زن در روم باستان

زن در روم باستان؛ منزلت انسانی و نقش‌های جنسیتی زنان در روم باستان.

گزارش یکسانی از موقعیت زنان در روم باستان، وجود ندارد؛ اما همۀ محققین، تمدن روم را مردسالار دانسته و نظام پدرشاهی را اساسی‌ترین نهاد جامعه روم می‌دانند. مردان حاکمیت مطلق بر زنان داشته و بدون مراجعه به محکمه می‌توانستند آنها را مجازات کنند. رومی‌ها برای عفت و حجاب زنان اهمیت قایل بوده و اگر زنی مرتکب زنا می‌شد شوهرش می‌توانست او را به قتل رساند. زنان رومی عمدتا وظیفه خانه‌داری را به‌عهده داشته و زنان طبقات پایین در مزارع نیز کار می‌کردند. ریاست خانواده به‌عهدۀ مسن‌ترین مرد خانواده بود. پدر پسران خود را به کسب فضایل اخلاقی تشویق کرده، برای جنگ و کارهای بیرونی جامعه‌پذیر می‌کرد و مادر، دختران را برای امور خانه‌داری پرورش می‌داد.

تنزل جایگاه زن در روم باستان

رومی‌ها بر این باور بودند که زن به‌دلیل کشاندن مردان به‌ سوی شهوت، موجود مادی و فاقد منزلت انسانی است. رومی‌ها نه‌تنها معتقد به بلوغ فکری و استقلال اجتماعی زن نبودند که زن را از انواع ارواح موذیه، مظهر شیطان و عامل انحراف عقل‌ می‌دانستند؛ لذا زنان را به‌مثابه اشیاء به ارث می‌بردند، از آزار دادن زن خودداری نکرده، او را از خندیدن و سخن گفتن نیز منع می‌کردند.

در بخش عمده‌ای از تاریخ روم باستان، زنان اسمی مختص به خود نداشتند. آنها را بر اساس نام طایفه‌ای که به آن تعلق داشتند، نامگذاری می‌کردند. اگر خانواده‌ای، چندین دختر داشت، با اضافه کردن لقبی، ترتیب تولد آنها را مشخص می‌کردند.

هنری لوکاس، از وضعیت زنان رومی تصویری نسبتاً معتدل ارائه می‌دهد. برخی در وجه جمع این دو دیدگاه، روم باستان را دارای دو مقطع تاریخی دانسته و معتقدند پیش از میلاد شدیدترین تبعیض علیه زنان اعمال می‌شد؛ اما با ظهور مسیحیت، تبعیض جنسیتی کاهش یافت و حضور اجتماعی زنان با حفظ عفت و حجاب پذیرفته شد.

نظام مردسالاری در روم باستان

به گزارش محققین؛ سیاست، حوزه انحصاری مردان رومی‌ بود. مرد، صاحب زن و فرزندان خود به‌شمار می‌آمد. نظام پدرشاهی اساسی‌ترین و اختصاصی‌ترین نهاد جامعه رومی محسوب می‌شد. پدر اختیار مطلق داشت و یگانه کسی بود که از مزایای حقوقی بهره‌مند می‌شد، خرید و فروش با او بود و مالک جهیزیه همسرش نیز به‌شمار می‌آمد.

شوهر حاکم بر زن و دارای اختیارات نامحدود بود. اگر زن خطایی می‌کرد او را جزا می‌داد، اگر شراب می‌نوشید محکومش کرده و در صورتی که مرتکب زنا می‌شد او را می‌کشت. با مرگ شوهر، پسر بزرگ سرپرستی زن را به عهده می‌گرفت. زن همیشه زیر قیمومیت مرد بود و بی‌اجازه او حق استفاده از اموال خود را نیز نداشت. اگر نوزاد بد اندام، معیوب یا دختر می‌بود، پدر به حکم عادت می‌توانست او را بکشد و هیچ منع قانونی هم نداشت.

رومی‌ها، پسر را نماد قدرت و عظمت خانواده و جامعه می‌دانستند چون در جنگ‌ها از سرزمین و کشور خود دفاع می‌کردند؛ اما در مقابل برای زنان و دختران نه‌تنها هیچ ارزشی قایل نبودند که آنها را در جنگ‌ها، سربار مردان دانسته و اسارت‌شان را مایه ننگ تلقی می‌کردند.

نقش‌های اجتماعی زنان در روم باستان

به گزارش منابع تاریخی؛ هرچند زنان در روم باستان هیچ نقش مستقیمی در سیاست نداشتند. اما در پشت صحنه، چه در قلمرو خانواده خود و چه در دنیای اشراف‌زادگان دولتی، نقش‌های جدی ایفا می‌کردند.

