نرخ باروری، نسبت تعداد موالید هر سال به تعداد زنان در سن باروری.
نرخ باروری معمولاً از نسبت تعداد نوزادان متولدشده در یک سال به تعداد زنان ۱۵-۴۹ ساله به‌دست می‌آید. بسیاری از کشورهای جهان، ازجمله ایران با معضل کاهش نرخ باروری مواجه هستند. این مسئله به‌لحاظ تاریخی، در سدههای اخیر و به‌دلیل کاهش مرگ‌ومیر نوزادان پس از انقلاب صنعتی و رواج ارزش‌های سکولار در جهان رخ داده و تبعات فراوانی برای جامعه دارد. ایران بیسابقهترین و سریع‌ترین کاهش نرخ باروری تاریخ را تجربه کرده و اکنون به مرز بحران رسیده است؛ از این‌رو، قوانین متعددی برای کنترل این مسئله وضع و اجرا کرده است.
مفهوم نرخ باروری
«باروری»[۱] عبارت است از رفتار واقعی و بالفعل فرزندآوری توسط زنانی که در محدودۀ سنی ۱۵-۴۹ سال قرار دارند.[۲] نرخ باروری به تعداد فرزندانی گفته می‌شود که زنان واقع در سن باروری در یک سال مشخص بهدنیا میآورند. نرخ باروری غیر از «ولادت» است؛ در ولادت، تعداد نوزادان متولدشده مورد نظر بوده و بیشتر ناشی از عوامل زیستی است؛ اما باروری، مادرانی را مد نظر دارد که فرزندی به دنیا آورده یا خواهند آورد و بیشتر وابسته به عوامل فرهنگی-اجتماعی است.[۳]
«جامعۀ دارای باروری بالا» جامعهای است که اکثر زنان آن چندین فرزند دارند و «جامعۀ دارای باروری پایین» جامعهای است که اکثر زنان آن تعداد فرزند کمتری به دنیا میآورند.[۴]
شاخصهای سنجش نرخ باروری
برای سنجش نرخ باروری در یک جامعه، چندین شاخص وجود دارد:
- میزان باروری عمومی: تعداد نوزادانی که در یک سال، در ازای ۱۰۰۰ نفر زن ۱۵-۴۹ سال یک جامعه متولد میشوند؛ [۵]
- نرخ باروری جایگزین: ۲.۱ نوزاد به‌ازای هر زن واقع در سن باروری در یک سال را گویند و اگر تعداد نوزادان جامعه کمتر از این میزان باشد، نرخ باروری به «پایینتر از حد جایگزینی» رسیده است؛
- میزان باروری کل (TFR): این سنجه نشان می‌دهد که هر زن واقع در سن باروری خود، چند فرزند به دنیا میآورد. میزان باروری کل به‌صورت زیر به‌دست می‌آید:
| TFR= حاصل جمع میزانهای باروری ویژه سنی زنان واقع در سن باروری × تعداد سال‌های سنین باروری (معمولاً 35 سال) |
|---|
میزان باروری ویژه سنی، شدت یا فراوانی باروری را در گروههای سنی یا سنین منفرد نشان می‌دهد و از تقسیم تعداد موالید سالانه یک گروه سنی از زنان واقع در دوران باروری به تعداد زنان همان گروه سنی در میانه سال محاسبه می‌شود. چگونگی تغییر نرخ باروری کل در طول زمان که میتواند توسط مؤلفههای مستقیم (بیولوژیکی و رفتاری) و غیر مستقیم (اقتصادی و اجتماعی) تعیین شود، برای محققان و سیاست‌گذاران اهمیت خاصی دارد.[۶]
تاریخچۀ کاهش نرخ باروری در جهان
کاهش باروری به‌عنوان چالش مهم اجتماعی، ابتدا در کشورهای اروپایی و سپس در کشورهایی مانند کانادا و آمریکا رخ داد که دیدگاههای سکولار (ضد دین) را پذیرفته و باورهای سنتی درباره انسان و جهان را کنار نهادند.[۷] در اروپا طی قرن ۱۸ میلادی با کاهش تدریجیِ مرگ‌ومیر فرزندان، کاهش باروری شروع شد و اواخر همان قرن در فرانسه روشهای جدید پیشگیری از بارداری رواج یافت و سپس به سایر مناطق اروپا گسترش یافت.[۸]
