فمینیسم اسلامی

فمینیسم اسلامی؛ جمع بین اسلام و فمینیسم.

فمینیسم اسلامی جریانی ‌متاثر از فمینیسم است که در دهه‌های اخیر در کشورهای اسلامی، از جمله ایران رواج پیدا کرده است. فمینیست‌های مسلمان در‌پی ترویج نگرشی نو به آموزه‌های دینی و سنت‌های رایج و تفسیری خاص از آن هستند. آنان با تمسک به منابع دینی در پی ارائه تفسیری عرف‌گرا و مدرن از دین هستند و بر لزوم تفسیر زنانه و اجتهاد در راستای احقاق حقوق زنان اصرار دارند.

اومانیسم اسلامی، عدالت عرفی، تاکید بر مساوات، آزادی و فرد گرایی، تقدم جامعه‌گرایی بر خانواده‌گرایی و تاکید بر مشارکت اجتماعی، تفکیک میان جنس و جنسیت، برابری حقوق زن و مرد اصلی‌ترین مبانی فکری است که فمینیسم اسلامی به آن تکیه می‌کند.

پیشینه فمینیسم اسلامی

در دوران اوج اسلام‌گرایی در خاورمیانه و گسترش دیدگاه‌های متفاوت در اندیشه فمینیستی، جریانی خاص مربوط به مباحث زنان در جهان اسلام شکل گرفت که به‌دنبال گسترش برابری در همه عرصه‌های زندگی بود. این جریان به نقد فرهنگ اسلامی پرداخت.

فمینیسم اسلامی در عرصه بین‌المللی از نیمه اول قرن بیستم میلادی همزمان با پیدایش برخی تحولات در عرصه بین المللی از جمله جنگ‌های جهانی اول و دوم، به تدریج شکل گرفت.

عده‌ای از فمینیست‌های مسلمان، از نیمه دوم قرن بیستم با رواج مفهوم حقوق بشر و به‌ویژه حقوق و آزادی‌های زنان در عرصه بین المللی، تصویب اسناد و معاهدات حقوق بشری، به خصوص کنوانسیون منع کلیه اشکال تبعیض علیه زنان و اوج گرفتن جنبش‌های آزادی‌خواهانه زنان که اغلب سویه سکولاریتی داشت، درصدد نظریه‌پردازی پیرآمون فمینیسم اسلامی برآمدند.

نظریه‌پردازان فمینیسم اسلامی مدعی‌اند که یافته‌ها و رسالت اصلی خویش را از قرآن استنباط نموده‌اند. آنها اعتقاد دارند که حقوق و عدالت برای همه اعم از زن و مرد ارمغان قرآن برای بشریت است.

گروه‌های فمینیسم اسلامی

فمینیست اسلامی شامل دو گروه است:

1. افرادی که به دلیل عدم استقبال جوامع اسلامی از ادبیات فمینیسم رادیکال و لیبرال به‌صورت عریان، از اسلام به مثابه یک سیاست راهبردی برای توسعه این مفاهیم استفاده می‌کنند. در واقع استفاده از ادبیات دینی در طرح دیدگاه‌های فمینیستی و ایجاد تعدیل در این دیدگاه، تنها راه دفاع از آموزه‌های فمینیستی و ایجاد جنبش‌های زنانه‌ای است که هدف آن مقابله با اصول گرایی و بنیادگرایی اسلامی است.
2. افرادی از روشنفکران مسلمان آشنا با فرهنگ مدرن، که قائل به ضروری بودن اصلاحات در دین با ترازوی فرهنگ مدرن هستند. اینان از یک سو به دلیل داشتن رابطه عاطفی با دین و از سوی دیگر به دلیل پذیرش بن مایه‌های فرهنگ مدرن به عنوان محصول عقل بشری، به چنین نتیجه‌ای رسیده‌اند. از نظر آنان چالش اساسی میان تجدد و سنت، با شکل‌گیری ادبیات انتقادی دینی و عاریت گرفتن از مفاهیم بنیادین فرهنگ مدرن چون آزادی، فرد گرایی، برابری و عرف‌گرایی، قابل حل است.

