مشاغل جنسیتی
مشاغل جنسیتی، شغل‌های قابل تقسیم به مردانه و زنانه.
جنسیت بر انتخاب شغل، نحوه مواجهه اعضای جامعه با شغل، میزان پاداش‌های به‌دست آمده از مشاغل، دایره حق انتخاب شغل و به‌طور کلی بر هرگونه کنشی در زمینه شغل و کار تأثیر دارد. یکی از آثار ویژه جنسیت ایجاد نابرابری میان زنان و مردان در نحوه مواجهه با مشاغل است.
مفهوم‌شناسی
جنس، به طبقه‌بندی زیست‌شناخی و فیزیولوژیکی[۱] و تفاوت‌های بیولوژیک و آناتومیک زنان و مردان اشاره دارد.[۲] جنسیت، به صفات فرهنگی منتسب به زنان و مردان[۳] و ویژگی‌های اجتماعی رفتار زنانه و مردانه اطلاق می‌شود.[۴] منظور از مشاغل جنسیتی، نوعی از مشاغل است که جنسیت از شرایط احراز آن است.[۵] در ایران زنان بیشترین مشارکت را در مشاغل آموزشی و کمترین اشتغال را در مشاغل ساختمانی، حمل و نقل، انبارداری و ارتباطات دارند، چرا که این دسته اخیر نوعی مشاغل مردانه محسوب می‌شود.[۶]
تاریخچه مشاغل جنسیتی
بر اساس مطالعات فرهنگی، جنسیت و شغل با همدیگر به اشکال مختلف مرتبط بوده است. در دوران تاریخ بدوی تنها دو شغل شکار و گردآوری خوراک میان اعضای جوامع رواج داشته است. در این دوران زنان عمدتا به گردآوری و مردان به شکار مشغول بودند. همچنین در این دوران مردان بیشتر اوقات به جنگ و دفاع از قبیله و زنان به کشاورزی و خانه‌داری می‌پرداختند.[۷] طبق برخی تحقیقات، مردان به شکار و جمع‌آوری غذا در خارج از خانه و زنان به کارهای داخل خانه نظیر کوزه‌گری، بافندگی، تهیه پوشاک و خوراک سرگرم بودند.[۸]
از دوره بعدی به‌عنوان «دوره ماقبل صنعت» یاد می‌شود. در این دوره وضعیت اروپا با آسیا متفاوت بود. در اروپا دوره فئودالی بوده است که زنان با عنوان خدمه در کارگاه‌های نزدیک منازل در شغل‌های نظیر ریسندگی، بافندگی، دوزندگی و آماده کردن پشم و نظیر این قبیل کارها مشغول بودند.[۹] در این دوره از تاریخ غرب استدلال می‌شد که جای زن در خانه است و کار زنان با مشاغل بیرون از خانه سازگاری ندارد.[۱۰] در همین زمان، اسلام زن را مالک اموال خویش می‌دانست[۱۱] و بسیاری از مشاغل را نیز در زمره مشاغل مشترک اعلان کرد، همچنین تفکیک شغلی نظیر اروپا در جوامع اسلامی وجود نداشت.[۱۲] در دوره صنعتی، کار مزدی زنان در خارج از خانه رواج یافت و بیشتر نظریه‌های علوم انسانی مربوط به‌اشتغال و جنسیت ناظر به این دوره است.[۱۳]
انگیزه زنان از اشتغال
زنان ملاحظات خانوادگی را مهم‌تر از مسائل شغلی می‌دانند و معمولا برای درآمد اضافی کار می‌کنند. آنها همچنین بازخوردها را احساسی دریافت می‌کنند و انتقاد باعث دلسردی آنان نسبت به‌کار می‌شود.[۱۴]
رویکردهای نظری
مشاغل جنسیتی و پدرسالاری
اولین تئوری‌پردازی درباره رابطه جنسیت و شغل، به انگلس نسبت داده شده است؛ از نظر او حوزه فعالیت مردان، شروع به ایجاد ارزش افزوده می‌کند و از این طریق بر تولید مثل، حوزه فعالیت زنان، تسلط بیشتری می‌یابد. این وضعیت با ایجاد نهادهای مورد نیاز مانند مالکیت خصوصی، طبقات اجتماعی و حکومت به پدرسالاری منجر شده است. به نظر او حذف نظام سرمایهداری و مالکیت خصوصی، برابری جنسیتی را دوباره ایجاد خواهد کرد. مخالفان انگلس معتقدند رابطه سرمایهداری و پدرسالاری پیچیده‌تر از آن چیزی است که او تصور می‌کرده و داده‌های انگلس از جامعه مادر‌سالار نیز مورد اطمینان نبوده است.[۱۵]
