رشته مطالعات زنان
رشته مطالعات زنان؛ رشته‌ای علمی برای مطالعه جایگاه و نقش زنان.
رشته مطالعات زنان که ابتدا در غرب شکل گرفت، اهدافی فمینیستی را دنبال می‌کرد، اما تأسیس آن در ایران با فراز و نشیب‌ها و تفاوت‌های قابل توجهی روبرو شده و با چالش‌های فراوانی مواجه بوده است. با این حال در دانشگاه‌ها و حوزه‌های علمیه مورد استقبال قرار گرفته است.
رشته مطالعات زنان در انگلستان
در اواخر دهه ۶۰ میلادی، هنگامی که جنبش‌های دانشجویی با گرایش چپ در جریان بود، جلیت میچل نخستین دوره مطالعات زنان را در انگلستان راه‌اندازی کرد.[۱] مطالعات زنان از ابتدا دو هدف آموزشی و سیاسی را دنبال می‌کرد. انجمن ملی مطالعات زنان اعلام کرد که هدف از این رشته آماده کردن زنان برای متحول ساختن دنیا و تبدیل آن به جهانی آزاد از ستمدیدگی بود.[۲]
رشته مطالعات زنان در ایران
موسسه مطالعات و تحقیقات زنان ایران، در سال ۱۳۶۵ش، با هدف بسترسازی برای بهبود اوضاع زنان، تاسیس شد. این موسسه پس از شرکت در کنفرانس جهانی پکن در سال ۱۳۷۴ش، به این نتیجه رسید که تاسیس رشته مطالعات زنان ضروری است. راه‌اندازی این رشته در ایران که در کشورهای دیگر با رویکردهای کاملا فمینیستی تاسیس شده بود، برای برخی از اساتید غربی، تعجب برانگیز بود. چراکه از نظر آنان محتوای آموزشی این رشته با مذهب سازگاری نداشت. با تلاش اعضای موسسه، طرح تاسیس این رشته در مقطع کارشناسی ارشد، در شورای عالی برنامه‌ریزی وزارت فرهنگ و آموزش عالی، تصویب و در سال ۱۳۸۰ش به اجرا درآمد.[۳]
این رشته برای اولین بار در دانشگاه‌های علامه طباطبایی، تربیت مدرس و الزهرا در سال ۱۳۸۰ش و دانشگاه تهران و دانشگاه آزاد واحد رودهن در سال ۱۳۸۲ش، به اجرا درآمد. در سال‌های بعد دانشگاه شیراز، آزاد واحد علوم و تحقیقات و بعد دانشگاه اصفهان نیز به این جمع افزوده شدند. این رشته شامل سه گرایش «حقوق زن در اسلام»، «زن و خانواده» و «زن و تاریخ» بود. در سال ۱۳۸۸ش، پیشنهاد تاسیس مقطع دکتری این رشته مطرح شد.[۴]
گروه مطالعات خانواده و زنان در دانشگاه الزهرا، از گروه‌های دانشگاهی پیشگام در راه‌اندازی رشته مطالعات زنان است و با گرایش مطالعات خانواده در مقطع کارشناسی و مطالعات زنان در مقطع کارشناسی ارشد فعالیت می‌کند. این رشته به مطالعه و بررسی سیستماتیک و علمی خانواده از دیدگاه فقهی، حقوقی، اجتماعی، روانشناسی بر مبنای تفکرات اسلامی می‌پردازد. رشته کارشناسی ارشد مطالعات زنان با دو گرایش زن و خانواده با گرایشی میان‌رشته‌ای با صبغۀ جامعه‌شناختی و حقوق زن در اسلام با گرایشی میان‌رشته‌ای با صبغۀ حقوقی است.[۵]
شورای عالی حوزه علمیه نیز در سال ۱۳۸۹ش، رشته مطالعات زنان در مقطع سطح سه را تصویب کرد.[۶] جامعه‌الزهرا، یکی از مراکز حوزوی است که رشته مطالعات زنان را در برنامه‌های آموزشی خود دارد. این رشته در مقطع تحصیلی سطح ۳ (معادل کارشناسی ارشد)، قرار دارد که به‌دلیل رویکرد حوزوی در واحدهای آموزشی تکمیلی آن تفاوت‌های فراوانی ایجاد شده است. واحدهای درسی این رشته در جامعه‌الزهرا، با احتساب ۴ واحد پایانامه، ۱۰۲ واحد درسی در دو دسته دروس عمومی و تخصصی است. دروس عمومی گرچه در تمامی رشته‌های سطح ۳ مشترک است، اما سعی شده محتوای آن متناسب با اهداف رشته مطالعات زنان گزینش شود.[۷]