طی قرن بیستم، باروری اروپا به سطح جایگزینی رسید و بعد از یک دهه کوتاه فرزندآوری بالا، در اواسطه دهه ۱۹۶۰م، که سیاست‌های تشویق ولادت اجرا شد، دوباره سقط جنین، جلوگیری از بارداری و عقیمسازی رواج یافته و باروری کاهش یافت و در سال ۲۰۱۰م، به حدود ۱.۵ فرزند رسید.[۹] آسیا، آمریکای لاتین و آفریقا تا پایان قرن بیستم از نرخ باروری بالایی برخوردار بودند؛ اما کاهش باروری در آسیا یکباره و بسیار سریعتر از اروپا رخ داد و به زیر سطح جایگزینی رسید. بین سال‌های ۱۹۵۰-۲۰۰۵م، باروری در آسیا و آمریکای لاتین از حدود ۶ تولد به حدود ۲.۵ تولد رسید. اکنون در دوسوم کشورهای جهان، از جمله ایران، آمریکا، آلمان، تایلند و شیلی، باروری در سطح جایگزینی یا کمتر قرار دارد.[۱۰]
نظریه‌های علمی دربارۀ کاهش نرخ باروری
به اعتقاد ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﺎن و اﻗﺘﺼﺎدداﻧﺎن، توسعۀ اﻗﺘﺼﺎدی–اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺆﺛﺮﺗﺮﯾﻦ ﻋﺎﻣﻞ و ﺷﺮط ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺮای ﮐﺎﻫﺶ ﺑﺎروری است؛ اما به‌اعتقاد برخی کارشناسان، ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎی ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺧﺎﻧﻮاده، ﻋﺎﻣﻠﯽ ﻣﻬﻢ در ﮐﺎﻫﺶ ﺑﺎروری بوده و اساساً کاهش برخی ﺳﻄﻮح ﺑﺎروری، فقط با اﺳﺘﻔﺎده از وﺳﺎﯾﻞ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی امکان‌پذیر است.[۱۱] در تبیین چرایی کاهش نرخ باروری، نظریات گوناگونی وجود دارد.
نظریه گذار جمعیتی
نظریه گذار جمعیتی، با تاکید بر عوامل اقتصادی، باروری پایین را نتیجه مستقیم نوسازی و صنعتی‌شدن میداند که به بهبود شرایط بهداشتی و سطح زندگی، کاهش مرگ‌ومیر و افزایش احتمال بقای کودکان و در نتیجه، کاهش باروری می‌انجامد. طبق این نظریه، سبک زندگی شهرنشینی و صنعتی‌شدن، پرورش فرزندان را هزینهآور ساخته و بهتدریج، ارزش‌های فرزندآوری را از بین میبرد.[۱۲]
نظریه عرضه و تقاضا
نظریه عرضه و تقاضا، کاهش مرگ‌ومیر کودکان و فراتر رفتن تعداد فرزندان از توان مالی والدین را سبب کاهش باروری میداند.[۱۳]
نظریه‌های کلاسیک
نظریه‌های کلاسیک، عوامل کاهش باروری را شامل توسعه اقتصادی، شهرنشینی و صنعتی‌شدن دانستهاند؛ یعنی زندگی صنعتی، با حذف بسیاری از کارکردهای خانواده، هم هزینه آموزش و تحصیل فرزندان برای یافتن کار تخصصی را افزایش داده و هم بازدهی اقتصادی آنان را از طریق مشاغل دستمزدی، کاهش داده است.[۱۴]
نظریه‌های توسعه
بر اساس نظریه‌های توسعه، تفکیک شدید نقشهای زنانه و مردانه در جوامع گذشته، مانع کار زنان در بیرون از خانه میشد و در بیشتر جوامع غیرصنعتی، فرزندآوری و فرزندپروی، کار اصلی زنان در زندگی بود؛ اما در جوامع صنعتی و پس از آن، تفکیک نقشهای زنانه و مردانه، به‌دلیل انقلاب در نیروی کار دستمزدی و فرصتهای تحصیلی برای زنان کمتر می‌شود.
