ریا

ریا؛ تظاهر و وانمود کردن به دارا بودن ویژگی‌های پسندیده.

تظاهر و ریا، در میل به محترم بودن انسان‌ها و نیز فرار از فشار اجتماعی ریشه دارد. انسان‌ها موجوداتی اجتماعی هستند و از طرد اجتماعی وحشت دارند. به همین دلیل رفتارهایی انجام می‌دهند که ممکن است مطلوب قلبی آنها نباشد، اما به دلیل پذیرش در گروه و جامعه از ارزش‌های آنها تبعیت می‌کنند. تظاهر می‌تواند به‌صورت فردی یا جمعی واقع شود.

مفهوم‌شناسی

تظاهر در زبان فارسی به‌معنای خودنمایی یا خود را به داشتن حالت یا صفتی جلوه دادن است. تظاهر در اعمال عبادی و غیرعبادی امکان‌پذیر است. تظاهر از این منظر، نشان دادن چیزی از اعمال حسنه، خصال پسندیده یا عقاید حقه و وانمود کردن به آن در برابر مردم برای منزلت پیدا کردن در قلوب آنها و اشتهار پیدا کردن پیش آنها به‌خوبی و صحت و امانت و دیانت بدون قصد قربت الهی است.

نشانه‌های تظاهر

بر اساس روایات اسلامی، صرف خشنودی از ستایش مردم، مذموم نیست.

1. اهل تظاهر در امور مختلف از جمله نوع پوشش و راه رفتن، خود را با وقار و امین مردم نشان می‌دهند،
2. فردی که اهل تظاهر است به‌هنگام تنهایی تنبل است، اما در هر کاری که منجر به ستایش دیگران می‌شود، برای ظاهرسازی تلاش فراوانی می‌کند و اگر ستایش نشود دست از آن کار می‌کشد.
3. ریاکار در هر کاری به ستایش دیگران تمایل دارد و در حضور مردم اهل تلاش است.
4. تظاهر و خودنمایی در زنان شدیدتر است؛ زیرا زنان بیشتر از مردان تمایل دارند که مورد توجه قرار گیرند.

انواع تظاهر

تظاهر اجتماعى

تظاهر اجتماعی، گونه‌ای از ریاکاری است کـه به‌صورت جمعى و الگویافته صورت مى‌گیرد و جامعه نیز در مواجهه با آن، با نوعى تسامح و مدارا رفتار می‌کند. در این چارچوب، بسیاری از افـراد خـود را بـه ظـواهر دینى می‌آرایند تا از حقوق شهروندی و مزایای اجتماعى و اقتصادی بیشتر، برخـوردار شـوند. این نوع ریاکاری تابع فرهنگ و از جامعه‌ای بـه جامعه دیگر متفاوت است.

تظاهر فردی

تظاهر فردی، رفتاری است کــه افراد در موقعیت‌هایی همچون مناسبت‌های خانوادگى یا مناسبات بین فردی به‌منظور خودنمایی انجام می‌دهند.

ریشه‌های انسان‌شناختی تظاهر

تصور غالب این است که تظاهر، مخصوص جوامـع دینـى اسـت؛ امـا چامسکى، ریاکاری را از مصائب عمده جوامع بشری می‌داند. از نگاه دانشمندان مسلمان علت تظاهر، اجتماعی بودن انسان و تأثیرپذیری او از اجتماع است. اجتماعی بودن انسان بیانگر وحشت او از تنهایی و نیز بیانگر تمایل او به تشابه با دیگران است. تلاش برای همرنگی با جماعت موجب جلب عواطف مثبت آن‌ها یا حداقل گریز از طردشدن از سوی دیگران است. او از طریق هم‌نوایی با اجتماع به‌دنبال کسب احترام و دوری از فشارهای اجتماعی ناشی از ناهم‌نوایی با اجتماع است. در واقع حب جاه و مقام فرد را وادار به ریا و تظاهر می‌کند تا بدین‌وسیله در انظار مردم برای خود آبرویی کسب کند.

