غیرت
غیرت؛ دفاع در برابر تجاوز به حریم امور ارزشمند.
غیرت ازجمله ویژگی‌های انسان است که ریشه در خلقت او دارد به‌گونه‌ای که انسان در برابر تجاوز به حریم ارزش‌های خویش ساکت و منفعل نیست و همواره از آنها دفاع می‌کند. این روحیه به‌صورت مشترک بین زنان و مردان وجود دارد و به دو دسته کلی غیرت شایسته و ناشایست تقسیم می‌شود.
مفهوم‌شناسی
مفهوم غیرت غالباً درباره ناموس به‌كار می‌رود، اما مفهوم گسترده‌تری دارد و هرگونه دفاع شدید از حریم ارزش‌ها را شامل می‌شود.[۱] این حالت که برای نفس، طبیعی و فطری است؛[۲] زمانی ظاهر می‌شود که دیگری قصد تصرف در محبوب شخص یا گروه را خصوصاً زمانی که حق اختصاصى آنها است، داشته باشد.[۳] در این چارچوب، غیرت به‌معنای سعی در محافظت از چیزی است که نگهبانی از آن ضرورت دارد و عدم غیرت به اهمال در حفظ و نگهداشت آنها اطلاق می‌شود.[۴] دین و آیین، آبرو، اولاد، دارایی، ناموس و مملکت ازجمله مصادیق ارزشمندی هستند که برای آنها غیرت‌ورزی صورت می‌گیرد.[۵] غیرت در زبان فارسی به حمیت و محافظت از عصمت، آبرو، ناموس و عزت و شرف معنا شده است.[۶]
عوامل مؤثر بر غیرت
- محبت: غیرت ریشه در عشق و محبت دارد؛ عاشق دوست دارد محبوب، تمام و کمال برای او باشد.[۷]
- شجاعت: قوه غضبیه در نهاد انسان، مبدأ افعالی چون شوق بر تسلط، ترفیع مقام، غضب، دلیری و دفع ضرر است که در صورت تبعیت از اوامر و نواهی عقل، فضیلت شجاعت را برای نفس حاصل می‌کند که خاستگاه غیرت یا حمیت است[۸] و صفت مردانگی به‌سبب آن محقق می‌شود؛ بر همین اساس بی‌غیرتی نتیجه حقارت و ضعف نفس است؛[۹] در سرشتی بودن غیرت، تفاوتی بین زنان و مردان نیست.[۱۰]
- حسادت: گاهی غیرت به‌ویژه در مورد زنان، ریشه در حسادت دارد. برخی مثل راسل که چهارچوبی برای روابط جنسی قائل نیستند، غیرت‌ورزی مردان را نتیجه حسادت، بخل و خودخواهی آنها می‌دانند. در نگاه مادی‌گرایانه او ارزش مال و ناموس، برابر بوده و بخل نسبت به هر دو ناپسند است. به گمان وی علت غیرت در ناتوانی غلبه اخلاق سکولار در امور جنسی بر خوی خودخواه و تسلط‌جوی بشر نهفته است، اما نظام‌های ارزشی با استفاده از مفاهیم غیرت و عفاف، حسادت جنسی را به‌عنوان اخلاق حسنه پذیرفته‌اند.[۱۱]
- شهوت‌گرایی: پیروی از شهوات نفس عامل اصلی ضعیف‌شدن غیرت است و به‌همین دلیل شهوت‌پرستان از بهره‌گیری دیگران از ناموس‌شان رنجی نمی‌برند؛ اما مبارزه با شهوات، حس غیرت را نهتنها نسبت به ناموس شخصی بلکه نسبت به ناموس اجتماع بیدارتر می‌کند؛ در روایتی از امام علی آمده است که انسان غیور هیچ‌گاه زنا نمی‌کند چراکه غیرت یک حساسیت انسانی نسبت به پاکی و طهارت جامعه است. [۱۲]
غیرت جنسی
دفاع در برابر تعرض و تهدید امر ارزشمندی چون جنس، ناموس و یا مقوله‌ای که شرافت انسان به آن گره‌خورده است را غیرت جنسی گویند؛[۱۳] غیرت ناموسی، معنای مشهوری از مفهوم غیرت است[۱۴] که بر اساس تاریخ اسلام، منحصر در آن نیست و مردان نیز از جانب زنان متعلق غیرت‌ورزی قرارگرفته‌اند؛[۱۵] از سویی دیگر، درخواست داشتن زن غیرتمند از خداوند، ازجمله دعاهای واردشده از جانب امامان معصوم است.[۱۶] نتیجه بررسی مفهومی غیرت و نیز شناخت ریشه‌های آن نشان می‌دهد که قضاوت ارزشی ریشه غیرت‌ورزی زنان و مردان، متفاوت است.[۱۷]
غیرت‌ورزی زنان
درباره غیرت‌ورزی زنان، دو دیدگاه متفاوت در روایت دیده می‌شود.
