زنان الگو در قرآن

زنان الگو در قرآن؛ الگوبخشی زنان در سبک زندگی قرآنی.

زنان الگو از منظر قرآن هرچند در ابعاد مختلف از فضایل برجسته اخلاقی و از شخصیت منسجم برخوردارند، اما به‌دلایلی؛ برخی از این ویژگی‌ها برجسته‌تر نشان داده شده‌اند. تأمل در نظام شخصیتی این الگوها و مطالعه کلیه آن‌ها از منظر انسان‌شناسی دینی، تصویری از شخصیت مطلوب انسان و به‌خصوص زنان در نگرش قرآنی به دست می‌دهد. زن در الگوی قرآنی در میدان مبارزه برای تحقق ارزش‌های الهی فعال است و به‌همان میزان که در منزل؛ مادر، همسر، دختر و خواهر نمونه است، دغدغه‌های اجتماعی داشته مثلاً به افراد مسکین و یتیم در جامعه توجه می‌کند.

مفهوم‌شناسی

الگو به‌معنای سرمشق، در جایى به‌كار مى‏‌رود كه انسان در نيكى یا بدى از ديگرى پيروى مى‏‌كند. الگوی انسانی به شخصیتی گفته می‌شود که به‌دلیل دارا بودن برخی خصوصیات، شایسته پیروی است. در علوم اجتماعی؛ الگوها، شیوه‌هایی از زندگی هستند که از فرهنگ نشأت می‌گیرند و افراد هنگام عمل، به این الگوها توجه می‌کنند و آن‌ها را سرمشق خویش قرار می‌دهند. در فرهنگ قرآن، از الگوهای انسانی با واژه «اسوه» یاد شده و این واژه در قرآن، سه بار به کار رفته است. در برخی آیات نیز از زنان خوب و بد با تعبیر «مثل» یاد شده است که مفسرین آن را به‌معنای الگومندی می‌دانند.

جنسیت و الگومندی

قرآن در معرفی الگو و تجلیل از شخصیت‌ها، فرقی میان زن و مرد قائل نیست و در همین چارچوب، زنان نمونه‌ای را برای الگوسازی به‌صورت مستقیم یا غیر مستقیم معرفی کرده است. به‌دلیل وجود تبعیض علیه زنان در عصر نزول؛ قرآن بر مسئله حرمت زن تكيه کرده و در تمام شئون براي او سهمي قائل شده است و ضمن قصص قرآنی به الگومندی زنان و مردان اشاره می‌کند، از جمله پیامبر اسلام، ابراهیم، مریم و همسر فرعون. از این منظر؛ انسان وقتی وارسته شد فارغ از مسئله جنسیت، برای تمام انسان‌ها تبدیل به سرمشق می‌شود. همچنین در قرآن، همسران لوط و نوح به‌دلیل خیانت به پیام و پیامبران الهی، به‌عنوان نمونه از انسان‌های بد و تبهکار معرفی شده‌اند. زنانی که به‌عنوان الگو در قرآن ذکر شده‌اند هرکدام به‌دلیل بهره‌مندی از ویژگی‌های خاص، به‌عنوان زن نمونه معرفی شده‌اند.

الگوی مبارزه با ظلم

قرآن در جريان مبارزه بنی‌اسرائیل با فرعون، از سه زن یاد می‌کند که نقش مؤثری در تربیت و حفظ جان موسی داشته‌اند. در شرایطی که دستگاه فرعونی، نوزادان پسر از قوم بنی‌اسرائیل را می‌کشت، مادر موسي با شجاعت و درایت، فرزندش را مخفیانه به دنیا ‌آورد و به دستور خدا او را به رودخانه سپرد؛ خواهر موسی مأموریت تعقیب او را تا انتهای مسیر به‌عهده گرفت و هنگامی که جعبه حامل موسی به کاخ فرعون ‌رسید، همسر فرعون با هوشمندی و ظرافت زنانگی، فرعون را متقاعد کرد که از کشتن آن طفل بگذرد. سپس خواهر موسی، مادرش را به‌عنوان دایه معرفی کرد و این‌گونه، جان موسی در متن دستگاه حکومتی فرعون، حفظ شد.

الگوی زیست عفیفانه

قرآن، مریم را انسانی برگزیده و پاکیزه معرفی می‌کند که خداوند او را از زنان دیگر، برتر قرار داده است و حیا و عفت او را می‌ستاید. او با زیست عفیفانه به این شایستگی دست یافت که فرشتگان در محراب عبادت با او سخن مى‏‌گفتند، از غيب براى او روزى مى‌‏رسيد و عیسی از دامان او زاده شد. در نمونه‌ای دیگر، قرآن به فعالیت اجتماعیِ دختران شعیب با حفظ عفت در متن مناسبات اجتماعی، اشاره کرده است.