نیازها به پذیرش و تایید

همین مسئله در نگاه متفکرین غیرمسلمان نیز وجود دارد؛ به‌عنوان ‌مثال هنری موری، احترام و خودنمایی و مازلو نیاز به پذیرش و احترام را از جمله نیازهای اساسی انسان می‌دانند. اریک فروم نیز عقیده دارد، نیاز به سرآمد بودن و نیاز به احساس هویت، دو مورد از نیازهای پنج‌گانه انسان است که منشأ آنها تنهایی انسان است. کرونباخ هم شبیه اریک فروم دسته‌بندی پنج‌گانه‌ای از نیازها دارد که نیاز به مقبولیت و نیاز به تأیید همگانی از جمله آن نیازها است. این نیاز موجب تبعیت رفتار در شرایط مختلف از قدرت، ثروت و شهرت می‌شود. تورستین وبلن معتقد است، داشتن مال و اندوختن آن برای داشتن پایگاه معتبر در اجتماع و برای حفظ خوش‌نامی نه‌تنها ضروری است بلکه ثروت و قدرت باید نشان داده شود تا اعتبار به دست آید.

تظاهر برای تمایز

یکی از نشانگرهای ثروت و قدرت، مصرف کالا است که باید متفاوت از افراد کم‌بضاعت باشد؛ اما در جوامع مدرن که مرز جدایی طبقات اجتماعی، متغیر و مبهم است اعضای هر لایه اجتماعی، سبک زندگی لایه بالاتر را تقلید می‌کنند؛ آنان چون از شهرت و احترام محروم هستند، می‌کوشند در ظاهر با قوانین و هنجارهای پذیرفته‌شده طبقات بالاتر هم‌نوا باشند. نتایج برخی تحقیقات حاکی از آن است که نیاز به منحصر به فرد بودن، تحصیلات، انطباق و درآمد، رابطه معناداری با قصد خرید مارک‌های لوکس دارند و زنان نسبت به مردان، اهمیت بیشتری به استفاده از محصولات لوکس می‌دهند؛ زنان به ترتیب، بیشتر لباس سپس عطر و در نهایت ساعت مچی استفاده می‌کنند؛ در حالی‌ که مردان تمایل کمتری به استفاده از لباس دارند و بیشتر ساعت مچی، گوشی هوشمند و خودرو خریداری می‌کنند.

تمایل به زیبا شمرده شدن

زیبایی نیز همانند ثروت از ارزش‌های مهم اجتماعی است و یکی از راه‌های کسب این ارزش، دخل و تصرف آدمی در بدن خویش یا در اصطلاح، مدیریت بدن یا مدیریت ظاهر است، در این حالت فرد می‌کوشد تا جای ممکن، شکل طبیعی بدن خود را به شکل پذیرفته‌شده اجتماعی نزدیک کند. نتیجه چنین گرایش‌هایی گسترش خودکم‌بینی و کاهش اعتمادبه‌‌نفس است که باعث می‌شود افراد با خیال عقب نماندن از ارزش‌های جامعه به اقداماتی دست بزنند. اقداماتی همچون عمل جراحی ناشی از عدم اعتمادبه‌نفس که آمارها آن را در مردان حدود 3/26% و در زنان 2/27% عامل اصلی عمل جراحی بینی نشان می‌دهد. در زمینه مدیریت بدن بین زنان و مردان، تفاوت معناداری وجود دارد.

توجه به بدن

میزان مدیریت بدن در زنان رابطه مستقیم با پذیرش اجتماعی بدن آنان دارد که تحت‌تاثیر میزان مصرف رسانه‌ای افراد شدید یا ضعیف خواهد شد؛ هرچه میزان مصرف رسانه‌ای بالاتر یا پایین‌تر باشد، میزان مدیریت بدن و مدگرایی نیز افزایشی یا کاهشی است؛ در این‌‌باره تحقیقات نشان از میزان مصرف رسانه‌ای بیشتر زنان نسبت به مردان دارد؛

مدگرایی

یکی دیگر از تفاوت‌هایی که مردان و زنان در مدگرایی دارند تفاوت در نوع مدگرایی است که مردان بیشتر از زنان مایل به مدگرایی هویتی هستند. احساسات دیگران را تحریک و روح‌شان را مجذوب خود سازند. ویل دورانت نیز معتقد است، زن میل دارد مطلوب باشد و به‌همین دلیل جاذبه‌ها و عوامل جلب توجه دیگران را استادانه به‌کار می‌گیرد.

