زن در عصر جاهلیت

زن در عصر جاهلیت؛ موقعیت و نقش‌های جنسیتی زنان در جامعه جاهلی.

در عصر جاهلیت، زنان نسبت به مردان دارای موقعیت بسیار پایینی بودند. زن به‌مثابه کالا بود و ملک مرد به‌شمار می‌رفت. مرد، مالک خانواده و زن خدمت‌کار مرد بود. در انتخاب همسر نقش اصلی را مرد داشت. الگوهای نکاح حاکی از تاریکی این عصر برای زنان است. زن در موقعیت مادری اما دارای حرمت تلقی می‌شد. زنان همزمان با خانه‌داری به شوهران خود در کارهای بیرونی نیز کمک می‌کردند. عرصه سیاست کاملا مردانه بود، اما در جنگ‌ها، زنان از عوامل انگیزه‌ساز برای مردان محسوب می‌شدند. زنان در اقتصاد و فرهنگ نیز حضور محدود داشتند و عمدتا از زنان بهره‌کشی جنسی صورت می‌گرفت.

مفهوم‌شناسی

جاهليت مفهوم قرآنی است. بر اساس ويژگی‌های معنايی و موارد استعمال جاهلیت در قرآن، جهل صرفاً نادانی نیست بلکه به‌معنای سفاهت و بی‌اعتنايی به حقيقت نيز به کار می‌رود. هرچند نادانی مذموم است، امّا آن‌چه تقبیح می‌شود، جهالت به‌معنای دوم است. ندانستن اگر توأم با عناد نباشد عذر شمرده می‌شود، اما بی‌اعتنایی به حقیقت عذاب‌آور است. جاهلیّت به‌ این معنا عبارت از غلبه نیروی شهوت و غضب انسانی بر محیط زندگی است. زمخشری معتقد است؛ منظور از عصر جاهلیت اولی که در قرآن آمده است؛ جاهلیت کفر قبل از اسلام است، در مقابل آن جاهلیت دیگری وجود دارد که بعد از اسلام به وجود آمد که جاهلیت فسق و فجور است.

دیدگاه‌ها

برخی معتقدند؛ زن در عصر جاهلیت از منزلت بالا، استقلال و آزادی برخوردار بوده است و گاهی زنان در جنگ، سیاست، تجارت، صنعت و شعر به موقعیت‌های بالایی می‌رسیدند؛ اما به اعتقاد بسیاری از پژوهشگران؛ با قطع نظر از موارد محدود، منزلت زن عمدتا در این عصر چنان پایین و ناچیز بود که از آن دوره تاریخی به عصر تاریکی برای زنان تعبیر می‌شود. جاهليت در فرهنگ قرآنی صرفا يک حالت ذهنی و فردی نيست بلکه به‌عنوان نظام ساخت‌يافتۀ فرهنگی است که در قالب بت‌پرستی، انکار معاد، تعصبات نژادی، غارت‌گری و جنگ‌‌های مستمر قبيله‌ای قساوت و شقاوت، جهل و خرافه‌گرايی ظاهرشده و نشان‌دهنده مجموعۀ باورها و کردارهای رايج در جامعه جاهلی است. انسان‌ جاهلی در قالب منطق متناسب با فرهنگ جاهلی، نه‌تنها واقعيت‌ها و پديده‌‌های پيرامونی خويش را می‌فهمید که خود را با همین منطق معنا کرده و جايگاه خویش را در نظام عالم تعريف و تعيين می‌کرد.

منزلت زن

در عصر جاهلیت، زن ﺑﺮزخی ﺑﯿﻦ ﺣﯿﻮان و اﻧﺴﺎن دانسته شده و هدف از خلقتش فقط تکثیر نسل و خدمت به مرد تلقی می‌شد. زن از نظر اعراب، كالايی بود كه پس از مرگ شوهر، به پسر او از زن‌های ديگرش، منتقل می‌شد. پسران به‌دلیل این‌که در آینده مدافعان قبیله خواهند بود، نسبت به دختران که در جنگ‌ها جز مزاحمت و بی‌آبرویی هنگام اسارت نفعی نداشتند، برتر بودند. نفرت از دختران گاهی منجر به زنده به‌گور کردن آنان می‌شد. زنان، معمولا از ارث محروم بودند و علت آن را هم در این می‌دانستند که زنان نقش جدی در جنگ و جلب منافع اقتصادی برای قبیله نداشتند. دختران را فروخته و مهریه‌شان را پدر یا ولی آن‌ها تصاحب می‌کرد. بهترین زن، زنی بود که دارای پسران زیادی باشد. زن ملک مرد بود و زنا، هتک حق تملک شوهر بر همسرش دانسته می‌شد؛ لذا تنها زنایی عیب بود که مرد غریبه بدون اجازه شوهر با زنش همبستر می‌شد.