نظریه‌های فرهنگی - اجتماعی
نظریات فرهنگی- اجتماعی، کاهش باروری را ناشی از تغییرات فرهنگی و اجتماعی، مخصوصاً آموزش و تحصیلات و به‌ویژه افزایش زنان تحصیلکرده میدانند که باروری زیر سطح جایگزینی را در برخی کشورها پدید آورده است.
طبق برخی نظریات، ارزشها و باورهای اساسی دربارۀ نیازهای کودکان، تغییر یافته و با لذتگرا شدن جوامع، گسترش ارزشهایی همچون ارتقای خود، آزادی انتخاب، تاکید بر کیفیت زندگی، بهرهگیری از اوقات فراغت و اجتناب از تعهدات، مانع سرمایهگذاری افراد روی فرزندان می‌شود.[۱۵]
نظریه‌های برابری جنسیتی
بر اساس نظریه‌های برابری جنسیتی، نرخ باروری در جوامع پیشرفته به دو عامل بستگی دارد؛ هماهنگی بین تحصیل و فرصتهای شغلی زنان و قابلیت زنان برای بهرهبرداری از این فرصتها. زنان علیرغم داشتن فرصتهای مختلف اشتغال و تحصیل، فرزندآوری را مانع استفاده از این فرصتها می‌بینند و برای استفاده از آنها، تعداد فرزندان خود را کاهش میدهند.[۱۶]
نظریه نهادی
نظریه نهادی بر عواملی همچون تاثیر سیاست‌های جمعیتی دولتها، منحصربهفرد بودن بافتهای فرهنگی در تاثیر بر باروری، تغییر در نظم حقوقی و سیاسی، بهبود وضعیت زنان در خانواده و اقتصاد و تغییر ارزش‌های خانوادگی تاکید دارد.
نظریه ارتقای اجتماعی
نظریه ارتقای اجتماعی، باروری و کاهش آن را با توجه به منزلت اجتماعی والدین و تاثیر فرزندآوری بر این موضوع، تبیین میکند.
نظریه اشاعه
نظریه اشاعه، کاهش باروری را متاثر از اشاعۀ تکنولوژیهای نوین کنترل موالید و آگاهی افراد از آن میداند.[۱۷]
نرخ باروری در ایران
آغاز برنامه‌های تنظیم خانواده و کاهش نرخ باروری
در ایران، اولین اقدامات تنظیم خانواده در سال ۱۳۳۴ش، با تاسیس ادارۀ بهداشت مادران و کودکان در وزارت بهداشت رخ داد و یک انجمن خیریهای با کمک صندوق بینالمللی، قرص اسپرمکش و کاندوم را به مراکز مختلف داد. برنامه‌های جمعیتی در ایران، نخستینبار در سال ۱۳۴۱ش، بهطور جدی دنبال شد و در سال ۱۳۴۳ش، سیاست‌های کنترل جمعیت مورد تایید دولت قرار گرفت. در اواخر ۱۳۴۵ش، شورای عالی بهداشت و تنظیم خانواده تشکیل شد و از سال ۱۳۴۶ش با صدور بیانیه تهران، این برنامهها اجرا شد که در نتیجه، رشد جمعیت ایران از ۳.۱۳ در دهه ۱۳۳۵-۱۳۴۵ش، به ۲.۷۱ در دهه بعدی رسید.[۱۸]
پس از انقلاب اسلامی عملاَ برنامه تنظیم خانواده تعطیل شد و با آغاز جنگ، نرخ رشد جمعیت به ۳.۹ رسید؛ بدین منظور، از دهه ۱۳۷۰ش، سیاست‌های گوناگون کاهش جمعیت اجرا شد که سرعت کاهش جمعیت ناشی از این سیاست‌ها برخلاف پیشبینیهای صورتگرفته، بسیار بالا بوده است؛ بهگونهای که در سال ۱۳۹۳ش، نرخ باروری عمومی در ایران، ۱.۶ کودک بوده است؛ یعنی در این سال، از هر ازدواج، کمتر از دو نفر متولد شده و نرخ باروری به پایینتر از حد جایگزینی و جمعیت در آستانه نابودی قرار گرفته است؛ به همین دلیل، در سال ۱۳۹۱ش، شورای عالی انقلاب فرهنگی، راهبردهایی برای جلوگیری از کاهش نرخ باروری و ارتقای آن تصویب و ابلاغ کرد.[۱۹]
