زن در عصر جاهلیت: تفاوت میان نسخه‌ها

<big>'''زن در عصر جاهلیت؛'''</big> موقعیت و نقش‌های جنسیتی زنان در جامعه جاهلی.

در عصر جاهلیت، زنان نسبت به مردان دارای موقعیت بسیار پایینی بودند. زن به‌مثابه کالا بود و ملک مرد به‌شمار می‌رفت. مرد، مالک خانواده و زن خدمت‌کار مرد بود. در انتخاب همسر نقش اصلی را مرد داشت. الگوهای نکاح حاکی از تاریکی این عصر برای زنان است. زن در موقعیت مادری اما دارای حرمت تلقی می‌شد. زنان همزمان با خانه‌داری به شوهران خود در کارهای بیرونی نیز کمک می‌کردند. عرصه سیاست کاملا مردانه بود، اما در جنگ‌ها، زنان از عوامل انگیزه‌ساز برای مردان محسوب می‌شدند. زنان در اقتصاد و فرهنگ نیز حضور محدود داشتند و عمدتا از زنان بهره‌کشی جنسی صورت می‌گرفت.   

جاهليت مفهوم قرآنی است. <ref>جعفريان، تاريخ سياسي اسلام، 1380ش، ص153.</ref> بر اساس ويژگي‌‌هاي معنايي و موارد استعمال جاهلیت در قرآن، جهل صرفاً ناداني نیست <ref>مصطفوي، التحقيق في الکلمات القرآن الکريم، 1416ق، ج2، ذيل واژه جهل.</ref> بلکه به‌معناي سفاهت و بي‌اعتنايي به حقيقت نيز به کار می‌رود. هرچند ناداني مذموم است، امّا آن‌چه تقبیح می‌شود، جهالت به‌معناي دوم است. ندانستن اگر توام با عناد نباشد عذر شمرده می‌شود، اما بی‌اعتنایی به حقیقت عذاب‌آور است. <ref>محبی، قیام عاشورا و احیای تفکر دینی، 1400ش، ص68-67.</ref> جاهلیّت به‌ این معنا عبارت از غلبه نیروی شهوت و غضب انسانی بر محیط زندگی است. <ref>[https://farsi.khamenei.ir/newspart-index?tid=1907 خامنه‌ای، «جاهلیت، جاهلیت مدرن»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.]</ref> زمخشری معتقد است؛ منظور از عصر جاهلیت اولی که در قرآن آمده است؛ جاهلیت کفر قبل از اسلام است، در مقابل آن جاهلیت دیگری وجود دارد که بعد از اسلام به وجود آمد که جاهلیت فسق و فجور است.<ref>[https://www.shia-news.com/fa/news/197719/%D8%A8%D9%87-%DA%86%D9%87-%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%DB%8C-%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86-%D8%AC%D8%A7%D9%87%D9%84%DB%8C%D8%AA-%DA%AF%D9%81%D8%AA%D9%87-%D9%85%DB%8C%E2%80%8C%D8%B4%D9%88%D8%AF-%D9%88-%D9%85%D «به چه دوره‌ای زمان جاهلیت گفته می‌شود»، شیعه نیوز.] </ref>   

