود.

ضوابط کلی و محدودیت‌های اشتغال زوجه از منظر فقه و حقوق

از دیدگاه اسلام، هدف از اشتغال فقط دست‌یابی به اهداف اقتصادی نیست. اشتغال در اسلام بخشی از نظام کلی اجتماعی است که در کنار آن، باید اهداف معنوی، اخلاقی و دینی فرد و جامعه در مسیر تعالی و کمال تأمین گردد. فقه اسلامی ضوابط و معیارهایی کلی را برای اشتغال بیان کرده است. اصل ۲۰، ۲۱ و ۲۸ قانون اساسی نیز به عدم مخالفت شغل با احکام، موازین اسلامی، مصالح عمومی و حقوق دیگران اشاره کرده و ماده ۹۷۵ قانون مدنی و ماده ۶ قانون آیین دادرسی دادگاه‌های عمومی و انقلاب در امور مدنی نیز به عدم مغایرت شغل با نظم عمومی و اخلاق حسنه پرداخته و محدودیت‌های عمومی اشتغال زنان را بیان می‌دارد. همچنین قانون برای اشتغال زن به طور خاص محدودیت‌هایی را پیش‌بینی کرده از جمله:

تعارض نداشتن شغل زن با نقش‌های اختصاصی همسری

تعارض نداشتن شغل زن با وظیفه مادری

تناسب شغل با ویژگی‌های زنانه

رعایت حجاب، عفاف و عدم اختلاط.

سه الگوی ساختار خانواده

سه نوع الگوی ساختار خانواده وجود دارد:

1. الگو گذشته یک الگوی اقتدارگرا با محوریت مرد و تصمیمات توسط مرد گرفته می‌شد. آیا این مرد توجه به نیاز زن ِخانواده داشته و در فرآیند تصمیات شرکت می‌کرده یا نه؟ که به این الگوی ساختار خانواده عمودی می‌گویند و در جامعه مدرن این الگو به چالش کشیده شده است.
2. الگوی دیگری پیشنهاد شده است که الگوی پله‌ای است که مرد و زن با هم تصمیم می‌گیرند که الگوی مشارکتی می‌گویند و فرزندان هم تابع اشتراک پدر و مادر هستند.
3. الگوی سوم در فضای پست مدرن است که هیچ چیز واقعی وجود ندارد هر چه در ذهن خود ساخته ارزش به آن می‌دهد و محصول ذهن ما ارزش پیدا می‌کند و هر چه انسان می‌پسندد به آن ارزش می‌دهد و هیچ اقتداری والدین برای فرزندان ندارد و در یک خط افقی والدین و فرزندان قرار دارند. در این الگو اوج فردگرایی است.

برای جامعه امروز دین چه الگویی را انتخاب می‌کند و چون آیات قرآن مربوط به همه زمان‌ها است طبق آیه 34 سوره مبارکه نساء «الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ» الگوی عمودی مورد تأیید دین است و سرپرستی و مدیریت خانواده تقسیم نمی‌شود ولی بقیه اعضای خانواده در آن مشارکت دارند.

آثار شرایط کنونی اشتغال زنان

آثار ایجابی و مثبت اشتغال زنان:

1. حفظ نشاط و شادابی ظاهری و تطبیق خود با شرایط مختلف محیطی و اجتماعی؛
2. احساس رضایت‌مندی و افزایش اعتماد به نفس؛
3. افزایش سطح آگاهی اجتماعی و تجربه و بر خورداری از ذهنی پویا و فعال؛
4. رسیدن سریع‌تر فرزندان به استقلال در انجام کارهای شخصی و نیز کمک و همکاری اعضای خانواده در فعالیت‌های مربوط به منزل؛

آثار سلبی و منفی اشتغال زنان: بروز اشکال در ایفای نقش‌های زنان در منزل، تحول هویتی، ساختار خانواده و اعتراض به الگوی تقسیم کار جنسیتی، به ویژه جایی که مردان از لحاظ فرهنگی و نوع تربیت خانوادگی خود را موظف به کمک در کارهای منزل نمی‌دانند.

سست شدن کانون خانواده: زنان شاغل، بیشتر توانمندی و خلاقیت خود را در محیط شغلی به کار می‌گیرند و نمی‌توانند به شکل مطلوبی در مورد همسر و فرزندان به کار ببرند و انگیزه کافی برای برقراری رابطه کلامی با اعضای خانواده ندارند.