بحران نرخ باروری در ایران
بر اساس آمارهای موجود، ایران سریع‌ترین سیر کاهش نرخ باروری را در تاریخ بشر داشته است.[۲۰]روند تحولات باروری در ایران، نشان می‌دهد که میزان باروری کل از سال ۱۳۶۷ش به بعد، به‌سرعت روند انتقالی خود را طی کرده و در سال ۱۳۷۹ش، میزان باروری کل به ۲.۱۷ رسیده است.[۲۱]
در سرشماری سال ۱۳۸۵ش، میزان باروری کل کشور ۱.۸ فرزند برای هر مادر و رشد جمعیتی کشور ۱.۶۲ بوده است. نرخ بحرانی باروری که از نابودی جمعیت جلوگیری میکند، حدود ۲.۴ است؛ اما متوسط رشد جمعیت کشور در سال ۱۳۹۰ش ۱.۲۹ یعنی در وضعیت بحرانی و پایینتر از حد بقا بوده و طبق برآوردها، ایران از سال ۱۴۰۴ش، با رشد منفی جمعیت مواجه خواهد شد.[۲۲]
برآوردهای مرکز آمار ایران بر مبنای اطلاعات سازمان ثبت احوال نیز نشان می‌دهد که میزان باروری کل ایران در سال‌های ۱۳۹۶ش، ۱۳۹۷ش، ۱۳۹۸ش، ۱۳۹۹ش و ۱۴۰۰ش، به‌ترتیب برابر ۲.۰۹ ، ۱.۹۵، ۱.۷۴، ۱.۶۵ و ۱.۶۱ فرزند به‌ازای هر زن بوده است. در سال‌های ۱۴۰۱ش و ۱۴۰۲ش، نرخ باروری درحدود ۱.۶ تثبیت شده است.[۲۳]
قوانین جلوگیری از کاهش نرخ باروری
تا دهۀ نود، فرزندآوری در قوانین جمهوری اسلامی، دچار محدودیتهایی بوده است؛ به‌عنوان مثال، طبق مادۀ ۱ قانون تنظیم خانواده و جمعیت سال ۱۳۷۲ش، «کلیۀ امتیازاتی که در قوانین بر اساس تعداد فرزندان یا عائله، پیشبینی و وضع شدهاند، در مورد فرزندان چهارم و بعد که پس از یک سال از تصویب این قانون متولد میشوند، قابل محاسبه و اعمال نخواهد بود».[۲۴] حتی در بودجۀ عمومی سال ۱۳۹۲ش، نیز حدود ۱۳۰میلیارد ریال برای تنظیم و کنترل جمعیت اختصاص یافت؛ [۲۵]
در دهۀ ۱۳۹۰ش، آیت‌الله خامنه‌ای، سیاست‌های کلی جمعیّت را ابلاغ کرد که بندهای متعددی، ازجمله افزایش فرزند، اختصاص تسهیلات برای بارداری، شیردهی، هزینههای بیمهای مادران و درمان ناباروری و تقویت نهادها و مؤسسات ذی‌ربط، تاکید بر ارزش فرزندپروری و ارائه خدمات مشاورهای برمبنای فرهنگ و ارزش‌های اسلامی-ایرانی و تقویت خدمات بهداشتی در جهت سلامت باروری و فرزندپروری[۲۶] را شامل می‌شود. وی در سیاست‌های کلی خانواده نیز بر ایجاد سازوکارهای لازم برای ارتقاء سلامت همه‌جانبه خانواده‌ها به‌ویژه سلامت باروری و افزایش فرزندآوری در جهت برخورداری از جامعه جوان، سالم، پویا و بالنده[۲۷] تاکید کرده است.