تابعیت شغلی زنان
طبق نظر گلدهورب و پارکین، شغل زن، تابع موقعیت مرد و رئیس خانواده است. آن‌دو، شغل را یک متغیر وابسته موقعیت اجتماعی خانواده می‌دانند و خانواده را نیز تابع مطلق موقعیت شوهر می‌شمارند. در نهایت به این نتیجه می‌رسند که هر چه موقعیت شغلی مرد اقتضا کند، همان برای زن شمرده می‌شود و موقعیت شغلی جداگانه زن معنا ندارد.[۱۶]
نسبت جنسیت و نظام شغلی
جنسیت و موقعیت شغلی، دو امر مستقل و در عین حال مرتبط با همدیگر هستند. طبق این دیدگاه روابط مختلفی بین دو متغیر جنسیت و نظام شغلی قابل تصور است. به‌عنوان مثال جنسیت باعث تأمین حمایت رایگان زنان از نیروی کار نظام سرمایهداری است؛ چراکه شغل اصلی زنان، کار خانگی است و کار خانگی زنان حمایت رایگان از نیروی کار نظام سرمایهداری است. یکی از پیشنهادها برای اصلاح مشکل فوق پرداخت دستمزد به کار خانگی است، کورز معتقد است که چنین پیشنهادی به‌معنای تبدیل روابط اجتماعی خانوادگی به روابط تک بعدی اقتصادی است. بریومن معتقد است که زنان به‌عنوان ارتش ذخیره کار در خدمت نظام سرمایهداری و نیروهای مطیع و ارزان هستند. نظام صنعتی با انتقال کار از داخل خانه به کارخانه باعث وابستگی زنان به مردان شد. خلاصه نظریه تأثیر و تأثر متقابل جنسیت و کار است.[۱۷] طبق این نگاه تابعیت زن از مرد، جزئی از یک سیستم کلی اجتماعی است. تعلق کارِ خانه به زن، به‌خصوص تربیت فرزندان، حتی وقتی که زن‌ها بیرون از خانه کار می‌کنند چیزی است که در کشورهای صنعتی هم دیده می‌شود.[۱۸]
تاثیر باروری زنان بر تقسیم جنسیتی مشاغل
دیدگاه فمینیستی افراطی معتقد است که مهم‌ترین نقطه ضعف زنان در کار، مسئله اختصاص تولید مثل به زنان است. این دیدگاه مسئله تربیت و فرایند رشد بچه را مورد توجه قرار نمی‌دهد و چنین بیان می‌کند که تنها زنان مسئول پرورش و زاد و ولد فرزندان هستند و باید این مسئولیت سنگین از دوش زنان برداشته شود.[۱۹]
تأثیر نظام اجتماعی بر تقسیم جنسیتی مشاغل
نظام اجتماعی از طریق اشاعه پدرسالاری بر زنان، کنترل ایدئولوژیکی و نظام اقتصادی از طریق نظام سرمایهداری کنترل اقتصادی اعمال می‌کند. نظام اقتصادی و اجتماعی کار خانه غیر مولد و فاقد دستمزد معرفی می‌کند و زمینه استثمار شدن زنان را فراهم می‌کند.[۲۰]
عوامل مؤثر بر ارتباط جنسیت و شغل
یک) باورهای فرهنگی موجود در جامعه و سازمان‌ها؛ به‌عنوان مثال هیل‌من در پژوهش خود در سال 1389م نشان داد که زنان در عوامل اعتماد به نفس، ثبات احساسات و توان تحلیل نسبت به مردان ضعیف‌تر هستند.[۲۱]
دو) نگرش منفی مدیران سازمان‌ها نسبت به‌مهارت‌های مدیریتی زنان.[۲۲]
سه) محدودیت‌های زنان؛ به‌عنوان نمونه تحقیق فورچون نشان می‌دهد که زنان به‌خاطر ناچاری راهبرد کارکردن فراتر از حد انتظار را بر می‌گزینند. به این معنا که اولا نسبت به همتایان مرد بیشتر کار می‌کنند؛ ثانیا مهارت بیشتری نسبت به آنان کسب می‌کنند و تلاش می‌کنند خط مشی‌هایی مطابق با سلایق مردان پدید آورند و در بسیاری موارد کارهای سخت‌تر را انجام می‌دهند.[۲۳]
جنسیت و نابرابری شغلی