مبانی فکری فمینیسم اسلامی

صاحب‌نظران مروج دیدگاه فمینیسم اسلامی، معتقدند مفاهیم ثابتی مانند ؛ اومانیسم، عدالت، تساوی، آزادی، خانواده، جنسیت، برابری حقوقی زن و مرد و مشارکت اجتماعی، از دین قابل استنباط است. از آنجایی که عدالت و برابری جنسیتی انگاره بنیادین فمینیسم است، فقط به این دو مفهوم در این مقاله پرداخته می‌شود.

1. عدالت: عدالت عرفی، عدالت مد نظر فمینیست‌های اسلامیاست، نه عدالت عقلی. عدالت عرفی مفهومی تغییر پذیر است به‌این معنا‌که هر زمان جامعه علمی بر آن صحه بگذارد، عدالت است، اگر چه در زمان‌های دیگر مورد تایید نبوده باشد. لذا مشخص است که عدالت گرچه از اهداف دین است، اما عدالت موردنظر روشنفکران و فمینیست‌های اسلامی در ذات خود تغییر پذیر است و با آن می‌توان بسیاری از احکام زنان را که در تصور جامعه کنونی ما ناعادلانه تلقی می‌شود، لغو کرد.
2. برابری حقوقی زن و مرد: مسائل حقوقی ، دغدغه اصلی فمینیست‌های اسلامی است. به‌همین دلیل برای دست‌یابی به نظام حقوقی برابر در اسلام در مواردی چون قضاوت، شهادت، ارث، دیه، ازدواج و... تلاش‌های قابل توجهی کرده‌اند.از کنوانسیون محو کلیه اشکال تبعیض علیه زنان به‌دلیل بنا شدن بر پایه مفهوم تشابه به‌شدت حمایت می‌کنند. فمینیست‌های اسلامی برای استیفای حقوق زنان بر برابری قانونی زن و مرد تاکید می‌کنند. اصلاحات مد نظر آنان، خصوصا در محور روابط خانوادگی، بیشتر رنگ و بوی حقوقی دارد.

شاخصه‌های تفکر فمینیسم اسلامی

فمینیست‌های اسلامی برای تطبیق متون دینی با اعتقادات نشأت‌گرفته از فمینیست غرب‌گرا به تاویل آیات قرآن می‌پردازد. این درحالی‌ است که روش اجتهادی تفسیر آیات قرآنی و روایات تنها در چارچوب اصول پذیرفته شده عقیدتی و شرعی معتبر است. به هر حال شاخصه‌های اصلی تفکر فمینیسم اسلامی در سه محور بیان می‌شود:

1. جداانگاری دین‌داری و دین‌مداری
2. انکار احکام ثابت
3. نگاه منفی به نقش زنان در خانواده

نظریه عدم امکان مفهومی فمینیسم اسلامی

درباره عدم امکان جمع مفهومی فمینیسم اسلامی، سه دسته از مخالفان وجود دارند؛

1. تأکید بر مفهوم فمینیسم: این دسته از مخالفان با بررسی مفهوم فمینیسم، تناقض این مفهوم با مفهوم اسلام را نشان می‌دهند و رأی بر ناممكن بودن مفهوم فمینیسم اسلامی می‌دهند.
2. تأکید بر موفق نبودن فمینیسم اسلامی: عده‌ای دیگر از مخالفان فمینیسم اسلامی، مخالفتشان به‌دلیل ناموفق بودن فمینیسم اسلامی در رسیدن به اهداف مد‌نظر خودش است. زیرا با وجود گذشت دو دهه از پیدایش آن هنوز موفق به برابری حقوقی میان زنان و مردان در جوامع اسلامی نشده است. لذا، امکان مفهومی آن را به چالش كشیده و معتقد به ناممكن بودن آن هستند.
3. تأکید بر منطق کلامی مفهوم فمینیسم اسلامی: این دسته تلاش می‌كنند به اثبات عدم امکان مفهومی فمینیسم اسلامی به‌لحاظ منطق کلامی و زبانی بپردازند. این عده اعتقاد دارند دو مفهوم فمینیسم و اسلام از نظر منطق کلامی با یکدیگر متضادند و حتی امکان وقوعی این نوع فمینیسم در مفهوم نیز وجود ندارد.

