فاطمه مرنیسی

فاطمه مرنیسی

اطلاعات شخصی
زاده	1940؛ فاس،مراکش
مکتب	فمنیسم اسلامی
درگذشت	30نوامبر 2015(75سالگی)؛ رباط، مراکش
خدمات
دین	اسلام
تحصیلات	دکترا علوم سیاسی

فاطمه مرنیسی؛ فعال حقوق زنان، نویسنده و جامعه‌شناس مراکشی.

فاطمه مرنیسی با تألیف کتابی با عنوان «زنان پرده‌نشین و نخبگان جوشن‌پوش» به تحریف‌هایی در تاریخ صدر اسلام پرداخته و تحلیل‌های ناروایی را ارائه کرده است.

از آنجا که مرنیسی دوران کودکی خود را در حرم سپری کرده بود، زندگی درون ساختار حرم‌ ـ‌حوزۀ خصوصی زنان یک خانوادۀ بزرگ‌ـ عمیقاً نوشته‌های او را تحت تأثیر قرار داده، به نحوی که موضوع بسیاری از نوشته‌های آکادمیک مرنیسی نیز زندگی درون حرم، جنسیت، فضای عمومی و خصوصی بوده است.

مرنیسی متأثر از بحث‌های مستشرقین است و به دلیل دغدغه‌ای که در رابطه با هویت زن مسلمان و تعارض با مدرنیته دارد، به گذشته رجوع می‌کند.

زندگی‌نامه

فاطمه مرنیسی در ۱۹۴۰م در مراکش چشم به جهان گشود. تحصیلاتش را در مدارس مذهبی و قرآنی شروع کرد و تا ۲۰ سالگی تنها می‌توانست به زبان عربی حرف بزند.

او پس از گذراندن تحصیلات مقدماتی خود در دانشگاه سوربن، علوم سیاسی خواند و در نهایت دکتری خود را از دانشگاه براندیس دریافت کرد.

بسیاری او را پایه‌گذار فمینیسم در مراکش می‌دانند. گرچه بسیاری از پژوهش‌های وی حول محور همین موضوع بوده‌است اما دیدگاه و جهان‌بینی‌اش از این فراتر می‌رفت.

مرنیسی در مسیر خود به آزادی و دموکراسی نظر داشت و این آزادی را نه فقط برای زنان بلکه برای مردان نیز ضروری می‌دانست.

او که در نخستین آثار خود به نام «زن در ناخودآگاه مسلمانان» ابعاد روان‌شناسانه جامعه مسلمان نسبت به زنان را بررسی کرده بود به این نتیجه رسید که، برای رسیدن به برابری نیاز است تا مردان مسلمان نیز بتوانند از فضای ذهنی محدود خود رهایی یابند و در ابعاد مختلف اجتماعی و اقتصادی پیشرفت کنند.

دیدگاه

موضوع اصلی اندیشه‌های مرنیسی آشتی دادن قرائت سنتی از اسلام با اندیشه‌های مدرن و هدفش تسهیل آزادی بیان در قلمروهای مربوط به زنان و سنت‌های اجتماعی است.

کارهای مرنیسی حول محور بررسی رابطۀ بین هویت جنسی، سازمان سیاسی‌ـ اجتماعی و جایگاه زن در اسلام شکل گرفته است؛ اگرچه تمرکز اصلی او جامعه و فرهنگ مراکش بوده است.

آثار این متفکر زن نشان‌دهندۀ تلاش در جهت تضعیف نظام سیاسی و ایدئولوژیکی است که زنان مسلمان را به سکوت و پذیرفتن ظلم و ستم تشویق می‌کند. او این کار را به دو روش انجام داده است:

1. نخست، به چالش کشیدن گفتمانِ غالب مردان دربارۀ زنان و مسائل جنسی‌شان.
2. دوم، بخشیدن «صدایی» به زنان «خاموش» برای بیان روایت‌هایشان. او در کتاب خود (۱۹۸۷)، که با عنوان زنان پرده‌نشین و نخبگان جوشن‌پوش به فارسی برگردانده شده است، زمینه‌های تاریخیِ قوانین اسلامی و سنت‌هایشان را بررسی و بیان کرده است. پیام اصلی پیامبر مسلمانان، محمد(ص)، که در پی ایجاد برابری بین زن و مرد بود، به وسیلۀ شخصیت‌های سیاسی بعد از ایشان تحریف شده است.