کیت گیرنت بر این باور است که امروزه بیشتر زنان در جوامع غربی مشغول کار هستند و برخی قوانین برای برقراری عدالت اجتماعی در کشورهای نظیر انگلیس وضع شده است. چنین قوانینی آثار مثبت اندکی داشته است، اما در همه زمان‌ها و مکان‌ها آثار این قوانین یکسان نبوده است و در هیچ مورد کاملا موفق نبوده است. دلیل گرینت اختصاص موقعیت پائین شغلی زنان در همه مشاغل است. شغل‌های مدیریتی و دارای اعتبار در همه موارد در اختیار مردان هستند و زنان در همه عرصه‌ها موقعیت‌های پائین‌تری را در اختیار دارند. دلایل این مسئله متفاوت است، از جمله این دلایل برخی محدودیت‌ها و تعارضات شغلی زنان است. گاهی حتی بدون تعارض، شخصا مسئولیت‌های خانوادگی را ترجیح می‌دهند، یا بین کار خانه و بیرون جمع می‌کنند، در برخی موارد صاحبان مشاغل آنان را به‌دلیل تعارض مسئولیت‌ها انتخاب نمی‌کنند. گاهی زنان احساس می‌کنند که انتخاب مشاغل پر دردسر و مدیریتی برای آنان گزینه مناسبی نیست. در نتیجه مشاغل تحت تأثیر جنسیت هست و بر آن تأثیر نیز می‌گذارد اما تبیین آن دلایل متفاوتی دارد. در زمان‌ها و مکان‌های مختلف متفاوت است. تنها نکته مورد اتفاق اختصاص بیشتر شغل‌های مدیریتی و با درآمد و اعتبار اجتماعی بالا به مردان در تمام دنیا است.[۲۴] در مجموع این نظریه‌ها مکمل همدیگرند و هرکدام یک بخش واقعیت را تشریح می‌کند.[۲۵]
تفاوت درآمد زنان و مردان
در یک تحقیق مربوط به قرن شانزده در انگلیس ثابت شده است که زنان بین 52 درصد تا 61 درصد نسبت به متوسط مردان مزد می‌گرفتند. این عدد در سال 1913م به 43 درصد رسید. در سال 1989م به 67 درصد رسیده بود. سن نیز بر میزان نابرابری تأثیر داشته است. در یازده‌سالگی دختران 99 درصد پسران مزد می‌گرفتند و در پانزده‌سالگی اختلاف به 87 درصد رسیده بود. کمیسیون فرصت‌های برابر در سال 1989م متوسط دریافتی ساعتی زنان تنها با 49 درصد دریافتی مردانی مساوی بودند که در همان شغل تمام‌وقت کار می‌کنند. در همین ایام ده درصد مردان انگلیسی بیشتر از 350 پوند حقوق می‌گرفتند، در حالی که این رقم درباره زنان تنها یک درصد بوده است. در انگلستان متداول‌ترین توجیه برای این نابرابری، بی‌حالی و تنبلی زنان بوده است. میزان نابرابری در کشورهای مختلف یکسان نیست، به‌عنوان مثال در سوئد زنان به‌طور متوسط 90 درصد مردان حقوق می‌گیرند. این رقم در ژاپن 43 درصد است.[۲۶]
مشاغل جنسی در اسلام
الگوی تقسیم کار در اسلام ناظر به اشتراکات و تمایزات زنان و مردان طراحی شده است و ملاک اصلی آن به کاردانی، تجربه، تخصص و آگاهی بر می‌گردد.[۲۷] برخی از مشاغل کاملا زنانه، برخی دیگر کاملا مردانه و دسته سوم مشترک میان زنان و مردان است. تقسیم جنسیتی برخی از مشاغل از منظر اسلام، مبتنی بر اصولی مشخص و معطوف به تفاوت‌های طبیعی زنان و مردان است. برخی محدودیت‌های شغلی زنان در متون اسلامی پذیرفته شده است. مثلا امام رضا زنان را در تعامل با مردان و در تجارت با محدودیت‌هایی روبرو دانسته است.[۲۸]
پانویس
- ↑ میرزایی، فرهنگ توصیفی علوم اجتماعی، 1393ش، ص422.
- ↑ - شایان‌مهر، دائره المعارف تطبیقی علوم اجتماعی (کتاب اول)، 1377ش، ص211.
- ↑ پین و همکاران، فرهنگ اندیشه انتقادی، 1386ش، ص253.
- ↑ شایان‌مهر، دائره المعارف تطبیقی علوم اجتماعی (کتاب اول)، 1377، ص212.
- ↑ نادری قمی و فهیمی، «مشاغل جنسیتی از منظر اسلام»، 1393ش، ص77.