الگوی نیایش

قرآن در بیان فضائل همسر فرعون، به ادب او در نیایش با خدا و نوع خواسته‌های او از خدا پرداخته است؛ اين بانو هنگام نيايش از خدا می‌خواهد که خانه‌ای نزد خود در بهشت به او عنایت کند و بهشت از آن رو برای او مطلوب است که آن را جلوه‌ای از لقاءالله می‌داند. او همچنین از ظلم فرعون، بیزاری می‌جوید و نه‌تنها خواستار رهایی از ستم فرعون که اساسا از پدیده ستمکاری بیزار است. وی سال‌ها، مخفیانه یکتاپرستی ‌کرد و شهادت او نشان داد که در جامعه ستمکار نیز می‌توان پاک زیست و صالح بود.

الگوی همسری

خدیجه اولین زنی بود که با درایت و بلند نظری به پیامبر ایمان آورد. مفسران قرآن، خدیجه را به‌عنوان زنی می‌ستایند که همسر خویش، پیامبر اسلام، را از تهیدستى رهانید و ثروت فراوانش را برای ترویج و اعتلای اسلام هزینه کرد. در سخت‌ترین وضعیت زیست تا دین خدا زنده بماند و پیامبر خدا از او راضی باشد. حضرت محمد تا آخر عمر، خديجه را به‌نیکی یاد مى‌‏کرد و با نام او، اشك از دیدگانش جارى می‌شد. او زمانی که دیگران، پیامبریِ محمد را تکذیب می‌کردند، به رسول خدا ایمان آورد و به‌صورت کامل از همسر خویش پشتیبانی می‌کرد.

الگوی ایثار

مفسران قرآن، حضرت فاطمه را مصداق کوثر دانسته‌اند که در سورۀ کوثر یاد شده است؛ مراد از کوثر خیر فراوان است و فاطمه از این منظر؛ خیر فراوانی است که ‌خدا به پیامبر اسلام إعطا کرده است. فاطمه در راه بندگی خدا به بالاترین درجه بخشندگی، ازخودگذشتگی و انفاق رسید. قرآن، فاطمه را سرور زنان عالم و الگوی ایثار معرفی کرده است؛ مفسرین، آیه ۸ سوره انسان را که به فضیلت ایثار اشاره دارد در شأن فاطمه و خانوادۀ او دانسته‌اند؛ از این منظر، فاطمه و علی به‌نیت شفای فرزندان‌شان، سه روز روزه گرفتند و در پایان هر سه روز، غذای افطار خویش را به نیازمندان دادند و با گرسنگی، صبر پیش کردند.

الگوی مادری

مادر مریم، هنگامی که باردار شد به شکرانۀ برآورده شدن حاجتش، از حقوق مادری چشم پوشید و نذر کرد که فرزندش برای عبادت خدا، آزاد باشد. این مادر پس از تولد فرزندش، وی را مریم نام نهاد و او و ذریه‌اش را به خدا سپرد تا از گزند شیطان، در امان باشند. مفسران قرآن، مخاطبان این دسته از آیات قرآن را به وجه مادرانگی و الگو بودن مادر مریم توجه می‌دهند و بر این باور هستند که اگر مریم در توصیف قرآن، زنی برگزیده و مطهره معرفی شده و بر زنان جهان برتری داده شده است، از دامان چنین مادری برآمده و پرورش یافته است.

منابع

• قرآن
• جوادی ‌آملی، عبدالله، زن در آینه جلال و جمال، محقق محمود لطیفی، قم، اسرآء، 1388ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، 1377ش.
• راغب اصفهانى، حسين، ترجمه و تحقيق مفردات الفاظ قرآن، تهران، مرتضوی، 1374ش.
• صمدی، علی‌اکبر، «پیامبر و خدیجه»، در پایگاه اطلاع رسانی حوزه، تاریخ درج: 11 تیر 1386ش.
• طبا‌طبایي، سيد محمدحسين، الميزان، ترجمه سيد محمدباقر موسوي‌‌ همداني، قم، جامعه ‌مدرسين، 1374ش.
• علایی رحمانی، فاطمه، «شخصیت حضرت فاطمه زهرا در کلام وحی»، در خبرگزاری بین‌المللی قرآن، تاریخ درج: 11 بهمن 1397ش.
• فاطمی‌مهر، فریده، «الگوسازی زنان در قرآن»، در وب‌سایت بلاغ، تاریخ درج: 15 فروردین 1401ش.
• مطهرى، مرتضى، مجموعه آثار (آشنايى با قرآن)، ج‏26، تهران‏، صدرا، 1377ش‏.
• مطهرى، مرتضى، ‏مجموعه آثار (حماسه حسينى)، ج17، تهران‏، صدرا، 1377ش‏.
• مکارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه، تهران، دارالکتاب الاسلاميه، 1374ش.
• میرعمادی، سید احمد، «3 ویژگی حضرت فاطمه از نگاه قرآن»، در خبرگزاری مهر، تاریخ درج: 22 فروردین 1394ش.