خانواده

خانواده؛ کوچک‌ترین واحد اجتماعی نهادینه‌شده در جامعه با ساخت و کارکردهای اساسی.

خانواده، گروهی از افراد هستند که از راه پیوند زناشویی، خونی و نیز روابط دیگر مانند فرزندخواندگی با هم در اقامتگاهی مشترک زندگی می‌کنند. از گذشته تا به امروز، شرایط سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی در ساخت خانواده اثر گذار بوده و تغییراتی در آن به وجود آمده است. برخی جامعه‌‌شناسان، کارکردهای اساسى خانواده را تولیدمثل، تنظیم روابط جنسی، حمایت و مراقبت، عاطفه و همراهى و جامعه‌‌پذیرى می‌دانند.

مفهوم خانواده

خانواده. [ن َ/ ن ِ دَ/ دِ] (اِ مرکب) خاندان. (غیاث اللغات) (ناظم الاطباء). دودمان. خیل خانه. (ناظم الاطباء). تبار.

(نْ یا نِ دِ) (اِمر.) اهل خانه، اهل البیت، مجموعه افراد دارای پیوند سببی یا نسبی که در زیر یک سقف زندگی می‌کنند، مجموعه خویشاوندان، خاندان، تیره، خاندان.

در جایی دیگر در تعریف خانواده آمده‌ است:

1. کوچک‌ترین واحد اجتماعی که شامل پدر، مادر و فرزندان آن‌ها است.
2. (زیست‌شناسی) تیره.
3. خاندان؛ دودمان؛ فامیل.

خانواده به مفهوم محدود آن عبارتست از یک واحد اجتماعی، ناشی از ازدواج یک زن و یک مرد که فرزندان آن‌ها آن را تکمیل می‌کنند. تعریف دیگری خانواده را شامل مجموعه‌ای از افراد می‌داند که با هدف و منافع مشترک زیر سقفی گرد هم می‌آیند. اسلام خانواده را گروهی متشکل از افراد، دارای شخصیت مدنی، حقوقی و معنوی معرفی می‌کند که هسته اولیه آن را ازدواج مشروع زن و مرد تشکیل می‌دهد. از طریق نکاح، یعنی عقدی که براساس آن رابطه زوجیت بین زن و مرد برقرار شده و در پس آن طرفین دارای وظایف و حقوق جدید می‌شوند. به این ترتیب ارتباط خویشاوندی در سایه نکاح پدید می‌آید و اعضای آن دارای روابط قانونی، اخلاقی و عاطفی می‌گردند.

ساخت خانواده

ساخت خانواده در جوامع مختلف از زمان گذشته تا عصر حاضر متفاوت بوده است. زیرا اوضاع سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی در آن اثر گذارده و دگرگونی‌هایی در آن ایجاد کرده است. ساخت خانواده هم اکنون در جوامع اولیه و متمدن به صورت تک همسری، چند همسری، چند زنی و حتی در جوامعی به صورت چند شوهری و در برخی از اجتماعات، اشتراکی یعنی زندگی چند زن با چند شوهر در آن واحد است. هم‌چنین از نظر سلطه و اقتدار در دنیای گذشته و امروز این جنبه‌ها به چشم می‌خورند: پدرسالاری، مادرسالاری، نظام برابری یافته (که در آن پدر و مادر دارای یک درجه از اقتدارند)، دایی‌سالاری، جدسالاری و ... البته در بسیاری از نقاط جهان امروز سلطه و فرمانروایی از پدر یا شوهر است اگرچه در مواردی خلاف آن دیده می‌شود. در جنبه رابطه خویشاوندی نیز صورت های مادرتباری و پدرتباری به چشم می‌خورد. معمولاً در اکثر نقاط جهان فرزندان نام خانوادگی و لقب پدران را می‌گیرند؛ هر چند در برخی از جوامع اولیه خلاف آن دیده می‌شود. در رابطه با مدیریت خانواده در اغلب موارد شوهر «رئیس خانواده» و زن «مدیر داخلی» به حساب می‌آید امری که در اسلام هم پذیرفته شده‌است. مصالح کلی خانواده را شوهر طرح‌ریزی می‌کند، تصمیمات را او می‌گیرد و زن در عین استقلال مطیع است. در عین حال مشورت و مشارکت‌هایی در تصمیم‌گیری برای خانواده به چشم می‌خورد که عمومیت ندارد.

انواع خانواده

خانواده از لحاظ ساختاری به دو دسته خانواده هسته‌ای و خانواده گسترده تقسیم می‌شود.

