عدالت جنسیتی

عدالت جنسیتی؛ توزیع حقوق و فرصت‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی متناسب با ساختار وجودی زنان و مردان.

فرودستی زنان نسبت به مردان و نیز وضعیت بالاتر مردان در بهره‌بری از حقوق و موقعیت‌های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی، زمینه‌ساز توجه بیشتر به مفهوم عدالت در جوامع گوناگون شد که با قرارگرفتن در کنار ساختار جسمی و روانی زن و مرد، مفهوم عدالت جنسیتی از آن خلق شد. دو رویکرد مساواتی و استحقاقی به عدالت جنسیتی، ریشه در پذیرش یا عدم پذیرش تفاوت جنسی و جنسیتی بین زنان و مردان دارد.

زمینه‌های پیدایش مفهوم عدالت جنسیتی

عامل شکل‌گیری مفهوم عدالت جنسیتی، ساختارهای اجتماعی دنیای غرب دربارۀ جنس زن و مرد در سده‌های هفده و هجده میلادی است، در این دوران با تسلط بینش مردسالار، که عمدتاً ناشی از‌ اندیشه‌های تحریفی یهودیت و مسیحیت بود، زن موجودی تبعی نسبت به مرد قلمداد می‌شد و استقلال او مورد سؤال بود در همین راستا نیچه قائل به آفرینش خدمتکارگونۀ زنان است و شوپنهاور آنان را حیواناتی با گیسوان بلند و افکار کوتاه معرفی می‌کند؛ لذا عده‌ای که بعدها فمینیست‌ اثبات‌گرا نام گرفتند به دنبال اثبات شأنیت برای زنان بودند؛ پس از ایشان دستۀ دیگری از فمینیست‌ها با رویکرد مساوات‌طلبی ظهور کرد، ریشۀ ظهور چنین جنبش‌هایی این بود که اگرچه زن دارای شأنیت مستقل شده بود؛ اما هنوز در وضعیت فرودست قرار داشت و از موقعیت‌های اجتماعی همانند شغل و حقوق اجتماعی همانند حق رأی به دور بود، ازاین‌رو فمینیست‌های مساوات طلب پیگیر وضع حقوق و جایگاه سیاسی برابر با مردان برای زنان بودند.

عدالت جنسیتی مساواتی

عدالت در این رویکرد علی‌رغم پذیرش دوگانگی زن و مرد به معنای تساوی و برابری است و تمایزهای طبیعی زنان و مردان، عامل تمایز در حقوق و فرصت‌های آنها نمی‌شود. ذیل همین رویکرد گروهی هستند که قائل به عدم تأثیر تمایز طبیعی در تمایز حقوق هستند؛ اما انحصار جنسی زنانه و مردانه را نمی‌پذیرند و معتقد به مرزهای جنسی نامتعین هستند؛ درواقع معنای عدالت جنسیتی مساواتی در دسته دوم این است که اجناس مختلف در برابر حقوق یکسان هستند.

اعلامیۀ جهانی حقوق بشر نیز با همین رویکرد صادر شده است که طبق آن تمام افراد، فارغ از تمایزهای جنسی، رنگی، مذهبی، نژادی و عقیدۀ سیاسی باید از تمامی حقوق و آزادی‌های ذکرشده در اعلامیه بهره‌مند باشند.

فمینیست‌ها از جمله مدافعان این رویکرد هستند و دسته‌ای از آنها دست‌یابی به عدالت جنسیتی را در اصلاحات قانونی دنبال می‌کنند؛ به این معنا که لحاظ نکردن اختلافات جنسی و جنسیتی در امر قانون‌گذاری، تحقق‌بخش عدالت جنسیتی است.

دستۀ دیگری از فمینیست‌ها اصلاحات قانونی را لازم، اما ناکافی دانستند چراکه وجود انتظارات جنسیتی جامعه از زنان که محصول تفکر پدرسالارانه است، عملاً زنان را از مشارکت در عرصه‌های سیاسی و اجتماعی کنار خواهد گذاشت؛ به همین دلیل علاوه بر پیگیری وضع قوانین مساوی، به عرصۀ برابری در نتایج و راهکارهای وصول به آن نیز‌ اندیشیدند و مشخصاً اصلاح افکار عمومی از طریق بررسی و بازخوانی ساختارهای اساسی ظلم و عوامل بنیادین وجودی آن؛ یعنی پدرسالاری را دنبال کردند.

عدالت جنسیتی استحقاقی

طرفداران رهیافت استحقاقی معتقدند خصوصیات جنسیتی زنان و مردان تعیین‌کنندۀ شرایط استحقاق حقوق است؛ به‌همین دلیل گاهی برابری و گاهی نابرابری حقوق را مطلوب می‌دانند.