• تأثیر بر ازدواج

تأخیر در سن ازدواج، بالا رفتن نرخ تجرد قطعی، کاهش تعداد فرزندان از مهمترین آسیب‌های اشتغال زنان خارج از منزل است. اشتغال دختران سبب می‌شود شرایط پیچیده‌تری برای ازدواج آنها به‌وجود آید. یک زن شاغل خواهان ازدواج با مردی با موقعیت شغلی بالاتر است و تمایل چندانی به ازدواج با فرد جویای کار یا با موقعیت شغلی پایین تر ندارند . خود دغدغۀ حمایت اقتصادی ، یکی از انگیزه‌های تمایل به ازدواج است که در زنان دارای شغل ثابت کمتر است . اثرات و پیامدهای منفی اشتغال زنان

• تأثیر بر بارداری

شرایط روحی روانی زن در ایام بارداری تأثیر قابل توجهی بر رشد جنین دارد. مادر تندرست، شاداب، با تحرک و نیرومند، بی شک فرزندی با همین ویژگیها به‌دنیا می‌آورد. اضطراب، ناراحتی، ترس، نگرانی وهیجانات شدید تأثیرگذار بر روان و جسم کودک است . زنان شاغل در محیطهای مختلف شغلی خود با عوامل بیولوژیکی، روانی و اجتماعی مختلفی مواجه هستند که تأثیرات نامطلوب بر سلامت مادر و جنین می‌گذارد. حداقل تنش و اضطراب در بارداری با اشتغال زنان منافات دارد. زنان شاغل در بیمارستانها، آزمایشگاهها، رادیولوژیها و ... با انواع مواد شیمیایی، بیهوشی رادیولوژی و پرتوها و اشعه‌های خطرناک مواجه هستند. همچنین یک زن باردار در دوران حاملگی معمولا کمر درد دارند که در صورت شاغل بودن برای او مشکل ایجاد می‌شود.

• کم‌توجهی به رابطه همسری

ما در جامعه‌ای قرار داریم که روز به روز خانه در حال تنگ‌تر شدن است، چه از نظر کاربردی، چه از نظر فضای خانه، تعداد فرزندان در حال کم شدن و با پیشرفت تکنولوژی ساعت فراغت زنان زیاد شده است. در صورتی که در گذشته با کارهای منزل وقتشان پر می‌شد ولی در حال حاضر با تکنولوژی چند ساعت اضافه می‌آورد و در عرصه اشتغال وارد می شود. در حالی که اسلام اولویت اول را به روابط همسری داده و دوم به روابط مادرانه و سوم روابط اجتماعی و چهارم روابط اقتصادی ولی حالا بر عکس شده و اولویت آخر روابط همسری است.دبیرخانه کرسی های نظریه پردازی و آزاد اندیشی حوزه علمیه اصفهان

• محرومیت فرزندان از نظارت و حمایت مادر

رابطه تعاملی کودک و مادر، رفتار و فیزیولوژی کودک را از آغاز تولد شکل می دهد و تنظیم می‌کند . تنظیم این رابطه به‌وسیله توجه مستقیم و صمیمانۀ مادر و رفتار مراقبتی او از کودک شکل می‌گیرد. هنگام نبود مادر در کنار فرزند، نارسایی‌های جسمی و روانی برای فرزند به‌وجود می‌آید.

آسیب‌شناسی اشتغال زنان

فرهنگ اسلامی - ایرانی، خانه‌داری را شغلی بسیار مهم می‌داند و دیگر نقش‌های زن را در سایه دو وظیفه مهم مادری و همسری تعریف می‌کند؛ زیرا این نقش‌ها، بر خلاف دیگر وظایف تعریف شده در جامعه، هیچ جایگزینی ندارند. افزون بر این، فرآیند مهم تربیتی، عاطفی و اخلاقی نیز منوط به حضور مؤثر زن در خانه است.

در کشور ما که زنان نیمی از توانمندی فکری جامعه‌اند، باز گذاشتن میدان برای بروز توانایی‌ها و شکوفایی استعدادهای زنان با حفظ شخصیت و کرامت انسانی آنان و حفظ مصالح خانوادگی، ارزش بسیار دارد. اگر مشارکت زنان در محیط کار با سیاست‌های درست راهبردی همراه شود، کشور دچار کاهش زاد و ولد و پدیده پیر شدن جمعیت نخواهد شد. بنابراین، دولت‌ها باید برای بهره‌گیری کامل از استعدادها و توانایی‌های سرشار زنان، ضمن برداشتن موانع موجود بر سر راه مشارکت هر چه بیشتر زنان، مادران و همسران شاغل و موفق را در جامعه و در کنار مردان به کار گیرند. تدوین طرح جامع تفصیلی اشتغال زنان در نظام جمهوری اسلامی که با توجه هم زمان به شرایط کنونی و آینده جامعه، ویژگی‌ها و کارآمدی‌های زنان، آموزه‌های دینی و اهداف انقلاب اسلامی، طرحی کلان، جامع و قابل دفاع باشد، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است.

منبع

• گاردنر، ویلیام، جنگ علیه خانواده، ترجمه معصومه محمدی، قم، دفتر مطالعات و تحقیقات زنان، 1396
• زیبایی نژاد، محمد‌رضا ، تأثیر اشتغال زنان بر روابط خانواده، نشست آزاد اندیشی، برگزار کننده: مدرسه علمیه فاطمیه اندان و الزهرا(س) خمینی شهر، 1397.
• فرهادیان، فاطمه، اثرات و پیامدهای منفی اشتغال زنان، پیام زن ، اردیبهشت 1389، شماره 218.