برخی معتقدند؛ زن در عصر جاهلیت از منزلت بالا، استقلال و آزادی برخوردار بوده است و گاهی زنان در جنگ، سیاست، تجارت، صنعت و شعر به موقعیت‌های بالایی می‌رسیدند؛ اما به اعتقاد بسیاری از پژوهشگران؛ با قطع نظر از موارد محدود، منزلت زن عمدتا در این عصر چنان پایین و ناچیز بود که از آن دوره تاریخی به عصر تاریکی برای زنان تعبیر می‌شود.<ref> [https://www.mizanonline.ir/fa/news/291452/%D9%86%D9%82%D8%B4-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C-%D8%B2%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%87-%D8%AC%D8%A7%D9%87%D9%84%DB%8C%D8%AA «نقش اجتماعی زن در دوره جاهلیت»، خبرگزاری میزان.]</ref> جاهليت در فرهنگ قرآني صرفاً يک حالت ذهني و فردي نيست بلکه به‌عنوان نظام ساخت‌يافتة فرهنگي است که در قالب بت‌پرستي، <ref>سوره زمر، آیه 3.</ref> انکار معاد، <ref>سوره جاثيه، آیه 24.</ref> تعصبات نژادي، <ref>سوره تكاثر، آیه 2-1.</ref> غارت‌گري و جنگ‌‌هاي مستمر قبيله‌اي <ref>سوره آل‏عمران، آیه 103.</ref> قساوت و شقاوت، <ref>سوره تكوير، آیه 9-8.</ref> جهل و خرافه‌گرايي <ref>سوره اعراف، آیه 157.</ref> ظاهرشده و نشان‌دهنده مجموعة باورها و کردارهای رايج در جامعه جاهلي است. انسان‌ جاهلي در قالب منطق متناسب با فرهنگ جاهلي، نه‌تنها واقعيت‌ها و پديده‌‌هاي پيراموني خويش را می‌فهمید که خود را با همین منطق معنا کرده و جايگاه خویش را در نظام عالم تعريف و تعيين مي‌کرد.<ref>محبی، قیام عاشورا و احیای تفکر دینی، 1400ش، ص69.</ref>   

در عصر جاهلیت، زن ﺑﺮزخی ﺑﯿﻦ ﺣﯿﻮان و اﻧﺴﺎن دانسته شده و هدف از خلقتش فقط تکثیر نسل و خدمت به مرد تلقی می‌شد. <ref>[http://ensani.ir/file/download/article/20160823140659-10066-74.pdf پیرمرادیان و دیگران، «ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ وﺿﻌﯿﺖ زن در دورهﺟﺎﻫﻠﯿﺖو ﺑﻌﺪ از اﺳﻼم»، 1394ش، ص58.]</ref> زن از نظر اعراب، كالايي بود كه پس از مرگ شوهر، به پسر او از زن‌هاي ديگرش، منتقل مي‌شد.<ref>[https://hadana.ir/%D8%AC%D8%A7%DB%8C%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%B2%D9%86-%D9%88-%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%B9%D8%B5%D8%B1-%D8%AC%D8%A7%D9%87%D9%84%DB%8C%D8%AA/ واعظی، «جایگاه زن و خانواده در عصر جاهلیت» 1388ش، ص138.]</ref> پسران به‌دلیل این‌که در آینده مدافعان قبیله خواهند بود، نسبت به دختران که در جنگ‌ها جز مزاحمت و بی‌آبرویی هنگام اسارت نفعی نداشتند، برتر بودند. <ref>محبی، «زن در افغانستان؛ از انکار ماهیت انسانی تا نفی هویت زنانگی»، 1395ش، ص174.</ref> نفرت از دختران گاهی منجر به زنده به‌گور کردن آنان می‌شد. <ref>سوره تکویر، آیه 9-8.</ref> زنان، معمولا از ارث محروم بودند و علت آن را هم در این می‌دانستند که زنان نقش جدی در جنگ و جلب منافع اقتصادی برای قبیله نداشتند. دختران را فروخته و مهریه‌شان را پدر یا ولی آن‌ها تصاحب می‌کرد. <ref>واعظی، وضعیت زن در عصر اسلامی، 1390ش، ص91-90.</ref> بهترین زن، زنی بود که دارای پسران زیادی باشد.<ref>«نقش اجتماعی زن در دوره جاهلیت»، خبرگزاری میزان.</ref> زن ملک مرد بود <ref>عنبرسوز، زن در ایران باستان، 1389ش، ص32.</ref> و زنا، هتک حق تملک شوهر بر همسرش دانسته می‌شد؛ <ref>فربد، در آمدی بر خانواده و خویشاوندی، 1388ش، ص61.</ref> لذا تنها زنایی عیب بود که مرد غریبه بدون اجازه شوهر با زنش همبستر می‌شد.<ref>واعظی، وضعیت زن در عصر اسلامی، 1390ش، ص32.</ref>   