زنان طبقات پایین جامعه در مقایسه با زنانی که از طبقۀ نخبگان بودند، محدودیت کمتری در فعالیت‌های اجتماعی داشتند؛ اما مجبور بودند که بیشتر در مزارع کار کنند. زن‌هایی که در شهر زندگی می‌کردند؛ قابله، دایه، آرایشگر، خیاط، بازیگر، خدمتکار یا آشپز می‌شدند یا به‌عنوان رقاصه و شعبده‌باز، رومیان را سرگرم می‌کردند. زنان طبقات بالاتر، خانه‌داری می‌کردند.

زنان رومی در دوران جمهوریت، بیشترین تبعیض را تحمل کرده و مجبور بودند در خانه بمانند؛ غذا تهیه کرده، از بچه‌ها مراقبت کنند، پشم‌ها را ریسیده و به پارچه تبدیل کنند. زنان نه‌تنها اجازه مالکیت زمین را نداشتند که از حق حضور برای شهادت در محاکم نیز محروم بودند؛ اما در دورۀ امپراتوری روم، زنان مجاز به داشتن مغازه و کسب‌وکارهای خود شده و از حق مالکیت نیز برخوردار شدند و همچنین فرصت‌ یافتند که مشاغل بهتری را به دست آورند.

حجاب زنان در روم باستان

برخی محققین؛ التزام زنان رومی به پوشش و حجاب را ناشی از این عقیده می‌دانند که در روم باستان، آرتمیس به‌عنوان الهه عفت مورد تقدیس قرار می‌گرفت و این الهه که دارای بدنی نیرومند، ورزیده، چابک و آراسته به زیور عفّت و تقوا دانسته می‌شد، عالی‌ترین الگو برای زنان و دختران جوان به‌شمار می‌آمد؛ لذا برای زنان رومی رعایت حجاب امر مطلوب و ضروری تلقی می‌شد، آنها روی لباس‌شان ردای بلندی تا مچ پا، می‌­پوشیدند که استولا نام داشت، در بیرون، با چادری بلند، تمام بدن خود را به‌گونه‌ای می‌‏پوشاندند که چیزی از برآمدگی‌های بدن‌شان مشخص نبود. زنان رومی مانند تمام زنان دیگر به طلا و جواهرات علاقه داشتند و به آراستگی ظاهری خود اهمیت داده و موهای‌شان را رنگ می‌کردند.

نقش‌های خانوادگی زنان در روم باستان

نهاد خانواده در روم باستان اهمیت جدی نداشت. رئیس خانواده، مسن‌ترین مرد خانواده یعنی پدر یا پدربزرگ بود. او خانه را کنترل کرده و روی تمام اعضای خانواده‌اش نفوذ داشت، مالک همۀ وسایل حتی اعضای خانواده از مادر گرفته تا فرزندان و نوه‌ها دانسته می‌شد. در نظام حقوقی روم؛ شوهر حق مجازات زن را داشت و مرد می‌توانست فرزندان خود را فروخته يا به قتل رساند. ازدواج فرزندان بدون رضايت پدر امکان نداشت.

اگر زن بیوه می‌شد، هیچ‌گونه حقی بر دارایی شوهرش نداشت. بر مبنای برخی گزارش‌ها؛ خانواده‌های رومی در داخل خانه تحت اشراف خانم خانه، پارچه پشمی بافته و نخ‌ریسی می‌کردند، زنان ثروتمند این کار را توسط بردگان خود انجام می‌دادند.

سنت ازدواج در روم باستان

دختران رومی به‌طور متوسط از ۱۲ تا ۲۰ سالگی، ازدواج می‌کردند. هدف ازدواج، تولید مثل بود. ازدواج همراه با مراسم مذهبی بود؛ دختر، مذهب خانوادگی خود را ترک کرده و آیین شوهرش را قبول می‌کرد. پس از تشریفات شیرینی‌خوران، پسر انگشتری از آهن در انگشت چهارم دست چپ دختر می‌کرد. پسر و دختر در حضور جمع و رئیس روحانی شیرینی مخصوص خورده و با تشریفات به منزل داماد می‌رفتند.

برای رفع سحر و جادو مشعلی را حرکت داده و پشت سر عروس وسایل پشم‌ریسی را حمل می‌کردند. زن، کلیدی را که علامت «ریاست داخلی خانه» ‌بود به‌عنوان هدیه از شوهرش دریافت می‌کرد، این نوع عروسی مخصوص خواص بود.

