اسلام و اشتغال زنان

اسلام و اشتغال زنان؛ اشتغال زنان در قرآن، روایات، فقه و دیدگاه متفکران اسلامی.

در دیدگاه اسلام، اشتغال و فعالیت اقتصادی برای زنان مجاز است. اسلام حق اشتغال زن را به رسمیت شناخته است. اما احکام اسلامی، حدودی را برای اشتغال زن تعیین کرده‌است که هدف از این حدود؛

حفظ بنیان خانواده، کرامت زن و مصحلت جامعه است. اکثر علمای شیعه نیز، با حفظ اولویت برای نهاد خانواده و شخصیت زن، اشتغال را به عنوان حق زنان، به رسمیت می‌شناسند.

امروزه با گسترش جهانی شدن، نقش زنان در پیشرفت اقتصادی و اجتماعی جوامع اسلامی اهمیت بیشتری پیدا کرده است و به همین منظور، ترسیم الگوی اسلامی-ایرانی اشتغال زنان ضروری است.

اشتغال زنان در قرآن و روایات

قرآن کریم، عموم انسان‌ها را به تلاش و کسب روزی دعوت می‌کند. اما در آیاتی از قرآن، به طور ویژه مالکیت اقتصادی زن نسبت به درآمد خودش، مطرح شده است که طبق نظر مفسرین، جواز اشتغال زنان هم از همین آیات به دست می‌آید. هم‌چنین، ذکر داستان دختران شعیب و بلقیس ملکه‌ی سبا، نمونه‌هایی از فعالیت اقتصادی و سیاسی-اجتماعی زنان است که در قرآن کریم از آن یاد شده است.

معصومین (ع) نیز، انسان را اعم از زن و مرد، به کار، طلب روزی حلال و مشارکت در مسئولیت‌های اجتماعی سفارش کرده‌اند. اما در روایات، بعضی از شغل‌ها مختص زنان عنوان شده است که عبارتند از: آرایشگری، جراحی زنان، مامایی، شیردهی و نگه‌داری فرزندان. تعدادی از مشاغل نیز از نظر معصومین (ع)، حلال و مشترک میان زن و مرد می‌باشد. از آن جمله، تعلیم و تربیت، نوحه‌سرایی، ریسندگی و بافندگی، آشپزی، پرستاری و عطرفروشی را می‌توان نام برد.

اشتغال زنان در فقه و حقوق اسلامی

در دین اسلام، زن و مرد در اصل آفرینش و رسیدن به مرتبه‌ی بالای کمال، یکسان هستند. اما تفاوت‌های تکوینی بین آنها وجود دارد که شامل تفاوت‌های فیزیولوژیک و تفاوت‌های روانی است. از همین رو، شریعت نقش‌های مختلفی را برای این دو تعیین کرده است.

زن در اسلام، مکلف به تأمین معاش خانواده نیست، اما حق استقلال مالی دارد. و اگر به اختیار خود، مشغول به کار شود اشتغال او از جهت خدمت اجتماعی، کمک به اقتصاد خانواده و شکوفایی توانایی‌ها و تعالی خود، ارزشمند است. اما مرد مکلف است نیازهای مادی زن و فرزندان را تأمین کند و در مقابل، حق شوهر بر زن، تمکین از اوست.

با توجه به اینکه در احکام اسلامی تمام شئونات وجودی زن و مرد مورد توجه قرار گرفته است، مرد فقط در صورتی می‌تواند با اشتغال همسر خود مخالفت کند که اشتغال زن خلاف مصالح خانواده (وظیفه‌ی مادری، روابط زناشویی و حفظ خصوصیات زنانه) یا منافی حیثیت زوجین شود که تشخیص این موضوع بر عهده‌ی دادگاه است و مرد نمی‌تواند بدون دلیل عرفی و عقلی چنین ادعایی کند.

از نظر فقهی و حقوقی، اشتغال زن نباید در تعارض با عفت عمومی باشد که کنترل نگاه به نامحرم، پوشش مناسب شرعی، وقار در سخن و رفتار و دوری از تبرج از ملزومات آن می‌باشد. بعضی از مشاغل نیز در احکام اسلامی طبق مصالحی، برای زنان ممنوع می‌باشد که شغل قضاوت از مهم‌ترین آن‌هاست.

دیدگاه اندیشمندان اسلامی بر اشتغال زنان

به‌طور کلی در جوامع اسلامی در خصوص اشتغال زنان، دو دیدگاه زن-محور و خانواده-محور مطرح است.

دیدگاه خانواده-محور: دیدگاه خانواده محور، نقش تمام اعضای خانواده را با هدف حفظ بنیان خانواده و تعالی آن تعریف می‌کند. به این صورت که، مرد وظیفه‌ی تأمین مالی خانواده و زن وظیفه‌ی تربیت فرزندان را بر عهده دارد.

اولویت جامعه‌ در دیدگاه خانواده-محور، جذب نیروی کار مرد است. این دیدگاه، به نیازهای فردی و روحی زنان مثل نیاز به منزلت اجتماعی، کار و تلاش مشروع، انتخاب و آزادی عمل، توجهی ندارد.