در جامعه جاهلي، معمولا مرد از حق انتخاب همسر برخوردار بود و زن كمتر در اين‌باره نقشي ايفا مي‌كرد. چنان‌كه حق اول نسبت به هر دختر، براي پسر عموي او بود و اگر پسرعمو به ازدواج با دختر تصميم داشت، ديگران حق پيش‌قدمي نداشتند. <ref>[https://hadana.ir/%D8%AC%D8%A7%DB%8C%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%B2%D9%86-%D9%88-%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%B9%D8%B5%D8%B1-%D8%AC%D8%A7%D9%87%D9%84%DB%8C%D8%AA/ واعظی، «جایگاه زن و خانواده در عصر جاهلیت» 1388ش، ص139.]</ref> معیارهای ازدواج عمدتا ناظر به اصالت خون بود، ازدواج عرب با غیر عرب ننگ تلقی شده و هیچ‌گاه ثروت نمی‌توانست جای شرافت نَسبی را بگیرد. <ref>واعظی، وضعیت زن در عصر اسلامی، 1390ش، ص42.</ref> تعدد زوجات برای مرد محدویتی نداشت. ازدواج الگوهای متعددی داشت، از جمله؛ نکاح بعوله مبتنی بر خواستگاری، مهریه و عقد بود. از ازدواج موقت و ازدواج با زن پدر به ترتیب به متعه و ضیزن تعبیر می‌شد. نکاح شغار ناظر به نکاح مردان با دختران همدیگر بود. در نکاح بدل، مردان همسران خود را مبادله می‌کردند. استبضاع، نکاحی بود که مردی به‌منظور داشتن فرزندان نیرومند و شجاع، همسرش را در اختیار مرد مناسب قرار می‌داد. طلاق حق مرد بود و زن حق ازدواج مجدد را نداشت، چون مرد نمی‌خواست زن سابقش را با مرد دیگری ببیند.<ref>[https://www.mizanonline.ir/fa/news/291452/%D9%86%D9%82%D8%B4-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C-%D8%B2%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%87-%D8%AC%D8%A7%D9%87%D9%84%DB%8C%D8%AA «نقش اجتماعی زن در دوره جاهلیت»، خبرگزاری میزان.]</ref> طلاق در بيشتر موارد از روي غضب و به قصد انتقام‌جويي يا تنبيه زن يا قبيله او صورت می‌گرفت. البته برخي از زنان اشراف كه منزلت بالايي داشتند، از همان ابتدا شرط مي‌كردند كه طلاق به دست خودشان باشد و شوهر نيز قبول مي‌كرد.<ref> [https://hadana.ir/%D8%AC%D8%A7%DB%8C%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%B2%D9%86-%D9%88-%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%B9%D8%B5%D8%B1-%D8%AC%D8%A7%D9%87%D9%84%DB%8C%D8%AA/ واعظی، «جایگاه زن و خانواده در عصر جاهلیت» 1388ش، ص140.]</ref>  