ریشه‌های جامعه‌شناختی تظاهر

1. دوگانگى ارزشى/ هنجاری: این حالت محصول پیدایش فرهنـگ رسمى و غیررسمى اسـت کـه بیانگر تعدد و واگرایى نظام‌های اعتقادی، ارزشى و هنجاری، مراجع اقتدار و منابع حمایت اجتماعى در جامعه است. نتیجه چنین حالتى سردرگمى افراد در گزینش بین آنها خواهد بود که زمینه‌ساز تغییر در نگرش و کنش، کاهش پایبندی به امور ارزشـمند نزد افراد و پی‌جویی حمایـت اجتماعى است. با تعارض میان ارزش‌های منبع نظارتى و فردی که مورد نظارت قرار مى‌گیرد، زمینه وقوع تظاهر فراهم مى‌شـود. فرد برای دست‌یابى به منصب خاص، سعى می‌کند به ارزش‌ها و هنجارهای مورد قبول مراکز نظارتى تظاهر کنـد.
2. منفعت‌جویی یا کسب منزلت، دلیلی بر این است که افراد در کنش متقابل سعى دارند چهره‌ای از «خود» بـه نمایش بگذارند که مورد پذیرش دیگران باشد و مخاطب را متقاعد سازند کـه این همان خودی است که کنشگر قصد نمایش آن را دارد.
3. کتمان نقص‌ها: تمایل انسان به پوشاندن نواقص، کمبودها و برخی از عدم تناسب‌های ناشی از محیط و وراثت، یکی دیگر از علت‌های تظاهر و خودنمایی است.

نمودهای تظاهر

تظاهر همان شبیه دیگران شدن دروغین است که می‌تواند نمودهای مختلفی داشته باشد که برخی از این نمودها بین نوع انسان مشترک است، لذا از این‌جهت تفاوتی بین زنان و مردان وجود ندارد. در یک دسته‌بندی کلی افراد از سه مقوله جلال، جمال و لذت تقلید می‌کنند.

جلال‌طلب‌ها

با مطالعات انجام شده در ایران، جلال‌‎طلب‌ها به نمایش مصرف کالاهای خارجی از نمانام‌های معروف و پرطرفدار دنیا می‌پردازند و به کالاهای بومی و تولید داخل کم‌توجه هستند.

جمال‌طلب‌ها

تظاهر جمال‌طلب‌ها از سنخ مصرف در حوزه مدیریت بدن شامل مقولاتی چون تتو، پیرسینگ، بدن‌سازی و پرورش اندام، رژیم گرفتن، جراحی‌های زیبایی، مراقبت‌های آرایشی، پوست و مو و مراقبت‌های بهداشتی-زیبایی و نیز سبک پوشش غیررسمی و نامنطبق با ارزش‌های ایرانی-اسلامی و تطابق آن با سبک پوشش غربی است. استفاده از این سبک پوشش نوعی حس خوب و مطلوب بودن محصولات نمانام‌های مورداستفاده و مدل پوشش غربی را بازنمایی می‌کند.

لذت‌طلب‌ها

در تظاهر لذت‌طلبانه، انتخاب نوع تفریحات و انتخاب کالاهایی با جنبه نمادین و لذت‌گرا اهمیت دارد. افراد متظاهر در این دسته کالاهای لوکس و برند خارجی مصرف می‌کنند و شیوه‌ای از اوقات فراغت را انتخاب می‌کنند که از جانب افراد معروف، مصرف و تأیید شده‌اند.