ازدواج در عصر جاهلیت

در جامعه جاهلی، معمولا مرد از حق انتخاب همسر برخوردار بود و زن كمتر در اين‌باره نقشی ايفا مي‌كرد. چنان‌كه حق اول نسبت به هر دختر، برای پسر عموی او بود و اگر پسرعمو به ازدواج با دختر تصميم داشت، ديگران حق پيش‌قدمی نداشتند. معیارهای ازدواج عمدتا ناظر به اصالت خون بود، ازدواج عرب با غیر عرب ننگ تلقی شده و هیچ‌گاه ثروت نمی‌توانست جای شرافت نَسبی را بگیرد. تعدد زوجات برای مرد محدویتی نداشت. ازدواج الگوهای متعددی داشت، از جمله؛ نکاح بعوله مبتنی بر خواستگاری، مهریه و عقد بود. از ازدواج موقت و ازدواج با زن پدر به ترتیب به متعه و ضیزن تعبیر می‌شد. نکاح شغار ناظر به نکاح مردان با دختران همدیگر بود. در نکاح بدل، مردان همسران خود را مبادله می‌کردند. استبضاع، نکاحی بود که مردی به‌منظور داشتن فرزندان نیرومند و شجاع، همسرش را در اختیار مرد مناسب قرار می‌داد. طلاق حق مرد بود و زن حق ازدواج مجدد را نداشت، چون مرد نمی‌خواست زن سابقش را با مرد دیگری ببیند. طلاق در بيشتر موارد از روی غضب و به قصد انتقام‌جويی يا تنبيه زن يا قبيله او صورت می‌گرفت. البته برخی از زنان اشراف كه منزلت بالايی داشتند، از همان ابتدا شرط می‌كردند كه طلاق به دست خودشان باشد و شوهر نيز قبول می‌كرد.

نقش‌های خانوادگی زن

مرد در عصر جاهليت، مالك خانواده بود. زن در خانواده ﺧﺎدم ﻣﺮد به‌شمار آمده و کمتر می‌توانست به‌ مقام شریک زندگی او ارتقا یابد. انتظار مرد از همسرش این بود که پسران زیادی به دنیا بیاورد و وظیفه زن عمدتا زادن و پروراندن مردان جنگ‌جو بود. ﻧﻘﺶ ﻣﺎدری ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻘﺶﻫﺎی زن پر رنگ‌تر بود و ﻋﺮبﻫﺎ ﺗﺎ زن، ﻣﺎدر ﻧﺸﺪه ﺑﻮد او را ﺧﻮار می‌داﻧﺴﺘﻨﺪ وقتی مادر می‌شد احترام زیادی پیدا کرده و معتقد بودند؛ زن قابل تعویض است ولی مادر عوض‌شدنی نیست. زن در موقعیت قینه و جاریه جزو اموال مرد به‌حساب می‌آمد؛ اما زنان آزاد، در امر تربیت اولاد با مرد مشارکت داشته، دوشیدن شیر حیوانات، بافندگی، صاف‌کردن نیزه، دباغی پوست، پخت نان، نظافت، خياطی و اصلاح خيمه نیز از دیگر مسئولیت‌های زن بود. همچنين زن در دامداری، تهيه آب و جمع‌آوری هيزم مشاركت می‌کرد. البته زنان اشراف‌زاده آنهم به تبع منزلت پدر یا شوهر، کنیزانی داشتند و در مجالس با حشمت و وقار شرکت می‌کردند.

نقش‌های اجتماعی زن

مشاركت اجتماعی زنان در عصر جاهليت رويه‌ واحدی نداشت؛ تعاملات اجتماعی نه‌تنها میان قبایل، متفاوت که حتی در يك قبيله، متنوع بود. به‌طور کلی زنان از پوشش مناسب برخوردار نبودند. تنوع لباس و زينت زنان ارتباط مستقيم با محيط اجتماعی و طبيعی آنان داشت. زنان و مردان به سهولت با هم معاشرت کرده و نگاه به همديگر هيچ‌گونه عیبی دانسته نمی‌شد. بر اساس گزارش‌های تاریخی، زنان در فعالیت‌های سیاسی مشارکت نداشتند با این حال حضور آنها در جنگ‌ها و در پشت صحنه‌های جنگی بسیار ملموس بود. زن در جنگ‌های مردم جاهلی كه از اركان زندگي آنان به‌حساب می‌آمد، عاملی انگيزه‌ساز و مهيج براي نبرد بود. جنگجويان برای فرار از ننگ اسارتِ زنان و دختران خود نبرد می‌كردند و دشمن نيز به طمع اسير كردن آنان شمشير می‌زد. اسارت زنان، عامل هجو و عدم آن عاملی براي تفاخر آنان بود. فرماندهان جنگی، زنان و دختران جنگ‌جويان را در جنگ‌ها به همراه مي‌آوردند تا آنان براي حفظ آبروی خود جدی‌تر جنگ کنند. زنان با سرودن اشعار و نواختن دف، مردان را به مقاومت و مبارزه فرا می‌خواندند. زنان به مداوای مجروحان و آب‌دادن به جنگ‌جویان نیز پرداخته و گاهی به‌طور مستقیم در جنگ شرکت می‌کردند. در موقع صلح برخی زنان به همسران خود کمک می‌کردند یا به‌طور مستقل به برخی کارهای دیگر می‌پرداختند.