مرد در عصر جاهليت، مالك خانواده بود. زن در خانواده ﺧﺎدم ﻣﺮد ﺑﻮد و کمتر می‌توانست به‌ مقام شریک زندگی او ارتقا یابد. انتظار مرد از همسرش این بود که پسران زیادی به دنیا بیاورد و وظیفه زن عمدتا زادن و پروراندن مردان جنگ‌جو بود. ﻧﻘﺶ ﻣﺎدری ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻘﺶﻫﺎي زن پر رنگ‌تر بود و ﻋﺮبﻫﺎ ﺗﺎ زن، ﻣﺎدر ﻧﺸﺪه ﺑﻮد او را ﺧﻮار می‌داﻧﺴﺘﻨﺪ وقتی مادر می‌شد احترام زیادی پیدا کرده و معتقد بودند؛ زن قابل تعویض است ولی مادر عوض‌شدنی نیست. <ref>[http://ensani.ir/file/download/article/20160823140659-10066-74.pdf پیرمرادیان و دیگران، «ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ وﺿﻌﯿﺖ زن در دورهﺟﺎﻫﻠﯿﺖو ﺑﻌﺪ از اﺳﻼم»، 1394ش، ص72-75.].</ref> زن در موقعیت قینه و جاریه جزو اموال مرد به‌حساب می‌آمد؛ اما زنان آزاد، در امر تربیت اولاد با مرد مشارکت داشته، دوشیدن شیر حیوانات، <ref>[https://kms.bou.ac.ir/wp-content/uploads/2019/08/%D8%AA%D8%AD%D9%88%D9%84-%D9%88-%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1-%D8%AC%D8%A7%DB%8C%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%B2%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%AC%D8%B2%DB%8C%D8%B1%D9%87-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8.pdf روح‌الهی امیری، «تحول و تطور جایگاه زن در جزیره العرب»، 1387ش، ص43.]</ref> بافندگی، صاف‌کردن نیزه، دباغی پوست، <ref>[http://ensani.ir/file/download/article/20160823140659-10066-74.pdf پیرمرادیان و دیگران، «ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ وﺿﻌﯿﺖ زن در دورهﺟﺎﻫﻠﯿﺖو ﺑﻌﺪ از اﺳﻼم»، 1394ش، ص75.]</ref> پخت نان، نظافت، خياطي و اصلاح خيمه نیز از دیگر مسئولیت‌های زن بود. همچنين زن در دامداري، تهيه آب و جمع‌آوري هيزم مشاركت می‌کرد. <ref>[https://hadana.ir/%D8%AC%D8%A7%DB%8C%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%B2%D9%86-%D9%88-%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%B9%D8%B5%D8%B1-%D8%AC%D8%A7%D9%87%D9%84%DB%8C%D8%AA/ واعظی، «جایگاه زن و خانواده در عصر جاهلیت» 1388ش، ص150.]</ref> البته زنان اشراف‌زاده آنهم به تبع منزلت پدر یا شوهر، کنیزانی داشتند و در مجالس با حشمت و وقار شرکت می‌کردند.<ref>[https://kms.bou.ac.ir/wp-content/uploads/2019/08/%D8%AA%D8%AD%D9%88%D9%84-%D9%88-%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1-%D8%AC%D8%A7%DB%8C%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%B2%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%AC%D8%B2%DB%8C%D8%B1%D9%87-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8.pdf روح‌الهی امیری، «تحول و تطور جایگاه زن در جزیره العرب»، 1387ش، ص43.]</ref>   