- حسادت زنانه: برخی روایات، غیرت جنسی زنان را ناشی از حسادت می‌دانند؛[۱۸] این دیدگاه، ناظر به مسئله تعدد زوجات است که زن به‌دلیل تزلزل جایگاه خود نزد شوهر، به دیگر شریک زندگی همسر، حسادت می‌ورزد.[۱۹]
- تمامیت‌خواهی زنانه: دسته دیگری از روایات، محبت را خاستگاه غیرت زنان معرفی کرده[۲۰] و بیانگر حس تمامیت‌خواهی زنان است که در صورت توجه شوهر به غیر او، بیدار می‌شود و به دیگری، اجازه حضور در قلب همسر خویش را نمی‌دهد؛[۲۱] این نوع غیرت اگر در برابر گناه و بی‌عفتی مرد باشد، ممدوح است؛[۲۲] از این‌رو به زنان توصیه شده که زیبایی‌های زنان نامحرم را نزد شوهران خود بازگو نکنند.[۲۳]
غیرت‌ورزی مردانه
- غیرت ایمانی: دفاع مرد از حریم خانواده و ایستادگی او در برابر تعرض و تجاوز به حریم زنان خانواده و اجتماع، در احادیث اسلامی، نشانه‌ای از ایمان مرد و مصداق نهی از منکر دانسته شده است.[۲۴] کاهش یا افزایش میزان غیرت تاثیر مستقیمی بر میزان عفت افراد خواهد داشت که پیام آن یکسان‌انگاری زنان جامعه با ناموس خانوادگی افراد و نتیجه آن عدم تعرض به حریم ناموس دیگران[۲۵] و نیز محافظت از آن است.[۲۶]
- غیرت بی‌جا: غیرت‌ورزی بی‌جا ممکن است انسانِ درست‌کار را به نادرستي و انسان پاک‌دامن را به بدگماني بکشاند. هر نوع ارتباط زنان با نامحرمان ارتباط حرام نیست و غیرت و بدگمانی نسبت به آنها از مصادیق غیرت بی‌جا است.[۲۷] اخبار مربوط به عرب پیش از اسلام حاکی از آن است که نوعى غيرت انحرافى با منطق جلوگیری از اسارت احتمالی نوامیس در جنگ‌های قبیلگی، عامل اصلی كشتن دختران و زنده‌به‌گور كردن نوزادان دختر بود.[۲۸]
حکمت غیرت جنسی
غیرت غالباً ناموسی و صفتی مردانه تلقی می‌شود و برخی اندیشمندان، حکمت آن را در مختلط نشدن نسل‌ها و حفظ نسب در نسل‌های آینده دانسته‌اند. علاقه به حفظ نسب در زنان نیز وجود دارد، اما انتساب فرزند به مادر همیشه محفوظ است و اشتباه‌پذیر نیست.[۲۹]
پانویس
- ↑ مكارم شيرازى، اخلاق در قرآن، 1377ش، ج3، ص431 و 438.
- ↑ طباطبائی، تفسير الميزان، 1374ش، ج4، ص280.
- ↑ طريحى، مجمع البحرين، 1375ش، ذیل واژه الغیرة؛ نراقی، ترجمه متن کامل جامع السعادات، 1388ش، ج1، ص354؛ مكارم شيرازى، اخلاق در قرآن، 1377ش، ج3، ص431.
- ↑ نراقی، ترجمه متن کامل جامع السعادات، 1388ش، ج1، ص352-354؛ مكارم شيرازى، اخلاق در قرآن، 1377ش، ج3، ص431 و 438.
- ↑ نراقی، ترجمه متن کامل جامع السعادات، 1388ش، ج1، ص352.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، بی‌تا، ذیل واژه غیرت.
- ↑ عین‌القضاة، شرح کلمات باباطاهر العریان، 1428ق، ص 131.
- ↑ طوسی، اخلاق ناصری، 1413ق، ص24 الی76؛ نراقی، ترجمه متن کامل جامع السعادات، 1388ش، ج1، ص352؛ طباطبايى، ترجمه تفسير الميزان، 1374ش، ج1، ص572.
- ↑ نراقی، ترجمه متن کامل جامع السعادات، 1388ش، ج1، ص352.
- ↑ طباطبائی، ترجمه تفسير الميزان، 1374ش، ج4، ص280.
- ↑ مطهری، مسئله حجاب، بی‌تا، ص55.