خانواده هسته‌ای، عبارت است از واحد خانوادگی بنیانی که شامل مرد، زن و فرزندان می‌شود. این خانواده را گاهی خانواده "زن و شوهری" نیز می‌نامند. از نمونه خانواده‌های هسته ای در اکثر جوامع شهر نشینی و کشورهای صنعتی وجود دارد. خانواده هسته‌ای، از نظر روابط اجتماعی با دیگر خویشاوندان، منزوی می‌باشد. از نظر اقتصادی، این خانواده به حمایت خویشاوندان دیگر وابسته نیست و در واقع "مستقل اقتصادی" محسوب می‌شود.

خانواده گسترده، بر مبنای مناسبات خونی، تعداد بسیاری از افراد که شامل والدین، فرزندان، پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها، عموها، عمه‌ها، خاله‌ها، دختر عمو و پسرعموها، عمه و دایی زاده‌ها می‌شود. به این نوع خانواده، هم‌چنین خانوار "همخون" اطلاق می‌شود. خانواده‌های گسترده یک واحد تولیدی و نیز مصرفی است که از نظام پخش کالا نیز برخوردار می‌باشد.

هم‌چنین انواع خانواده از لحاظ تربیتی به چهار گروه زیر تقسیم می‌شوند:

• خانواده سخت‌گیر
• خانواده سهل‌گیر
• خانواده پریشان
• خانواده سالم

در خانواده سخت‌گیر، تصمیم‌گیری درباره تمام مسائل بر عهده یکی از والدین مخصوصاً پدر است و دیگر اعضاء خانواده حقی برای اظهارنظر ندارند، در این خانواده انضباط اهمیت والایی دارد و والدین هیچ بی‌نظمی از جانب فرزندان خود را نمی‌پذیرند. در این خانواده‌ها کودکان به‌سبب ترس از سرزنش و تنبیه به ریا‌کاری و دروغ‌گویی پناه می‌برند. معمولاً فرزندان این خانواده‌ها به گروه‌های بیرون جذب می‌شوند و به‌سبب عزت نفس پایینی که دارند به بزهکاری سوق می‌یابند.

در خانواده سهل‌گیر، عموماً والدین به فکر دل مشغولی‌ها و نیازهای شخصی خود می‌باشند و به‌جهت این که والدین در این گروه امور را به شدت ساده می‌گیرند کودکانشان پر‌توقع هستند و به نیازهای جسمی و روانی و امور تربیتی فرزند توجه چندانی ندارند و به‌هنگام درخواست چیزی از طرف فرزند، برای این که صدای او را خاموش کنند، هرچه او بخواهد، والدین انجام می‌دهند. در محیط این خانواده نسبت به رعایت نظم، والدین واکنش چندانی بروز نمی‌دهند و در این باب از افراد خانواده انتظار ویژه‌ای ندارند. در این خانواده‌ها کودکان، بسیار شکننده می‌باشند و به‌جهت اینکه با چالش خاصی در زندگی‌شان مواجه نبودند و نیز تجربه کافی ندارند، در مشکلات خیلی زود میدان را خالی می‌کنند.

در خانواده پریشان، اعضای خانواده احترام و ارزش زیادی برای خویش قائل نمی‌باشند، روابط به شکل درست و واضح صورت نمی‌گیرد، قواعد خانواده به صورت خشک، ناسازگار و غیر اجتماعی است و رابطه با جامعه به صورت ناامید کننده می‌باشد و بر اساس حس ترس شکل می‌گیرد.

در خانواده سالم، اعضا خانواده برای خویش احترام و ارزش والایی قائلند، در این خانواده‌ها، روابط به صورت مستقیم و براساس درستکاری برقرار می‌گردد، قوانین مختلف، بر اساس انسانیت و قابل تغییر می‌باشند و پیوند خانواده با جامعه پیوندی سالم و باز می‌باشد.

کارکردهای خانواده

نهاد خانواده و کارکردهاى آن از دیرباز از سوى ادیان، مکاتب و فرهنگ‌هاى مختلف، مورد توجه قرار گرفته است. جامعه‌‌شناسان، چند کارکرد اساسى را براى خانواده شمرده‌اند که عبارتند از: تولیدمثل، تنظیم روابط جنسی، حمایت و مراقبت، عاطفه و همراهى و جامعه‌‌پذیرى.

• تولید مثل

یکی از کارکردهای مهم خانواده، که بقای جوامع و به طور کلی بقای نسل بشر را تضمین می‌کند کارکرد تولید مثل است. با ازدواج، چرخه تجدید و تداوم نسل بشر شروع می‌شود و در چنین شرایطی است که زوجینی که خانواده را شکل داده‌اند با زاد و ولد، در تجدید و تحقق نسل جدید نقش آفرینی می‌کنند. در اسلام، آیات و روایات بسیاری در این زمینه موجود است که در ابتدا غریزه جنسی را یک امر طبیعی و فطری می‌داند و آن را سبب‌ساز هماهنگی بین نظام هستی و نظام اخلاقی در محیط خانواده قرار داده است.