ماهیت نظری رشته مطالعات زنان
رشته مطالعات زنان، زن‌شناسی یا فمینولوژی، با تمرکز بر تحلیل زن و جنسیت، [۸] یک علم میان‌رشته‌ای است که پیوندهای آن با علم جامعه‌شناسی و جنبش‌های زنان ناگسستنی بوده و به‌سرعت حیطه عملکرد خود را با سایر علوم انسانی و تجربی نیز گسترش داده است. این رشته تلاش وافری دارد تا با کندوکاو در تاریخ جهان و واکاوی سهم زنان در تاریخ و نیز با نظریه‌پردازی و ابداع روش‌های تحقیق مناسب، درکی واقعی از وضعیت و موقعیت اجتماعی- اقتصادی زنان در جامعه ارائه دهد.[۹]
برخی دیگر با گرایش‌های فمینیستی، بر این باورند که مطالعات زنان حاوی دانشی برای زنان است که به بررسی انتقادی موقعیت زنان در گذشته و حال می‌انجامد. در عین حال تفکر علمی مردانه را به چالش می‌کشد و می‌کوشد که به موقعیت زنان در جامعه و خانواده با دیدی دیگر بنگرد.[۱۰]
هدف از تاسیس رشته
هدف از تاسیس این رشته معرفی جایگاه و نقش زن در جهان از دیدگاه اسلام، تربیت نیروی انسانی متخصص در جهت آموزش و پژوهش در امور زنان، تربیت نیروی انسانی جهت سیاست‌گذاری مطلوب در سطوح مختلف برنامه‌ریزی کشور و تقویت بینش علمی نسبت به مسئله زن، جهت اصلاح علمی نسبت به مسئله زن و اصلاح نگرش‌های اجتماعی و فرهنگی است. در مصوبه مربوط به تاسیس این رشته، پیش‌بینی شده بود که فارغ‌التحصیلان رشته باید به‌عنوان مشاور و مددکار اجتماعی در مراکز مختلف به‌کار گرفته شوند.[۱۱]
از منظر برخی، رشته مطالعات زنان تاسیس شد تا زن همان‌گونه که در قرآن و سنت آمده است به مردم معرفی شود. در این صورت آشنایی فارغ‌التحصیلان این رشته با جایگاه حقیقی زن از منظر اسلام، حتی اگر مسئولیت اجتماعی هم نداشته باشند، راه‌گشاه خواهد بود. این رشته در غرب بر اساس نظریه‌های فمینیستی پایه‌گذاری شده است و در ایران هم می‌تواند با جریان‌های فمینیستی رابطه داشته باشد، اما مبنای تاسیس آن در ایران، اسلام است.[۱۲]
غلبه رویکرد فمینیستی
در سال ۱۳۸۹ش، از حاکمیت فضای فمینیستی بر این رشته به‌دلیل فقدان متون درسی مناسب سخن گفته شد. غلامعلی حداد عادل، رئیس شورای تحول علوم انسانی، در ۱۳۹۱ش تاکید کرد که موضوع مطالعات زنان با رویکردی که اکنون در جهان رایج است با اسلام تعارض و تباین جدی دارد و دشمن نیز با وقوف به این موضوع، هجمه از این موضع به اسلام را در دستور کار خود قرار داده است. لذا برای تاسیس مقطع دکتری باید به رویکرد انتقادی نسبت به غرب توجه شود و فارغ‌التحصیلان توان نقد نظریه‌های غربی را کسب کنند.[۱۳]
تفاوت فرایند تاسیس رشته در ایران و غرب