- ↑ مطهری، مسئله حجاب، بی‌تا، ص58
- ↑ بستان، اسلام و تفاوت‌های جنسیتی در نهادهای اجتماعی، ۱۳۸۸ش، ص64.
- ↑ مكارم شيرازى، اخلاق در قرآن، 1377ش، ج3، ص431 و 438.
- ↑ رودگر و قاسمی، «هنجارشناسی غیرت جنسی در اسلام از منظر روایات»، 1394ش.
- ↑ دهقان سیمکانی، «نقش زنانگی در مقولة اخالقی غیرت»، 1392ش، ص91.
- ↑ رضازاده و بهرامی احسان، «بازشناسی مفهوم غیرت در نگرش دانشجویان»، 1401ش، ص60.
- ↑ کلینی، الکافی، 1363ش، ج5، ص505.
- ↑ طباطبائی، ترجمه تفسير الميزان، 1374ش، ج4، ص280.
- ↑ رودگر و قاسمی، «هنجارشناسی غیرت جنسی در اسلام از منظر روایات»، 1394ش.
- ↑ رودگر و قاسمی، «هنجارشناسی غیرت جنسی در اسلام از منظر روایات»، 1394ش.
- ↑ اکبری، غیرتمندی و آسیب‌ها، 1390ش، ص69.
- ↑ اکبری دستک و دیگران، «غیرت و کارکردهاي آن در آموزه‌هاى دینی»، 1397ش، ص116.
- ↑ مكارم شيرازى، پيام امام اميرالمومنين، 1386ش، ج 13، ص37.
- ↑ شریف رضی، نهج‌البلاغه، 1414ق، ص529.
- ↑ مکارم شیرازی، «ترجمه و شرح حکمت 305 نهج‌البلاغه: تأثیر غیرت بر پاکدامنی»، وب‌سایت موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل‌البیت.
- ↑ طاهرزاده، زن آن‌گونه که باید باشد، بی‌تا، ص108.
- ↑ مكارم شيرازى، اخلاق در قرآن، 1377ش، ج 3، ص 438.
- ↑ مطهری، مسئله حجاب، بی‌تا، ص56.
منابع
- اکبری دستک، فیض‌الله و دیگران، «غیرت و کارکردهاي آن در آموزه‌هاى دینی»، بصیرت و تربیت اسلامی، شماره 44، 1397ش.
- اکبری، محمود، غیرتمندی و آسیب‌ها، قم، فتیان،1390ش.
- بستان، حسین، اسلام و تفاوت‌های جنسیتی در نهادهای اجتماعی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۸ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
- دهقان سیمکانی، رحیم، «نقش زنانگی در مقوله اخلاقی غیرت»، فصلنامه اخلاق، شماره 110، 1392ش.
- رضازاده، سید محمدرضا و بهرامی احسان، هادی، «بازشناسی مفهوم غیرت در نگرش دانشجویان»، فصلنامه روانشناسی فرهنگی، شماره دوم، 1401ش.
- رودگر، نرجس و قاسمی، زهرا، «هنجارشناسی غیرت جنسی در اسلام از منظر روایات»، مطالعات اسلامی زن و خانواده، شماره 1، بهار و تابستان 1394ش.
- شریف رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، قم، مؤسسة دار الهجرة، ۱۴۱۴ق.
- طاهرزاده، اصغر، زن آن‌گونه که باید باشد، اصفهان، لب المیزان، بی‌تا.
- طباطبائی، محمدحسین، تفسير الميزان، ترجمه محمدباقر موسوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1374ش.
- طريحى، فخرالدين بن محمد، مجمع البحرين، تهران، مرتضوى، چاپ سوم، 1375ش.
- طوسی، نصیرالدین، اخلاق ناصری، تهران، علميه اسلاميه، 1413ق.
- عین‌القضاة، عبدالله بن محمد، شرح کلمات باباطاهر العریان، تصحیح عاصم ابراهیم کیالی، لبنان، دار الکتب العلمية، 1428ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1363ش.
- مطهری، مرتضی، مسئله حجاب، قم، صدرا، بی‌تا.
- مکارم شیرازی، ناصر «ترجمه و شرح حکمت 305 نهج البلاغه: تأثیر غیرت بر پاکدامنی»، وب‌سایت موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل‌البیت، تاریخ درج مطلب: 13 مهر 1396ش.
- مكارم شيرازى، ناصر، اخلاق در قرآن، قم، امام علی بن ابی‌طالب، 1377ش.
- مكارم شيرازى، ناصر، پيام امام اميرالمومنين، تهران، دار الكتب الاسلاميه، تهران، 1386ش.
- نراقی، مهدی بن ابی‌ذر، ترجمه متن کامل جامع السعادات، ترجمه کریم فیضی، قم، قائم آل‌محمد، 1388ش.