• تنظیم روابط جنسی

یکى از کارکردهاى مهم خانواده، کارکرد تنظیم روابط جنسی است. اساساً یکى از هدف‌‌هاى ازدواج و تشکیل خانواده، تأمین نیازهاى جنسىِ زن و مرد است. بى‌شک، بدون جذب متقابل جنسى و روابط جنسى مطلوب، زندگى زناشویى با سعادت و شیرینى همراه نخواهد بود. در دیدگاه اسلام، رفتارهای جنسی انسان، از قوانین رفتاری خاصی تبعیت می‌کنند تا هم به نیاز فطری او پاسخ گفته شود و هم‌چنین آن رفتار و روابط جنسی، زمینه‌ساز رشد معنوی فرد را فراهم کند و همسران، کامیابی کامل از یکدیگر داشته باشند.

• حمایت و مراقبت

زندگى خانوادگى، نوعى زندگى اجتماعى است که بر پایه تعاون و همبستگى و همکارى اعضای خانواده سامان مى‌یابد. همان‌گونه که در زندگى اجتماعى، انسان‌ها بدون یارى همدیگر نمى‌توانند نیازهاى زیستى و روانى خود را برآورده سازند، در زندگى خانوادگى نیز اعضا براى برآورده شدن نیازهایشان به یارى یکدیگر احتیاج دارند. وجود کودکان و خردسالانى که توانایى برآوردن نیازهاى اولیه و مراقبت از خود را ندارند و نیز حضور سالمندان یا بیمارانى که از رفع نیاز خویش عاجزند، ضرورت کارکرد مراقبتى و حمایتى خانواده را روشن مى‌کند. در اسلام، از کارکرد مراقبت و حمایت به عنوان حضانت نام برده شده است که هم حمایت‌ها و مراقبت‌های اقتصادی و معیشتی و هم حمایت‌ها و مراقبت‌های روانی و عاطفی و نیز حمایت‌ها و مراقبت‌های دینی را جزء وظایف والدین و اعضای خانواده می‌داند.

• عاطفه و همراهى

یکى دیگر از کارکردهاى مهم نهاد خانواده، عاطفه و همراهى است. نیازهاى عاطفى را مى‌توان یکى از ضرورى‌ترین نیازهایى دانست که از آغاز حیات تا پایان زندگى بشر، با انسان همراه است. بى‌شک، هیچ انسانى را نمى‌توان یافت که از محبت گریزان باشد و از مهر دیگران خود را بى‌نیاز بداند. در دیدگاه اسلام اساس زندگی یک خانواده بر مودت و رحمت بنا شده و قرآن پیوند زن و مرد و نیز کانون خانواده را عامل آرامش و سکون آنان دانسته‌است.

• جامعه‌‌پذیرى

جامعه‌‌پذیرى فرایندى است که از طریق آن، افراد نگرش‌ها، ارزش‌ها، و کنش‌هاى مورد پذیرش جامعه خود را فرامى‌گیرند. خانواده یکى از عوامل مهم جامعه ‌پذیر کردن افراد جامعه است. همه مکاتب و ادیان درباره جامعه‌پذیرى، به خانواده ها توصیه‌هایى کرده‌اند. اسلام بر کاکرد جامعه‌پذیری و نقشی که در شکل دادن به هویت و شخصیت انسان‌ها دارد، بسیار تأکید کرده و با دقت خاصی درباره جزئی‌ترین مسائل جامعه پذیری و نیز آموزش و پرورش، دیدگاه‌هایی ارائه نموده است.

منابع

• چراغی کوتیانی، اسماعیل، «رویکرد اسلام به چهار کارکرد مهم خانواده»، معرفت، شماره139، سال18، تیر1388ش.
• چراغی کوتیانی، اسماعیل، «فمینیسم و کارکردهای خانواده»، معرفت، شماره131، سال17، آبان1387ش.
• «تعریف انواع خانواده از نظر تربیتی»، مؤسسه پرورش فرزندان برتر، تاریخ بازدید: 10 بهمن1401.
• «تعریف خانواده از دیدگاه اسلام»، وب سایت مرکز اسلامی امام علی (ع)، تاریخ بازدید: 17دی 1401ش.
• دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، وب سایت واژه یاب، تاریخ بازدید: 19دی 1401ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی، وب سایت واژه یاب، تاریخ بازدید: 19دی 1401ش.
• مهاجرانی، ندا، «از خانواده هسته ای تا خانواده گسترده»، مجله ویستا، تاریخ بازدید: 10بهمن 1401ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، وب سایت واژه یاب، تاریخ بازدید: 19دی 1401ش.