سند مهندسی فرهنگی کشور نیز بر فرهنگسازی برای دستیابی به جمعیت مطلوب و اصلاح بینش و نگرش مسئولان و مردم نسبت به پیامدهای منفی کاهش باروری به‌ویژه زیر حد جانشینی؛ تدوین سیاست‌ها، برنامهها و قوانین و مقررات حمایتی و تشویقی برای دستیابی به نرخ باروری مناسب، جمعیت مطلوب و لغو سیاست‌ها، برنامهها و قوانین و مقررات مشوق کاهش باروری و تبیین نظریه جمعیتی اسلام و ترویج آن توسط روحانیت برای اصلاح نگرش مســئولان و مردم نسبت به فواید باروری و افزایش نرخ آن[۲۸] تاکید دارد.
در راستای همین اسناد بالادستی، در مجلس قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت پس از هفت سال اجرای آزمایشی، در سال ۱۴۰۰ش، تصویب و ابلاغ شد که تمام مواد آن در راستای حذف سیاست کنترل جمعیت و افزایش باروری و رشد جمعیت تدوین شده و مباحثی چون درمان زوجین نابارور، پیشگیری از ناباروری و سقط، آموزش‌هایی جهت سلامت باروری و توجه به عوامل اقتصادی چون مسکن، بیکاری، تسهیلات ازدواج و اشتغال زنان را شامل می‌شود.[۲۹]
چرایی کاهش نرخ باروری در ایران
برخلاف تصور عامه دربارۀ تاثیر اصلیِ شاخصهای صرفاً اقتصادی بر کاهش باروری، بر اساس بسیاری از تحقیقات، مهمترین عامل و سرعتدهنده اصلی کاهش باروری در ایران، اشتغال زنان بوده و سهم عوامل اجتماعی و فرهنگی بیشتر بوده است.[۳۰]
نوسازی اجتماعی و پیامدهای مدرنیته نیز سبب بدبینی به آینده، گسترش فردگرایی و رشد ارزشهایی چون منفعتطلبی، لذتجویی و خردگرایی شده و سبکهای جدید زندگی، مانند همباشی، ازدواج سفید، بیفرزندی، طلاق و تجرد را توجیهپذیر کرده است؛ ضمن آن‌که رشد سریع شهرنشینی و افزایش مهاجرت به شهرها، افزایش سطح تحصیلات افراد، گسترش ارتباطات و سرعت تاثیر رسانههای جدید به تغییر نگرش همسران به باروری و همگی این عوامل به کاهش نرخ باروری انجامیده است.[۳۱]
پانویس
- ↑ . Fertility
- ↑ . سرایی، روشهای مقدماتی تحلیل جمعیت (با تاکید بر باروری و مرگ‌ومیر)، 1381ش، ص126؛ ضاربان و همکاران، جمعیت‌شناسی و خدمات باروری سالم، 1393ش، ص26.
- ↑ . ضاربان و همکاران، جمعیت‌شناسی و خدمات باروری سالم، 1393ش، ص26.
- ↑ . ویکس، جمعیت؛ مقدمه‌ای بر مفاهیم و موضوعات، 1393ش، ص217.
- ↑ . کاظمیپور، روشهای مقدماتی تحلیل جمعیت (رشته علوم اجتماعی)، 1397ش، ص68.