در کتاب معروف فراسوی حجاب: پویایی زن‌ـ‌مرد در جامعۀ اسلامی مدرن (۱۹۷۵م)، مرنیسی به مقایسۀ مفاهیم زنانگی و سکچوالیته از دیدگاه اسلام و غرب پرداخته است. در تضاد کامل با تصویری که غرب از زن مسلمان به عنوان فردی درجه دو و منفعل نشان می‌داد، مرنیسی با تکیه بر کار پژوهشگران مسلمان نشان می‌دهد که بسیاری از آنها زنان را فعال و دارای تمایلات جنسی تهاجمی تصویر کرده‌اند.

مرنیسی با استناد به احادیث متعدد و باز‌تفسیر آنها از دیدگاهی زنانه، به ایده‌آل برخی مردان سنتی یعنی «زنان خاموش، منفعل و مطیع» تشکیک وارد کرده و معتقد است که این مسائل ربطی به پیام حقیقی اسلام ندارند. در تفسیر مجدد تاریخیِ روایت‌ها، هدف مرنیسی نه رد سنت‌های اسلامی، که اصلاح آن بود.

مرنیسی در کتاب «زنان پرده‌نشین و نخبگان جوشن پوش» می‌نویسد: «مردانی که تصور می‌کنند هر زن مسلمانی که برای عزت و کرامت و حقوق شهروندی‌اش می‌جنگد الزاماً خود را از امت جدا کرده و قربانی شست‌وشوی مغزی پروپاگاندا (بازی‌های تبلیغاتی) غرب است، درواقع برداشت درستی از میراث دینی و هویت فرهنگی خود ندارند. طیف وسیعی از اسناد الهام‌بخش تاریخ اسلام، که توسط پژوهشگران به‌نامی چون ابن‌هشام، ابن‌حجر، ابن‌سعد و طبری جمع‌آوری شده‌اند، نگاه مخالف این افراد را نشان می‌دهند.

ما زنان مسلمان می‌توانیم با افتخار پا به دنیای مدرن بگذاریم، با آگاهی از آنکه شأن و کرامت انسانی، دموکراسی، حقوق بشر، مشارکت در موضوعات سیاسی و اجتماعی کشورمان، نه‌تنها ارزش‌های وارداتی غرب نیستند که ریشه در سنت‌های مسلمانان دارند.

با خواندن آثار این پژوهشگران به تاریخ و گذشتۀ مسلمانان افتخار می‌کنیم و به بهترین دستاورد تمدن مدرن که حقوق بشر و شهروندی است، ارج می‌نهیم».

توجه مرنیسی به نقش فعال زنان در سیاست در صدر اسلام، و به‌خصوص تحت تأثیر انتخاب بی‌نظیر بوتو به مقام نخست‌وزیری پاکستان و این ادعای مسلمانانِ محافظه‌کار که رهبری سیاسی زنان غیر‌اسلامی است، منتهی به نگارش کتاب ملکه‌های فراموش‌شدۀ اسلام (۱۹۹۰) شد.

او در این کتاب پیوند تاریخی بین احکام مبتنی بر موقعیت اجتماعی و سیاسی علمای صدر اسلام، فشار اجتماعی علیه زنان و سرکوب دموکراسی در کشورهای عمدتاً مسلمان را بررسی می‌کند.

مرنیسی در کتاب جنجالی اسلام و دموکراسی: ترس از دنیای مدرن (۱۹۹۲) تحلیلی مبنی بر چرایی مخالفت دولت‌ها و نخبگان مذهبی خاورمیانه‌ با فرایند دموکراتیک کردن جوامع‌شان ارائه می‌دهد که بر پایۀ دو محور اساسی است. چنانچه در سایر آثارش نیز به آن اشاره کرده است موقعیت زنان در جامعه را معیاری برای برخورداری از «حقوق فردی» در جامعه می‌داند.

مرنیسی برای توضیح مشکلات سیاسی مرتبط با عدم پذیرش دموکراسی در جوامعِ ظاهراً اسلامی، نظام روابط خانوادگی آنان را توصیف می‌کند که، همانند نظام روابط خانوادگی در انقلاب فرانسه، باز هم زنان در آن نقش قربانی را بازی می‌کنند. او داستان‌های متعددی از زمان فاطمیون تا الجزایر قرن بیستم به منظور نشان دادن انقیاد زنان به عنوان روشی استاندارد برای تحمیل مجدد «وضعیت سابق» روایت می‌کند.