دیدگاه زن-محور: دیدگاه زن-محور معتقد است زنان همواره تحت ظلم مردان بوده‌اند و باید با سیاست‌گذاری‌های مناسب، شرایط عادلانه برای اشتغال زنان در جامعه فراهم شود‌ تا منزلت اجتماعی و استقلال مالی آنان تأمین گردد. در این دیدگاه، نباید هیچ گونه تبعیضی بین جنس زن و مرد در اشتغال، تربیت فرزندان و کارهای خانه اعمال شود. دیدگاه زن-محور نیاز فطری زنان به تشکیل خانواده و پرورش نسل را نادیده گرفته است و با تضعیف خانواده، ابعاد اعتقادی و اخلاقی جامعه را دچار مشکل می‌کند.

در میان فقهای اسلامی نیز دو دیدگاه مخالف و موافق نسبت به اشتغال زنان وجود دارد که هر کدام ادله‌ی قرآنی، روایی، عقلی و فقهی برای خود دارند.

ادله‌ی مخالفان: بیشتر فقهای اهل سنت و تعدادی از علمای شیعه با اشتغال زن در خارج از منزل مخالف هستند

و دلایل آنان عبارت است از:

• طبق آیه‌ی ۳۴ سوره‌ی نساء، برای زن واجب است جهت خروج از منزل از شوهر خود اجازه بگیرد.
• قرآن کریم، در سوره‌ی احزاب زنان را به حجاب سفارش کرده و آنان را از قرار گرفتن در معرض نامحرمان منع می‌کند.
• طبق روایات، جهاد بر زن واجب نیست و فضیلت شوهرداری، معادل فضیلت جهاد است.
• پیامبر اکرم(ص) هنگام تقسیم کار خانه، حضرت زهرا را مسئول امور داخل خانه و حضرت علی را مسئول کارهای خارج از منزل قرار دادند.
• در بعضی روایات، زن به عنوان عورت معرفی شده و ماندن در خانه برای او مطلوب بیان شده است.
• بر مبنای استدلال عقلی، اشتغال زن در خارج از خانه و دوری او از فرزندان، اثرات منفی بر روابط مادر و فرزندی و روابط زوجین خواهد داشت‌.
• ادله‌ی موافقان: بیشتر علمای شیعه، ضمن حفظ اولویت برای شخصیت زن و بنیان خانواده، اشتغال زن در بیرون از منزل را با رعایت شروطی، حق زن دانسته‌اند.

دلایل موافقان عبارت است از:

• آیات ۳۲ سوره نساء و ۱۰ سوره جمعه دلیل بر اکتساب زن دارد.
• آیات سوره‌ی احزاب، خطاب به زنان پیامبر نازل شده است و عمومیت ندارد.
• روایات مربوط به دور ماندن زن از دید نامحرم، در جایی که محل اشتغال زن، عاری از حضور نامحرم باشد، اشکالی وارد نمی‌کند.
• اشتغال زنان با سیره‌ی پیامبر و اهل بیت منافات ندارد. اشتغال حضرت خدیجه، همسر پیامبر به کار تجارت، نمونه بارز این دلیل است.
• زن نیز مانند مرد حق دارد برای رسیدن به اهداف متعالی فردی و اجتماعی خود، از استعدادها و نیروی جسمی و روحی‌اش استفاده کند و کار کردن از ملزومات آن است.
• احکام اسلامی مانند استقلال مالی زن نسبت به درآمد خود و مکلف نبودن برای تأمین مالی خانواده و حقوق عادلانه‌ی زن و مرد دلایل کافی برای جواز اشتغال زنان است.
• اگر در زمینه‌ای، فقط زنان متخصص باشند ورود آنان به آن علم و شغل، واجب شرعی است.
• با توجه به ادله‌ی مخالفان و موافقان، اگر زن بین کار خانه و بیرون، صاحب اختیار باشد کار داخل خانه اولویت دارد. اما اگر دلایل خانوادگی (مثل بی‌سرپرست یا بدسرپرست بودن) یا مصالح اجتماعی اقتضا کند نه تنها این اولویت خود به خود از بین می رود بلکه اشتغال، ارجحیت دارد.

پدیده‌ی جهانی شدن و اشتغال زنان مسلمان

با گسترش پدیده‌ی «جهانی شدن»، تبادلات اقتصادی، سیاسی و فرهنگی بین کشورها شکل جدیدی یافته است. جوامع اسلامی نیز متأثر از این پدیده هستند. یکی از مهم‌ترین چالش‌های جهانی به خصوص در کشورهای اسلامی، جایگاه زن در توسعه است. اگرچه، پدیده‌ی «جهانی شدن» توانسته است دستیابی زنان به فرصت‌های شغلی، پست‌های تخصصی، فعالیت‌های اقتصادی و دستمزد مطلوب را افزایش دهد اما هم‌چنان بیشتر زنان به کارهای کم ارزش با دستمزد پایین مشغول هستند و فرصت‌های شغلی پایین‌‌تری نسبت به مردان دارند.