در نوع دیگری ازدواج؛ پسر، دختر را می‌خرید و این مبایعه رسمی بود. نوع سوم ازدواج این بود که اگر زنی یک سال در خانۀ مردی زندگی می‌کرد، همسر قانونی او می‌شد، اگر در یک سال ۳ شب متوالی به خانه نمی‌رفت، همسرش دیگر کنترل قانونی بر او نداشت. برمبنای برخی منابع؛ رومی‌ها عمدتا به دلایل سیاسی ازدواج کرده و از این طریق، قدرت خود را حفظ و تقویت می‌کردند.

جامعه‌پذیری جنسیتی در روم باستان

پژوهشگران با ارجاع به شواهد باستانی معتقدند؛ گرفتن دایه در تمامی خانواده‌های رومی که توانایی آن را داشتند، قاعدۀ کلی بود. جامعه‌پذیری اولیه بچه‌ها را دایه به‌عهده داشت. معمولاً پسران و دختران طبقات آزاد در هفت‌سالگی به همراه مراقبی به مدرسه رفته و باز می‌گشتند. مراقب، مواظب اخلاق و سلامتی آنها بود. رومیان سعی داشتند تا فرزندا‌‌ن‌شان در خانه یا در مدرسه، فضیلت‌های اخلاقی و آداب اجتماعی از قبیل پاک‌دامنی، درستکاری، راست‌گویی، عشق به میهن و ایمان به عدالت را کسب کنند.

تعلیم و تربیت در ابتدا عمدتا برای پسران بود، منظور از تربیت نیز این بود که آنها افراد قوی و سالم بار آمده، خدایان و نهادهای حکومتی را گرامی دارند، از قوانین مملکتی و دستورهای والدین خود پیروی کرده، خانواده و نیاکان خود را گرامی دارند، در جنگ شجاع بوده، در امور کشاورزی یا سوداگری تسلط یابند. جامعه‌پذیری عمدتا بر عهدۀ پدر بود و به همین دلیل پدر مقامی ارجمند داشت.

کمی پیش از این دوره، کودکان اغلب توسط والدین خود در خانه تحصیل می‌کردند. پدران به پسران خود چگونگی خواندن و نوشتن و همچنین اصول قانون و دین را آموزش می‌دادند. مادران به دختران خود امور خانه‌داری از قبیل؛ چگونگی طبخ غذا، بافتن و چرخ‌ریسی را آموزش می‌دادند.

منابع

• الماسی، علی‌محمّد، «تعلیم و تربیت در روم باستان»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 18 دی 1391ش.
• برهمند، گلریز، «10 حقیقتی که در باره زنان یونان و روم باستان نمی‌دانستید»، وب‌سایت روزیاتو، تاریخ درج مطلب: 15 بهمن 1400ش.
• «پوشش زن در یونان و روم باستان»، خبرگزاری جهان‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 14 اردیبهشت 1389ش.
• «تاریخچـه حجـاب در دوران باســتان»، وب‌سایت های‌حجاب، تاریخ بازدید مطلب: 14 فروردین 1404ش.
• رحیمی‌فر، محسن، «بررسی جایگاه زن در عهد باستان»، تاریخ‌پژوهی، سال هفتم، شمارۀ 24، پاییز و زمستان 1384ش.
• «رفتارهای عجیب غیر انسانی با زنان قبل اسلام در ایران و روم و یونان و مقایسه با اسلام»، وب‌سایت شیعه تی‌وی، تاریخ بازدید: 15 فروردین 1404ش.
• رفیعی، ساغر، «پوشش در دوران رم باستان»، وب‌سایت صاحو استایل، تاریخ درج مطلب: 2 آذر 1400ش.
• «قدرتمندترین زنان روم باستان چه کسانی بودند و چه کارهایی انجام دادند؟»، وب‌سایت تاریخ ما، تاریخ درج مطلب: 15 دی 1398ش.
• محمدی سیف، معصومه، «زنانی که برده بودند!»،شماره 267، خرداد 1393ش.
• مظاهری، علی‌اکبر، «دین و زندگی در امپراتوری روم»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 5 آذر 1396ش.
• میرزایی، نسترن، «جايگاه زن، خانواده»، وب‌سایت پژوهه، تاریخ درج مطلب:20 شهریور 1391ش.
• ناظری، اسداله، «تربیت خانوادگی و اقتدار پدران در روم باستان»، روزنامه سایه، شماره 815، ۲۹ آذر 1394ش.
• نجیب، زینب، «بحران زن غربی در بستر تمدن روم و کتاب مقدس»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 21 شهریور 1402ش.
• هاشملو، جعفر، «زن از منظر اندیشمندان غربی»، وب‌سایت هاشملو، تاریخ بازدید مطلب: 15 فروردین 1404ش.