به‌طور خلاصه، آثار فاطمه مرنیسی تأثیر احکام مربوط به مسائل جنسیتی بر روی ساخت مفهوم جنسیت و سازمان زندگی سیاسی و خانوادگی مسلمانان در جامعۀ امروزی را بررسی می‌کند.

مرنیسی در طول حیات خود برای به دست آوردن برابری جنسیتی و حقوق زنان جنگید و همچنان علاقۀ خاصی به مسئلۀ دموکراسی در جوامع اسلامی داشت.

یکی از واژه‌های پرتکرار در نوشته‌های مرنیسی و دیگر روشنفکران عرب «تراث» است که به جهات مختلف مورد تحلیل، ارزیابی و بازخوانی قرار گرفته است.

این گروه در مقابل جریان‌های سلفی، تراث را که تا آن زمان از سرمایه‌های مقدس و غیرقابل بحث در میان مسلمانان اهل سنت به شمار می‌رفت، بی‌محابا نقد کردند، اما نوع بازخوانی مرنیسی از تراث با دیگران تفاوت داشت و او می‌خواست تراث را پالایش و به زعم خود سنت نبوی و بخش‌های فراموش شده در تاریخ اسلام درباره زندگی زنان را، کاوش و مطرح کند. تحلیل‌های او به طور عمده در چارچوب جامعه‌شناسی تاریخی قرار می‌گیرند.

ادبیات پژوهشی، رویکردهای پساساختارگرایی و تحلیل‌های تاریخی و تفصیلی در کشورهای شمال آفریقا به دلیل غلبه فرهنگ فرانسوی، با سنت فرانسوی‌ها سازگار است. مرنیسی نیز به واسطه آن که دانش‌آموخته آکادمی‌های فرانسوی بوده است؛ از سنت‌های علمی و روشی آنها تاثیر پذیرفته است.

اگر چه مرنیسی مدعی است از پایگاه زن مسلمان به بازخوانی تاریخ اسلام و فقه می‌پردازد، نوشته‌های او به وضوح نشان می‌دهند وی تحلیلگری سکولار است زیرا وی به اعتبار و حجیت که از تعهدات یک تحلیلگر تاریخ اسلام و فهمنده فقه اسلامی است کاملا بی‌اعتناست.

به همین جهت برای نشان دادن اقتدار زن مسلمان برایش فرقی نمی‌کند گستاخی هند همسر نومسلمان ابوسفیان در مقابل پیامبر اسلام را نقل کند یا خروج عایشه بر خلیفه مشروع زمان و فرماندهی جنگ جمل را یا شخصیت فرهیخته و نورانی حضرت سکینه دختر امام حسین(ع) را.

مرنیسی همواره بر گزاره‌ها و آموزه‌های فمینیستی تاکید می‌کند و در سخنان وی، حرف جدیدی به عنوان تراز برای فهم مسائل اسلامی به جز همان مولفه‌های فمینیستی وجود ندارد. تمامی سخنان مرنیسی به نوعی برگردان اسلامی شده تحلیل‌های فمینیستی است و او تلاش می‌کند اندیشه‌های اسلامی را با این معیارها سنجش و تنظیم کند.

برای مثال برابری برای وی یک اصل است که در کاوش او قرآن کریم به یک‌باره از شور و خروش در راستای تحقق آن می‌افتد و ساکت می‌شود. در ادعای موهوم مرنیسی خداوند و رسول او در مقابل فرهنگ جامعه مردسالار مجبور به سکوت می‌شوند و دیگر حتی خدا صدای زنان برابری خواه را نمی‌شنود.

در واقع او برای اسلام و منابع اصیل آن یعنی قرآن و پیامبر اکرم(ص) جنبه قدسی قائل نیست و احکام اسلامی را فقط در بستر تحولات اجتماعی فهم می‌کند. به عبارت دیگر مرنیسی با روش‌های جامعه‌شناسی تاریخ و فقه و تفسیر را فهم می‌کند و با سنجه‌های امروزی جامعه کهن را می‌سنجد.