- ↑ . احمدی و ازوجی، «تعیین کنندههای کلان اقتصادی-اجتماعی نرخ باروری کل در ایران با استفاده از الگوی خودهمبسته با وقفه توزیعی»، 1396ش، ص53.
- ↑ . ویکس، جمعیت؛ مقدمه‌ای بر مفاهیم و موضوعات، 1393ش، ص230.
- ↑ .هاربر، تغییر جمعیت و آینده جهان، 1398ش، ص55 و 56.
- ↑ . پوریانی و سبحانینیا، افزایش جمعیت؛ نگرشها و راهبردها، 1393ش، ص131؛ هاربر، تغییر جمعیت و آینده جهان، 1398ش، ص58.
- ↑ .هاربر، تغییر جمعیت و آینده جهان، 1398ش، ص58-59.
- ↑ . مقصودپور، «عوامل مؤثر بر کاهش نرخ باروری در ایران از دیدگاه علم اقتصاد در دوره زمانی 1365-1390»، 1394ش، ص87.
- ↑ . مقصودپور، «عوامل مؤثر بر کاهش نرخ باروری در ایران از دیدگاه علم اقتصاد در دوره زمانی 1365-1390»، 1394ش، ص85.
- ↑ . احمدی و ازوجی، «تعیین کنندههای کلان اقتصادی-اجتماعی نرخ باروری کل در ایران با استفاده از الگوی خودهمبسته با وقفه توزیعی»، 1396ش، ص55.
- ↑ .هاربر، تغییر جمعیت و آینده جهان، 1398ش، ص55-56.
- ↑ . مقصودپور، «عوامل مؤثر بر کاهش نرخ باروری در ایران از دیدگاه علم اقتصاد در دوره زمانی 1365-1390»، 1394ش، ص57 و 87.
- ↑ . احمدی و ازوجی، «تعیین کنندههای کلان اقتصادی-اجتماعی نرخ باروری کل در ایران با استفاده از الگوی خودهمبسته با وقفه توزیعی»، 1396ش، ص56.
- ↑ . چراغی کوتیانی، بحران خاموش؛ واکاوی جامعهشناختی علل فرهنگی-اجتماعی کاهش باروری در ایران، 1397ش، ص63، 64 و 96.
- ↑ . پوریانی و سبحانینیا، افزایش جمعیت؛ نگرشها و راهبردها، 1393ش، ص22 و 131-140.
- ↑ . پوریانی و سبحانینیا، افزایش جمعیت؛ نگرشها و راهبردها، 1393ش، ص22 و 131-140.
- ↑ . قاسمی، «بازخوانی سریع‌ترین سیر کاهش نرخ باروری در تاریخ بشریت»، وبسایت کیهان.
- ↑ . نصیری و همکاران، «بررسی تاثیر عوامل اقتصادی بر نرخ باروری در ایران»، 1396ش، ص74.
- ↑ . نصیری و همکاران، «بررسی تاثیر عوامل اقتصادی بر نرخ باروری در ایران»، 1396ش، ص74.
- ↑ . محمودی، «نگاهی اجمالی به تحولات جمعیتی در ایران»، وبسایت شورای عالی انقلاب فرهنگی.
- ↑ . «قانون تنظیم خانواده و جمعیت»، وبسایت مجلس شورای اسلامی ایران.
- ↑ . قاسمی، جنگ جهانی جمعیت: بررسی توطئه‌ها و سیاست‌های جمعیت در ایران و جهان، 1394ش، ص176-177 و ص187-188.
- ↑ . خامنه‌ای، «ابلاغ سیاست‌های کلی جمعیت»، وبسایت دفتر حفظ و نشر آثار آِیت‌الله خامنه‌ای، بندهای 2-4.
- ↑ . خامنه‌ای، «ابلاغ سیاست‌های کلی خانواده»، وبسایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، بند16.