منابع

1. احیایی، علی و دیگران، «بررسی اپیدمیولوژیک علل گرایش به جراحی زیبایی بینی»، فصلنامه علمی پژوهشی طب و تزکیه، شماره سوم، 1392ش.
2. افراسیابی، حسین و دیگران، «عوامل مرتبط با مدگرايي در بين جوانان شهر يزد»، فصلنامه جامعه‌پژوهي فرهنگي، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، شماره اول، 1395ش.
3. بزرگمهر، سارا و ایران شاهی، بهاره، «بررسی وضعیت موجود ظاهرسازی و تظاهر دانشجویان دانشگاه فرهنگیان و راهکارهای اصلاح آن»، در مجموعه مقالات نهمین همایش ملی پژوهش‌های مدیریت و علوم انسانی، 1399ش.
4. «ترجمه و شرح خطبه 32 نهج البلاغه؛ بخش دوم: شناخت دنیاطلبان/ شرح پیام امیرالمومنین»، وب‌سایت موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل‌البیت، تاریخ درج مطلب: 31 خرداد 1395ش.
5. جوادی زاویه، سیده فاطمه، «ریا در کلام و روایات ائمه و قرآن»، وب‌سایت پژوهه، تاریخ درج مطللب: 31 اردیبهشت 1397ش.
6. خمینی، روح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ 29، 1383ش.
7. رجبی، عباس، «غریزه خودنمایی و تبرج»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 22 آذر 1391ش.
8. رشیدی، سمیه، «پیش‌بینی گرایش به جراحی زیبایی بر اساس ویژگی‌های اختلال شخصیت نمایشی و تنظیم شناختی هیجان در بین زنان دارای تحصیلات دانشگاهی»، فصلنامه ایده¬های نوین روانشناسی، شماره شانزدهم، 1401ش.
9. سلیمی قلعه، احسان و دیگران، «خودنمایی دیجیتال نیتیوها در اینستاگرام: تحلیل فرایند، علل واگیری و تدابیر پیشگیری»، مجله حقوق فناوری‌های نوین، شماره 8، 1402ش.
10. شادلو، ندا و دیگران، «نمودهای مصرف‌گرایی تمایزطلبانه و نمایشی در شبکۀ اجتماعی اینستاگرام»، فصلنامۀ ره پویۀ ارتباطات و فرهنگ، شماره سوم، 1401ش.
11. عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
12. فاتحی، ابوالقاسم و اخلاصی، ابراهیم، «مدیریت بدن و رابطه آن با پذیرش اجتماعی بدن»، نشریه مطالعات راهبردی زنان، شماره 47، 1387ش.
13. کامیابی، حمید، «خودنمایی زنان و آثار آن»، پرتال جامع علوم و معارف قرآن، تاریخ درج مطلب: 27 فروردین 1388ش.
14. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1363ش.
15. کوهستان بحرآسمان، فاطمه و دیگران، «بررسي ارتباط بین مدگرایي و هویت اجتماعي در بین دختران جوان 12 تا 53 سال»، فصلنامه زن و جامعه، شماره سوم، 1398ش.
16. مصباح‌یزدی، محمدتقی، جامعه و تاریخ در قرآن، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى، چاپ پنجم، 1401ش.
17. مطهری، مرتضی، جامعه و تاریخ: آیا انسان بالطّبع اجتماعی است؟، پایگاه جامع استاد شهید مرتضی مطهری، تاریخ درج مطلب: 21 خرداد 1391ش.
18. میرزایی، علیرضا و جلالوند، مهدی، «خاستگاه اجتماع انسانی از منظر علامه طباطبایی»، فصلنامه علمی نظریه‌های اجتماعی متفکران مسلمان، شماره 1، 1402ش.
19. وبلن، تورستین، نظریه طبقه تن‌آسا، ترجمه فرهنگ ارشاد، تهران، نی، چاپ پنجم، 1395ش.
20. ورام، مسعود بن عیسی، تنبيه الخواطر و نزهة النواظر(مجموعة ورّام)، لبنان، مکتبة الفقيه، بی‌تا.
21. یزدانی، ناصر و بی‌نظیر، فاطمه، «تاثير تفاوت جنسيت در انگيزش خريد كالاي لوكس»، پنجمین کنفرانس ملی سالانه تحولات نوین در مدیریت، اقتصاد و حسابداری، 1401ش.