نظریه امکان مفهومی فمینیسم اسلامی

فمینیسم‌های اسلامی معتقدند بین اسلام و فمینیسم می‌توان جمع کرد. اگر فمینیسم یک ایدئولوژی تلقی شود، طبیعتاً نمی‌توان گفت فمینیسم اسلامی، چون اسلام یک ایدئولوژی است و نمی‌تواند ایدئولوژی دیگری را در کنار اسلام قرار داد.

اما فمینیسم یک ایدئولوژی نیست، بلکه یک نهضت اجتماعی برابری‌طلبانه برای زنان است. می‌توان با حفظ هویت اسلامی، فمینیسم هم بود و از حقوق و آزادی‌های زنان و کسب موقعیت‌های برابر برای آنان دفاع کرد. وجود مکاتب مختلف فمینیستی در واقع نشانگر این است که فمینیست اساساً یک ایدئولوژی نیست بلکه یک روند تاریخی و اجتماعی است.

طرفداران نظریه امکان مفهومی فمینیسم اسلامی دو دسته هستند:

1. موافقان تاکتیک محور: در نظر موافقان تاکتیک محور، باید از ظرفیت‌های اسلام برای بهبود وضعیت زنان استفاده کرد. دغدغه‌ی اصلی این عده فمینیسم اسلامی نیست، اما برای رسیدن به آزادی و ایجاد تغییر در وضعیت زنان مسلمان، در پی ترویج فمینیستی هستند. اینان از هرگونه تفرقه و جدایی میان زنان مسلمان بیم‌ناک هستند. نیره توحیدی را می‌توان در این گروه قرار داد.
2. استراتژی محور: موافقان استراتژی محور، به فمینیسم اسلامی به عنوان یک استراتژی نگاه می‌کنند. این گروه معتقدند؛ فمینیسم آزادی‌طلبانه‌ی موج دوم در ذات اسلام وجود دارد. از این رو آزادی حقیقی از آن فمینیسم اسلامی است. گروه دوم خود به سه دسته تقسیم می‌شود:
   1. موافقان با استراتژی مساوات مدرن‌محور: طرفداران این گروه بر این اعتقادند که مساوات مدرن در اسلام وجود دارد.
   2. موافقان با استراتژی اسلام‌محور: این گروه اعتقاد دارند که حقوق اسلامی برتر است و مسلمانان باید به آن برگردند.
   3. موافقان با استراتژی تحدید مفهوم اسلام: این گروه اسلام را در جنبه فردی می‌پذیرند نه در حیطه حكومت یا سیاست اسلامی. بنابراین با تحدید مفهوم اسلام به مسلمانان طرفدار حقوق زنان و اسلام، مفهوم فمینیسم اسلامی را فمینیسم مسلمان به‌کار می‌برند.

منبع

• حسین‌زاده، ابوالحسن، عباسیان، حسین، «نقد و بررسی مبانی فکری و شاخصه‌های فمینیسم اسلامی، دو فصلنامه علمی پژوهشی انسان پژوهی دینی»، سال دوازدهم، شماره ۳۴، پاییز و زمستان ۱۳۹۴.

• كرمی، محمد تقی، محبوبی شریعت پناهی، نسیم السادات، «فمینیسم اسلامی، مفاهیم و امکان‌ها، فصلنامه شورای فرهنگی اجتماعی زنان و خانواده»، سال پانزدهم، شماره 59، بهار 1392.
• شفیعی رودپشتی، میثم؛ خسروانیان، حمیدرضا، «نگاهی انتقادی بر فمینیسم اسلامی و ارزیابی میزان گرایش دانشجویان دختر به آن(مطالعه موردی: دانشجویان دختر مؤسسة آموزش عالی جهاد دانشگاهی یزد)»، پژوهش‌نامه زنان، سال دوم، شماره دوم، 1390.