برخی از برنامه‌ریزان رشته مطالعات زنان معتقدند در غرب ابتدا جنبش زنان مطرح بوده، سپس آگاهی دادن به زنان رخ داده و بعد رشته مطالعات زنان تاسیس شده است؛ اما در ایران این سیر برعکس است، ابتدا باید رشته تاسیس شود بعد به زنان آگاهی‌های فمینیستی داده شود.[۱۴] ناکارآمدی علوم انسانی غربی و طرح ایده اسلامی‌سازی علوم انسانی که از سوی‌اندیشمندان بسیاری در جهان اسلام مطرح شده بود، همواره مورد تاکید آیت‌الله خامنه‌ای قرارداشت. شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز که اسلامی‌سازی را در دستور کار داشت، با توجه به امکانات و اقتضائات، رشته‌هایی مثل مطالعات زنان و خانواده را در اولویت قرار داد.[۱۵]
چالش‌های پیش روی رشته مطالعات زنان
کمبود استاد
یکی از مشکلات این رشته در سال ۱۳۹۱ش، کمبود استاد متخصص بود. برخی برای حل این مشکل راه‌اندازی مقطع دکتری را پیشنهاد کردند تا فارغ‌التحصیلان آن، نیاز این رشته به استاد را تامین کنند. البته لازم بود که بر اساس رویکرد اسلامی این رشته تحصیلی در ایران، استادان این رشته نیز با مبانی و آموزه‌های اسلام، آشنایی کامل داشته باشند.[۱۶]
تمایل افراد به تحصیل در خارج از کشور
برخی از ابتدا با تاسیس این رشته مخالف بوده و بر این باور بودند که برای برگزاری دوره دکتری در چنین رشته‌ای به زمان نیاز است و اقدام عجولانه نتایج مثبتی ندارد؛ اما فقدان دکتری در داخل کشور موجب شده بود برخی برای ادامه تحصیل در این رشته به تحصیل در خارج از کشور تمایل یابند.[۱۷]
بیکاری فارغ‌التحصیلان
یکی از چالش‌های پیش روی این رشته بیکاری فارغ‌التحصیلان است. هرچند به‌کارگیری فارغ‌التحصیلان دوره‌هایی که رویکرد فمینیستی داشتند، مشکلات بزرگ‌تری به‌دنبال داشت. عده‌ای که این رشته را خارج از کشور به پایان رسانده و به ایران بازگشته بودند، از جمله افرادی بودند که با این مشکل مواجه بودند.[۱۸]
فقر نظری
جایابی این رشته تحصیلی ذیل گروه‌های علمی دانشگاهی همچنان با چالش روبرو است.[۱۹] همچنین ساختار و محتوا، آثار و پیامدهای این رشته همچنان محل بحث و نقد است. نگاه جدیدی که به هویت و شخصیت زن پس از انقلاب ایجاد شد بر پیچیدگی این موضوع افزوده است.[۲۰]
فارغ‌التحصیلان
تحولات محتوایی رشته مطالعات زنان به‌ویژه پس از بازبینی سرفصل‌ها از یک سو و فقر متن و استاد این رشته که موجب شده مراکز مختلف رویکردهای متفاوتی در ارائه دروس و محتوای نظری آن اتخاذ کنند. فارغ‌التحصیلان این رشته نیز رویکردهای متنوعی دارند؛ برخی از آنها در دسته مدرن آشکار و پنهان و برخی دیگر در دسته سنتی قرار دارند. فارغ‌التحصیلان این رشته خواهان اشتغال در پست‌های مددکاری، مشاوره و مدیریتی از مدیریت مدارس تا سطوح بالاتر هستند.[۲۱]
پانویس
- ↑ . پاپی‌نژاد، فمنیسم در ترازوی نقد، 1390ش، ص17.
- ↑ . پاتای و کوئرج، فمنیسم در ترازوی نقد، 1390ش، ص34.
- ↑ . موسوی، «سیر تاسیس رشته مطالعات زنان در ایران از منظر موسسان»، 1391ش، ص26.
- ↑ . غروی، «رشته مطالعات زنان مبانی متفاوت، منابع متفاوت می‌خواهد»، 1391ش، ص27.
- ↑ . «درباره گروه»، وب‌سایت دانشگاه الزهرا.
- ↑ . غروی، «رشته مطالعات زنان مبانی متفاوت، منابع متفاوت می‌خواهد»، 1391ش، ص27.
- ↑ . «لزوم پرداختن به مباحث جنسیت و مطالعات زنان با رویکرد دینی»، وب‌سایت جامعه‌الزهرا.
- ↑ . معصومی‌نژاد، «رشته مطالعات زنان در ایران: آیینه نظرات»، 1391ش، ص51.