عدالت جنسیتی در اسلام

عدالت در نگاه اسلام به معنای تقسیم حقوق با توجه به شایستگی‌های موجود در ذات و سرشت یک پدیده است به‌عبارت‌دیگر نحوۀ خلقت موجودات بهره‌برداری آن‌ها از حقوق را مشخص خواهد کرد؛ مثلاً اعضای بدن انسان هریک حقوقی دارند که حق یکی را به دیگری نمی‌توان داد؛ اما مقصود از جنسیت در واژۀ مرکب عدالت جنسیتی به‌دلیل عدم شکست طرح عدالت جنسیتی باید ناظر به جنس زنان و مردان باشد نه جنسیت؛ ازاین‌رو عدالت جنسیتی در اسلام به‌معنای ملاحظۀ تفاوت‌های طبیعی و سرشتی زنان و مردان در تکالیف، وظایف و مجازات است. عدالت جنسیتی در آموزه‌های اسلام با دو مفهوم زیر پیوند دارد:

1. تساوی زن و مرد در ارزشمندی؛ روح رکن اصلی وجود انسان است و بدن مادی صرفاً ابزاری در خدمت آن است؛ از طرفی روح انسان جنسیت‌بردار و قابل‌تقسیم هم نیست که نیمی زن و نیمی مرد باشد؛ از این‌جهت زن و مرد در نگاه اسلام و برخلاف نگاه غربی دارای ارزش یکسانی هستند و هیچ‌یک بر دیگری برتری ندارد؛ در نظریات غربی انسان مذکر و مؤنث متفاوت است و یکی بر دیگری برتری دارد که علت آن را در اصالت‌انگاری بدن انسان باید یافت. اثرات اجتماعی تبعیض بین زنان و مردان در پیروی زنان در ورود به دنیای کار، قدرت، ثروت و رها شدن از محدودیت‌های طبیعی همچون تولیدمثل و همسانی با مردان در امور دیگر قابل مشاهده است، این در حالی است که تساوی ارزشمندی زن و مرد در اسلام در کنار توجه به تفاوت‌های جنسی آنان موجب مساوی بودن ارزش فعالیت‌های زنان و مردان شده است، به‌عنوان ‌مثال در احادیث اسلامی شوهرداری زنان، ارزشی برابر با جهاد مردان در میدان نبرد دارد.
2. تناسب جنسیت با نقش‌ها؛ اسلام معتقد است نقش‌های جنسیتی باید مبتنی بر تفاوت‌های جسمی و روانی زنان و مردان باشد درهمین راستا امام علی توصیۀ به عدم واگذاری مسئولیت‌های سنگین به زنان دارند چراکه موجب اخلال در راحتی، آرامش خاطر و ماندگاری زیبایی آنان است. از سوی دیگر توجه به اشتغال مردان در امر سیاست‌گذاری در کنار توجه به استثنائات آن همانند اشتغال زنان به‌دلیل نبود سرپرست در اولویت است.

حوزه‌های متاثر از عدالت جنسیتی

حقوق انسان‌ها دارای سه حوزۀ مدنی، سیاسی و اجتماعی با مصادیق فراوان است، داشتن آزادی در همۀ زمینه‌ها، برخورداری از حق مشارکت در امر سیاسی و رفاه و امنیت داشتن از جمله این مصادیق است.

منابع

• آقاجانی، نصرالله، «چالش فمینیسم با عدالت جنسیتی»، مطالعات راهبردی زنان، شمارۀ چهل‌ وششم، 1388ش.
• افتخاری، اصغر، «شکل‌گیری فمینیسم»، مطالعات راهبردی زنان، شمارۀ نهم، 1379ش.
• قاسمی، ابراهیم و رقیه، جمالو، «بررسی عدالت جنسیتی و تاثیر آن بر اشتغال زنان»، مطالعات فقهی حقوقی زن و خانواده، شمارۀ سوم، 1398ش.
• خراسانی، رضا و احمدوند، ولی محمد، «تاملی نظری در مفهوم عدالت جنسیتی»، قبسات، شمارۀ نود، 1397ش.
• رودگر، محمدجواد، «عدالت جنسیتی از دیدگاه علامه طباطبایی و شهید مطهری»، مطالعات راهبردی زنان، شمارۀ چهل‌ وششم، 1388ش.
• شجریان، مهدی، «بررسی رویکردهای رایج در مفهوم عدالت جنسیتی»، مطالعات اسلامی زنان و خانواده، شمارۀ دوازدهم، 1399ش.
• عطار زاده، مجتبی، «عدالت جنسیتی، مرز تعامل جنسیت و سیاست»، مطالعات راهبردی زنان، شمارۀ چهل وششم، 1388ش.
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1363ش.
• محمدیان دارانی، مرضیه، «نقش انقلاب اسلامی در تحقق عدالت جنسیتی با تاکید بر دیدگاه رهبر انقلاب»، مجموعه مقالات همایش ملی نقش حکمت اسلامی در انقلاب اسلامی، بی‌تا.
• مشهدی ‌نژاد، ‌نفیسه، «گزارش کتاب: زن در آیینه جلال و جمال ـ حضرت آیت جوادی آملی»، کتاب نقد، شمارۀ هفدهم، 1379ش.
• مطهری، مرتضی، اسلام و نیازهای زمان، قم، صدرا، بی‌تا.