- ↑ . «سند نقشه مهندسی فرهنگی کشور»، 1393ش، ص50-51.
- ↑ . قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت»، وبسایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
- ↑ . نصیری و همکاران، «بررسی تاثیر عوامل اقتصادی بر نرخ باروری در ایران»، 1396ش، ص73 و 78.
- ↑ . حیدرآبادی و همکاران، «تاثیر نوسازی اجتماعی بر میزان باروری و ناباروری»، 1398ش، ص369
منابع
- احمدی، علیمحمد و ازوجی، علاءالدین، «تعیینکنندههای کلان اقتصادی-اجتماعی نرخ باروری کل در ایران با استفاده از الگوی خودهمبسته با وقفه توزیعی»، نشریۀ پژوهش‌های اقتصادی، شماره 3، 1396ش.
- پوریانی، محمدحسین و سبحانینیا، محمد، افزایش جمعیت؛ نگرشها و راهبردها، تهران، پاد‌اندیشه، 1393ش.
- چراغی کوتیانی، اسماعیل، بحران خاموش؛ واکاوی جامعهشناختی علل فرهنگی-اجتماعی کاهش باروری در ایران، قم؛ مؤسسه امام خمینی، 1397ش.
- حیدرآبادی، ابوالقاسم و همکاران، «تاثیر نوسازی اجتماعی بر میزان باروری و ناباروری»، نشریه دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی مشهد، 1398ش.
- خامنه‌ای، سیدعلی، «ابلاغ سیاست‌های کلی جمعیت»، وبسایت دفتر حفظ و نشر آثار آِیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ انتشار: 30 اردیبهشت 1393ش.
- خامنه‌ای، سیدعلی، «ابلاغ سیاست‌های کلی خانواده»، وبسایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ انتشار: 13 شهریور 1395ش.
- سرایی، حسن، روشهای مقدماتی تحلیل جمعیت (با تاکید بر باروری و مرگ‌ومیر)، تهران، دانشگاه تهران، 1381ش.
- «سند نقشه مهندسی فرهنگی کشور»، تهران، دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی، 1393ش.
- ضاربان، ایرج و همکاران، جمعیت‌شناسی و خدمات باروری سالم، تربت حیدریه، جامعه‌نگر، 1393ش.
- کاظمیپور، شهلا، روشهای مقدماتی تحلیل جمعیت (رشته علوم اجتماعی)، تهران، پیام نور، 1397ش.
- «قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت»، وبسایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: 5 بهمن 1403ش.
- قاسمی، صالح، جنگ جهانی جمعیت: بررسی توطئه‌ها و سیاست‌های جمعیت در ایران و جهان، کتاب ابرار، 1394ش.
- قاسمی، صالح، «بازخوانی سریع‌ترین سیر کاهش نرخ باروری در تاریخ بشریت»، وبسایت کیهان، تاریخ انتشار: 9 مرداد 1396ش.
- محمودی، محمدجواد، «نگاهی اجمالی به تحولات جمعیتی در ایران»، وبسایت شورای عالی انقلاب فرهنگی، تاریخ انتشار: 30 اردیبهشت 1403ش.
- مقصودپور، محمدعلی، «عوامل مؤثر بر کاهش نرخ باروری در ایران از دیدگاه علم اقتصاد در دوره زمانی 1365-1390»، نشریه اقتصادی، شماره 5 و 6، 1394ش.
- نصیری، سارا و همکاران، «بررسی تاثیر عوامل اقتصادی بر نرخ باروری در ایران»، نشریه رازی، شماره 154، 1396ش.
- ویکس، جان، جمعیت؛ مقدمه‌ای بر مفاهیم و موضوعات، ترجمه الهه میرزایی، تهران، موسسه مطالعات و مدیریت جامع و تخصصی جمعیت کشور، 1393ش.
- هاربر، سارا، تغییر جمعیت و آینده جهان، ترجمه روح‌الله جلیلی و لیلا زندی، تهران، نقد فرهنگ، 1398ش.