- ↑ ملک‌زاده، تأثیر جنسیت بر اشتغال زنان، 1392ش، ص85.
- ↑ علویون، کار زنان در حقوق ایران و حقوق بین‌المللی کار، 1381ش، ص130.
- ↑ طغری نگار، حقوق سیاسی اجتماعی زنان قبل و بعد از انقلاب اسلامی ایران، 1383ش، ص10.
- ↑ خانی، جنسیت و توسعه، 1385ش، ص1.
- ↑ استفانی، جامعه‌شناسی جنسیت، 1380ش، ص121.
- ↑ سوره نساء، آیه 32.
- ↑ جلالی کندری، زن مسلمان پرده‌نشینی یا حضور اجتماعی، 1383ش، ص122.
- ↑ خانی، جنسیت و توسعه، 1385ش، ص10.
- ↑ ملک‌زاده، تأثیر جنسیت بر اشتغال زنان، 1392ش، ص248.
- ↑ گیرنت، جامعه‌شناسی کار، 1385ش، ص276.
- ↑ گیرنت، جامعه‌شناسی کار، 1385ش، ص287.
- ↑ گیرنت، جامعه‌شناسی کار، 1385ش، ص290.
- ↑ »نظریه‌های بازار کار زنان»، وب‌سایت پارس مدیر.
- ↑ گرینت، جامعه‌شناسی کار، 1385ش، ص292.
- ↑ گیرنت، جامعه‌شناسی کار، 1385ش، ص295.
- ↑ ملک‌زاده، تأثیر جنسیت بر اشتغال زنان، 1392ش، ص248.
- ↑ ملک‌زاده، تأثیر جنسیت بر اشتغال زنان، 1392ش، ص248
- ↑ ملک‌زاده، تأثیر جنسیت بر اشتغال زنان، 1392ش، ص248-249.
- ↑ گیرنت، جامعه‌شناسی کار، 1385ش، ص299.
- ↑ نوروزی، «تفاوت‌های جنسیتی در ساختار شغلی»، 1383ش، ص165.
- ↑ گیرنت، زمینه جامعه‌شناسی کار، 1382ش، ص282.
- ↑ نادری قمی و فهیمی، «مشاغل جنسیتی از منظر اسلام»، 1393ش، ص88.
- ↑ شیخ صدوق، عيون أخبار الرضا، 1378ش، ج2، ص95.
منابع
قرآن.
- استفانی، گرت، جامعه‌شناسی جنسیت، مترجم کتایون بقایی، تهران، دیگر، 1380ش.
- پین، مایکل و همکاران، فرهنگ اندیشه انتقادی، ترجمه یزدان‌پناه، تهران، مرکز، 1386ش.
- جلالی کندری، سهیلا، زن مسلمان پرده‌نشینی یا حضور اجتماعی، تهران، دانشگاه الزهرا، 1383ش.
- خانی، فضیله، جنسیت و توسعه، تهران، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، 1385ش.
- شایان‌مهر، علیرضا، دائره المعارف تطبیقی علوم اجتماعی (کتاب اول)، تهران، کیهان، 1377ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، عيون أخبار الرضا، تهران، جهان، 1378ش.
- طغری نگار، حسن، حقوق سیاسی اجتماعی زنان قبل و بعد از انقلاب اسلامی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1383ش.
- علویون، محمدرضا، کار زنان در حقوق ایران و حقوق بین‌المللی کار، تهران، روشنگران، 1381ش.
- گیرنت، کیت، جامعه‌شناسی کار، مترجم رضوان صدقی نژاد، تهران، علم، 1385ش.
- گیرنت، کیت، زمینه جامعه‌شناسی کار، مترجم پرویز صالحی، تهران، مازیار، 1382ش.
- ملک‌زاده، فهیمه، تأثیر جنسیت بر اشتغال، تهران، جامعه‌شناسان، 1392ش.
- میرزایی، خلیل، فرهنگ توصیفی علوم اجتماعی، تهران، فوژان، 1393ش.
- نادری قمی، محمدمهدی و فهیمی، رجبعلی، «مشاغل جنسیتی از منظر اسلام»، مجله اسلام و پژوهش‌های مدیریتی، سال چهارم، شماره اول، پاییز و زمستان 1393ش.
- «نظریه‌های بازار کار زنان»، وب‌سایت پارس مدیر، تاریخ درج مطلب: 12 دی 1400ش.
- نوروزی، لادن، «تفاوت‌های جنسیتی در ساختار شغلی»، نشریه پژوهش زنان، شماره 1، پیاپی 8، 1383ش.