- ↑ . احمدیان، «افتراح‌اندیشمندان پیرامون رشته مطالعات زنان»، 1381ش، ص183.
- ↑ . اعزازی، «آشنایی با رشته تحصیلی مطالعات زنان»، 1384ش، ص41.
- ↑ . موسوی، «سیر تاسیس رشته مطالعات زنان در ایران از منظر موسسان»، 1391ش، ص26.
- ↑ . غروی، «رشته مطالعات زنان مبانی متفاوت، منابع متفاوت می‌خواهد»، 1391ش، ص28.
- ↑ . موسوی، «سیر تاسیس رشته مطالعات زنان در ایران از منظر موسسان»، 1391، ص27.
- ↑ . موسوی، «سیر تاسیس رشته مطالعات زنان در ایران از منظر موسسان»، 1391، ص27.
- ↑ . «تاریخچه و معرفی شورای تحول و ارتقاء علوم انسانی»، وب‌سایت شورای عالی انقلاب فرهنگی.
- ↑ . غروی، «رشته مطالعات زنان مبانی متفاوت، منابع متفاوت می‌خواهد»، 1391ش، ص52-53.
- ↑ . غروی، «رشته مطالعات زنان مبانی متفاوت، منابع متفاوت می‌خواهد»، 1391ش، ص52-53.
- ↑ . غروی، «رشته مطالعات زنان مبانی متفاوت، منابع متفاوت می‌خواهد»، 1391ش، ص52-53.
- ↑ . مهدوی، «آسیب‌شناسی رشته مطالعات زنان در ایران: آیینه نظرات»، 1391ش، ص55.
- ↑ . باقری و بوریائی، «آسیب‌شناسی راهبردی رشته مطالعات زنان در ایران»، 1397ش، ص130.
- ↑ . غروی، «رشته مطالعات زنان مبانی متفاوت، مناعب متفاوت می‌خواهد»، 1391ش، ص52-53
منابع
- احمدیان، محمدرضا، «افتراح‌اندیشمندان پیرامون رشته مطالعات زنان»، مجله ریحانه، مرکز امور مشارکت و زنان، سال چهارم، شماره 5، 1382ش.
- اعزازی، شهلا، «آشنایی با رشته تحصیلی مطالعات زنان»، مجله رشد آموزش علوم اجتماعی، شماره 26، 1384ش.
- باقری، شهلا و بوریائی، زهرا، «آسیب‌شناسی راهبردی رشته مطالعات زنان در ایران (کاربست مدل SWOT)»، مجله تحول در علوم انسانی، دوره 1، شماره 1، بهار و تابستان 1397ش.
- پاپی‌نژاد، شهربانو، فمنیسم در ترازوی نقد، بخش اول، قم، دفتر نشر معارف، 1390ش.
- پاتای، دافنه و کوئرج، نورتا، فمنیسم در ترازوی نقد، بخش دوم، ترجمه منیره رضایی، قم، دفتر نشر معارف، 1390ش.
- «تاریخچه و معرفی شورای تحول و ارتقاء علوم انسانی»، وب‌سایت شورای عالی انقلاب فرهنگی، تاریخ بازدید: 13 مهر 1403ش.
- «درباره گروه»، وب‌سایت دانشگاه الزهرا، تاریخ بازدید: 14 مهر 1403ش.
- غروی، نهله، «رشته مطالعات زنان مبانی متفاوت، منابع متفاوت می‌خواهد»، نشریه زمانه، شماره 27 و 28، مهر و آبان 1391ش.
- «لزوم پرداختن به مباحث جنسیت و مطالعات زنان با رویکرد دینی»، وب‌سایت جامعه‌الزهرا، تاریخ درج مطلب: 30 مهر 1401ش.
- معصومی‌نژاد، الهام، «رشته مطالعات زنان در ایران: آیینه نظرات»، مجله زمانه، شماره 27 و 28، 1391ش.
- موسوی، آمنه، «سیر تاسیس رشته مطالعات زنان در ایران از منظر موسسان»، ماهنامه زمانه، شماره 27 و 28، مهر و آبان 1391ش.
- مهدوی، زینب، «آسیب‌شناسی رشته مطالعات زنان در ایران: آیینه نظرات»، مجله زمانه، شماره 27 و 28، 1391ش.