بر خلاف زنان مسلمان ایرانی که با وجود حجاب همواره حضور اجتماعی موثری در جامعه داشته و به ویژه پس از انقلاب اسلامی پیشرفت در عرصه‌های مختلف را با حجاب تجربه کردند، حجاب در کشورهای عربی با گوشه‌نشینی در خانه و بی‌سوادی و عقب‌ماندگی ملازم بوده است.

بنابراین در این بافت تا حدی واکنش امثال مرنیسی به مسأله حجاب قابل درک است. افرادی همچون مرنیسی با مشاهده فاصله نجومی زنان اروپایی و عربی در شاخص سواد، حضور اجتماعی، اشتغال و با توجه دلالت‌های حجاب در جامعه‌اش، در اولین گام به تحلیل تراث می‌پردازد و به نادرستی فهم برخی مقوله‌ها در فهم فقیهان و مفسران برخی مذاهب اسلامی حکم کرده، این نادرستی را به همه دانش فقهی و حدیثی گذشتگان تسری می‌دهد.

بنابراین آنچه آنها را به این فهم واداشته است، نه فقط فهم استشراقی، بلکه درک مستقیم آنها از وضعیت زنان عربی است.

او در تحلیل مسائل، متدها و روش‌های علمی جامعه شناختی را به کار می‌گیرد و از این رو دچار چندگانگی و تضاد در شناخت و فهم دین و روش‌های اجتهادی می‌شود.

تحلیل‌های مرنیسی با واژه‌هایی سروکار دارد که وجه سیاسی آن پررنگ است، به عنوان مثال عایشه برای او اعتنای بیشتری نسبت به حضرت زهرا(س) دارد، زیرا در تاریخ سیاسی مکتوب اهل سنت هزاران صفحه درباره عایشه و حرکت اعتراضی او وجود دارد، اما شاید ۱۰ صفحه در مورد صدیقه طاهره(س) در کتب اهل سنت نباشد. و به ویژه کتب آنها درباره عمق عبودیت، دانش و اقتدار اجتماعی ایشان در مقابل باطل ساکت است.

مرنیسی اصولا با چهره عارفانه زن مسلمان کاری ندارد اما در عوض وجه عصیان‌گری و مخالفت سیاسی و تکاپوی اجتماعی برایش بسیار مهم است.

ضعف گستره دانش لازم برای فهم دین، عدم آگاهی از روش فهم دین و تحمیل روش جامعه‌شناسی بر فهم متون دین، قدسیت‌زدایی و عقل‌گرایی پست مدرنی‌اش و بی اعتنایی به حجیت و اعتبار و اسلوب آن، اغراق در تحلیل زنانه و مبالغه در کشف بعد زنانه تاریخ در کنار اسطوره‌گرایی تخیلی‌اش کتب او را برای اسلام‌شناسان و زن پژوهان مسلمان از اعتبار ساقط کرده است.

آثار

• «زنان پرده‌نشین و نخبگان جوشن‌پوش»
• «ملکه‌های فراموش شده در سرزمین‌های خلافت اسلامی» (۱۹۹۰)
• «فراسوی حجاب: پویایی روابط زنان و مردان در جامعه مسلمان»(۱۹۷۵)
• «زنان بر بال‌های رویا»
• «اسلام و دموکراسی: ترس از دنیای مدرن» (۱۹۹۲)
• «انجام پیکار هر روزه: گفت وگو با زنان مراکشی»
• «شورش زنان و حافظه اسلامی».

جوایز

فاطمه مرنیسی به همراه سوزان سونتاگ، نویسنده و نظریه‌پرداز آمریکایی، در سال ۲۰۰۳م برنده جایزه شاهدخت آستوریاس در شاخه ادبیات شد که به‌طور سالانه توسط بنیاد شاهزاده آستوریاس در اسپانیا اهدا می‌شود.

منابع

• «درباره فاطمه مُرنیسی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 10 اسفند 1398ش، تاریخ بازدید: 25 بهمن 1401ش.
• « نشست بازخوانی اندیشه‌های فاطمه مرنیسی» ، مرکز تحقیقات زن و خانواده، تاریخ بازدید: 25 بهمن 1401ش.
• «گذری بر اندیشه‌های فاطمه مرنیسی»، زنان امروز، تاریخ درج مطلب: 25 بهمن 1397ش، تاریخ بازدید: 25 بهمن 1401ش.