مشاركت اجتماعي زنان در عصر جاهليت رويه‌ واحدی نداشت؛ تعاملات اجتماعي نه‌تنها میان قبایل، متفاوت که حتی در يك قبيله، متنوع بود. به‌طور کلی زنان از پوشش مناسب برخوردار نبودند. تنوع لباس و زينت زنان ارتباط مستقيم با محيط اجتماعي و طبيعي آنان داشت. زنان و مردان به سهولت با هم معاشرت کرده و نگاه به همديگر هيچ‌گونه عیبی دانسته نمی‌شد. بر اساس گزارش‌های تاریخی، زنان در فعالیت‌های سیاسی مشارکت نداشتند با این حال حضور آنها در جنگ‌ها و در پشت صحنه‌های جنگی بسیار ملموس بود. <ref>[https://www.mizanonline.ir/fa/news/291452/%D9%86%D9%82%D8%B4-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C-%D8%B2%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%87-%D8%AC%D8%A7%D9%87%D9%84%DB%8C%D8%AA «نقش اجتماعی زن در دوره جاهلیت»، خبرگزاری میزان.]</ref> زن در جنگ‌هاي مردم جاهلي كه از اركان زندگي آنان به‌حساب مي‌آمد، عاملي انگيزه‌ساز و مهيج براي نبرد بود. جنگجويان براي فرار از ننگ اسارتِ زنان و دختران خود نبرد مي‌كردند و دشمن نيز به طمع اسير كردن آنان شمشير مي‌زد. اسارت زنان، عامل هجو و عدم آن عاملي براي تفاخر آنان بود. فرماندهان جنگي، زنان و دختران جنگ‌جويان را در جنگ‌ها به همراه مي‌آوردند تا آنان براي حفظ آبروي خود جدی‌تر جنگ کنند. زنان با سرودن اشعار و نواختن دف، مردان را به مقاومت و مبارزه فرا مي‌خواندند.<ref>[https://hadana.ir/%D8%AC%D8%A7%DB%8C%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%B2%D9%86-%D9%88-%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%B9%D8%B5%D8%B1-%D8%AC%D8%A7%D9%87%D9%84%DB%8C%D8%AA/ واعظی، «جایگاه زن و خانواده در عصر جاهلیت» 1388ش، ص155.]</ref>  زنان به مداوای مجروحان و آب‌دادن به جنگ‌جویان نیز پرداخته و گاهی به‌طور مستقیم در جنگ شرکت می‌کردند. در موقع صلح برخی زنان به همسران خود کمک می‌کردند یا به‌طور مستقل به برخی کارهای دیگر می‌پرداختند.<ref>[https://kms.bou.ac.ir/wp-content/uploads/2019/08/%D8%AA%D8%AD%D9%88%D9%84-%D9%88-%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1-%D8%AC%D8%A7%DB%8C%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%B2%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%AC%D8%B2%DB%8C%D8%B1%D9%87-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8.pdf روح‌الهی امیری، «تحول و تطور جایگاه زن در جزیره العرب»، 1387ش، ص45.]</ref>   

در عصر جاهلیت مردان به‌دلیل برخورداري از ويژگي‌هاي جسمي و روحي، در عرصه اقتصادي حرف اول را مي‌زدند اما زنان نیز به‌طور نسبی دارای حق مالكيت بوده و در این عرصه‌ فعالیت‌هایی داشتند. تجارت يكي از شغل‌هايي بود كه برخي زنان انجام مي‌دادند. معروف‌ترين آنان خديجه همسر پيامبر اسلام بود. او مردان را براي تجارت استخدام می‌کرد. برخي از زنان به فروشندگي مشغول بودند؛ عطرفروشي زناني به نام حَولاء و مِنشم در منابع تاريخي گزارش شده است. ام مَعبَد خُزاعيه مواد غذايي مي‌فروخت. قابلگي و پرستاري از ديگر مشاغل زنان در عصر جاهلي بود. زنان در برخي از صنايع نيز سررشته داشتند. زني به نام ردينه به اسلحه‌سازي اشتغال داشت و نيزه‌هاي او از جهت كيفيت مشهور بود. آرايش‌گري از مشاغلي بود كه زنان بسياري به آن مشغول بودند. مديحه‌سرايي برای کسب درآمد از مشاغلی بود كه زنان در آن حضوري پررنگ داشتند. از ديگر مشاغل رايج، دايگي و حضانت كودكان بود. مردم جاهلي براي بالا رفتن خصلت‌هاي والا، به ويژه فصاحت، بلاغت و جنگ‌آوري، فرزندان خود را به دايه‌هاي باديه‌نشين مي‌سپردند. مشهورترين آنان حليمه سعديه بود كه دايگي پيامبر اسلام را به‌عهده داشت. از جمله اشتغال زنان، كسب جنسي بود؛ برخي افراد از كنيزان خود به‌منظور جلب منافع اقتصادي استفاده می‌کردند. برخی هنگام قحطي، همسران خود را در اختيار دیگران قرار داده و كاسبي مي‌كردند. تعدادی از زنان که معروف به «اصحاب الرايات» بودند تن‌فروشی مي‌كردند.  