در همین راستا، فعالان زن توانسته‌اند در قالب تشکل‌ها و نشست‌ها، مسائل مربوط به زنان را با وضع قوانین بهبود ببخشند. اما در جوامع اسلامی، تشکل‌های حامی زنان با انتقادهای زیادی روبرو بوده‌اند. منتقدین معتقد هستند استانداردهای بیان شده از سوی فعالان زن، غربی و متعارض با فرهنگ اسلامی است. البته زنان فعال مسلمان توانسته‌اند با بومی کردن راهکارهای خود، به میزان زیادی منتقدین را با خود همراه کنند.

دولت‌های اسلامی می‌توانند با اتخاذ سیاست‌های مناسب در زمینه‌ی اشتغال زنان، از فرصت‌های ایجاد شده در روند جهانی شدن، استفاده کنند. طبیعی است ضعف نهادهای مدنی در بهره‌گیری از توانمندی‌های زنان، موجب استمرار توسعه نیافتگی است و در مقابل، ایجاد فرصت‌های مناسب برای آموزش و اشتغال زنان، روند توسعه را سرعت می‌بخشد

زنان مسلمان نیز، وظیفه دارند با حفظ هویت دینی و ملی خود، دانش و مهارت‌های متناسب با محل زندگی خود و جامعه‌ی جهانی را کسب کنند. یرای حضور فعال و تخصصی زنان در فضای مجازی و تبادلات جهانی، فرا گرفتن زبان‌های خارجی و مهارت‌های کامپیوتری ضروری است. از طرفی، با اعمال سیاست‌های افزایش جمعیتی در جوامع اسلامی، نیاز اساسی برای خودکفایی جامعه‌ی زنان احساس می‌شود‌.

در همین راستا، ضروری است زنان تحصیل کرده و متخصص در زمینه‌های مختلف به ویژه معلمی و پزشکی مشغول به کار شوند و از این راه به تعالی فرهنگ و جامعه‌ی اسلامی کمک نمایند. (مقاله اشتغال زنان، بایدها و نبایدها)

الگوی اسلامی-ایرانی اشتغال زنان

در کشورهای جهان اول، میزان مشارکت اجتماعی و اقتصادی زنان یکی از شاخص‌های مهم توسعه‌ی پایدار است. با توجه به اینکه ارزش‌های جامعه‌ی اسلامی با ارزش‌های جوامع غربی تفاوت‌های جدی دارد، ضروری است شاخص‌های توسعه یافتگی را متناسب با ارزش‌های دینی-ملی خود تعریف کنیم.

برای ترسیم الگوی صحیح اشتغال زنان به عنوان یکی از شاخص‌های مهم توسعه یافتگی، باید همه‌ی ابعاد فقهی و حقوقی، تربیتی، اخلاقی و روانشناختی در حیطه‌های فردی، خانوادگی و اجتماعی در نظر گرفته شود. علاوه بر اشتغال زنان، شاخص‌های دیگری نیز وجود دارد که همه در کنار هم، لازمه‌ی تحقق توسعه یافتگی است. ما باید با بومی کردن این شاخص‌ها، به الگوی مناسب برای اشتغال زنان برسیم.

روشن است در الگوی اسلامی-ایرانی اشتغال زنان، اولویت با حفظ بنیان خانواده، کرامت زن و عفت عمومی است. ضمن اینکه، دستیابی به توسعه‌ی پایدار با شاخص‌های بومی نیز، نیازمند مشارکت زنان و بهره‌مندی از توانایی‌ها و استعدادهای آنان در عرصه‌های مختلف می‌باشد.

منابع

• دیواندری، تکتم؛ پور‌عبدالله، کبری؛ پیشرفت فرهنگی و آسیب شناسی اشتغال زنان، پژوهش‌نامه اسلامی زنان و خانواده، سال چهارم، شماره ششم، بهار و تابستان ۱۳۹۵ش، صفحات ۸۹ تا ۱۱۱.
• خیری، یوسف؛ اشتغال زنان و پیامدهای آن، بانوان شیعه، شماره ۹، ۱۳۸۵ ش، صفحات ۱۶۱ تا ۱۸۵.
• داداندیش، پروین؛ تأثیرات جهانی شدن بر اشتغال زنان مسلمان، راهبرد، شماره ۴۷، تابستان ۱۳۸۷ ش، صفحات ۲۷۵ تا ۳۰۶.
• سلیمانی، منصوره؛ اسلام و اشتغال زنان، طهورا، سال چهارم، شماره ۸، بهار۱۳۹۰ ش، صفحات ۱۱۸ تا ۱۴۹.
• جعفرپور، جمشید؛ بررسی فقهی و حقوقی اشتغال زنان، حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تربیت مدرس، شماره ۲، بهار ۱۳۸۶ ش، صفحات ۵۵ تا۷۴.