جامعه جاهلی به‌طور عموم دچار محرومیت شدید از علم و دانش بود. از میان زنان تنها از زنی به نام شفاء یاد می‌شود که سواد خواندن و نوشتن داشت. شعر و خطابه از جلوه‌هاي اصلي فرهنگ عصر جاهلیت به‌شمار می‌رفت. عرب‌ها ابعاد مختلف زندگي خود را به شعر در مي‌آوردند. قبايل مختلف با عرضه شعراي خود در مجامع عمومي، مثل حج و بازار عكاظ به بهره‌مندي خود از چنين شعرايي افتخار مي‌كردند. زنان جاهلي در اين عرصه، فعال بودند به‌گونه‌اي كه نام برخي از آنان جزء مشاهير شعر جاهلي ذكر شده است. خنساء كه در سرودن شعر شهرت داشت، در بازار عكاظ هشت اشكال به يكي از شعرهاي شاعر مشهور عرب، حسان بن ثابت وارد كرد. زني ديگر به نام ام‌جندب به‌دلیل توانايي‌اش در عرصه شعر، داور انتخابِ بهترين اشعار مي‌شد. بيشتر اشعار زنان جاهلي در رساي پدر، برادر و شوهر يا ديگر بزرگان قبيله بود. دختران عبدالمطلب نيز به درخواست پدر قبل از مرگش در رساي او في‌البداهه شعر سرودند. از مضامين رايج شعر جاهلي، مقوله معشوقه بود و زن در شعر جاهلي به‌گونه‌اي توصيف شده است كه فقط در پي شهوت و مال است. خطابه از دیگر عرصه‌هایی بود که زنان در آن نقش جدی ایفا می‌کردند.

قرآن کریم

«به چه دوره‌ای زمان جاهلیت گفته می‌شود»، شیعه نیوز، تاریخ درج: 1 مهر 1398ش.

پیرمرادیان، ﻣﺼﻄفی، اﺻﻼحی، ﻣﺘﯿﻦ‌اﻟﺴﺎدات و اﺻﻼحی، ﻣﻬﺸﯿﺪاﻟﺴﺎدات، «ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ وﺿﻌﯿﺖ زن در دوره ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ و ﺑﻌﺪ از اﺳﻼم»، ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻮ، ﺷﻤﺎرهﯾﺎزدﻫﻢ، ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن 1394ش.

جعفريان، رسول، تاريخ سياسي اسلام، قم، انتشارات دليل، چاپ اول، 1380.

خامنه‌ای، سیدعلی، «جاهلیت، جاهلیت مدرن»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ سخنرانی: 26 اردیبهشت 1394ش.

روح‌الهی امیری، زهرا، «تحول و تطور جایگاه زن در جزیره العرب»، در طهورا، سال اول، شماره دوم، 1387ش.  

عنبرسوز، مریم، زن در ایران باستان، تهران: روشنگران و مطالعات زنان، 1389ش.

فربد، محمدصادق، در آمدی بر خانواده و خویشاوندی، (انسان شناسی خانواده و خویشاوندی)، تهران، دانژه، 1388ش.

محبی، محمدعارف، «زن در افغانستان؛ از انکار ماهیت انسانی تا نفی هویت زنانگی»، فصلنامه اندیشه معاصر، شماره 5، پاییز 1395ش.

محبی، محمدعارف، قیام عاشورا و احیای تفکر دینی، نجف، مؤسسه وارث الانبیاء، 1400ش،

مصطفوي، حسن، التحقيق في كلمات القرآن الكريم‏، تهران‏، وزارت ارشاد، چاپ اول، ‏1416ق.

«نقش اجتماعی زن در دوره جاهلیت»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج: 28 اسفند 1395ش.

واعظی، محمدجواد، «جایگاه زن و خانواده در عصر جاهلیت» در تاريخ اسلام در آينه پژوهش24، زمستان 1388ش. از صفحه 135 تا ص 160

واعظی، محمدجواد، وضعیت زن در عصر اسلامی(نیم‌قرن اول هجری) قم: موسسه امام خمینی، 1390ش.

[[رده:ویکی‌زندگی]]