نقش‌های اقتصادی زن

در عصر جاهلیت مردان به‌دلیل برخورداری از ويژگی‌های جسمی و روحی، در عرصه اقتصادی حرف اول را می‌زدند، اما زنان نیز به‌طور نسبی دارای حق مالكيت بوده و در این عرصه‌ فعالیت‌هایی داشتند. تجارت يكي از شغل‌هايی بود كه برخی زنان انجام می‌دادند. معروف‌ترين آنان خديجه همسر پيامبر اسلام بود. او مردان را برای تجارت استخدام می‌کرد. برخی از زنان به فروشندگی مشغول بودند؛ عطرفروشی زنانی به نام حَولاء و مِنشم در منابع تاريخی گزارش شده است. اُم مَعبَد خُزاعيه مواد غذايی می‌فروخت. قابلگی و پرستاری از ديگر مشاغل زنان در عصر جاهلی بود. زنان در برخی از صنايع نيز سررشته داشتند. زنی به نام ردينه به اسلحه‌سازی اشتغال داشت و نيزه‌های او از جهت كيفيت مشهور بود. آرايش‌گری از مشاغلی بود كه زنان بسياری به آن مشغول بودند. مديحه‌سرايی برای کسب درآمد از مشاغلی بود كه زنان در آن حضوري پررنگ داشتند. از ديگر مشاغل رايج، دايگی و حضانت كودكان بود. مردم جاهلی برای بالا رفتن خصلت‌های والا، به ويژه فصاحت، بلاغت و جنگ‌آوری، فرزندان خود را به دايه‌های باديه‌نشين می‌سپردند. مشهورترين آنان حليمه سعديه بود كه دايگی پيامبر اسلام را به‌عهده داشت. از جمله اشتغال زنان، كسب جنسی بود؛ برخی افراد از كنيزان خود به‌منظور جلب منافع اقتصادی استفاده می‌کردند. برخی هنگام قحطی، همسران خود را در اختيار دیگران قرار داده و كاسبی می‌كردند. تعدادی از زنان که معروف به «اصحاب الرايات» بودند تن‌فروشی مي‌كردند.

نقش‌های فرهنگی زن

جامعه جاهلی به‌طور عموم دچار محرومیت شدید از علم و دانش بود. از میان زنان تنها از زنی به نام شفاء یاد می‌شود که سواد خواندن و نوشتن داشت. شعر و خطابه از جلوه‌های اصلی فرهنگ عصر جاهلیت به‌شمار می‌رفت. عرب‌ها ابعاد مختلف زندگی خود را به شعر در می‌آوردند. قبايل مختلف با عرضه شعرای خود در مجامع عمومی، مثل حج و بازار عكاظ به بهره‌مندی خود از چنين شعرايی افتخار می‌كردند. زنان جاهلی در اين عرصه، فعال بودند به‌گونه‌ای كه نام برخی از آنان جزء مشاهير شعر جاهلی ذكر شده است. خنساء كه در سرودن شعر شهرت داشت، در بازار عكاظ هشت اشكال به يكی از شعرهای شاعر مشهور عرب، حسان بن ثابت وارد كرد. زنی ديگر به نام ام‌جندب به‌دلیل توانايي‌اش در عرصه شعر، داور انتخابِ بهترين اشعار می‌شد. بيشتر اشعار زنان جاهلی در رسای پدر، برادر و شوهر يا ديگر بزرگان قبيله بود. دختران عبدالمطلب نيز به درخواست پدر قبل از مرگش در رسای او في‌البداهه شعر سرودند. از مضامين رايج شعر جاهلی، مقوله معشوقه بود و زن در شعر جاهلی به‌گونه‌ای توصيف شده است كه فقط در پی شهوت و مال است. خطابه از دیگر عرصه‌هایی بود که زنان در آن نقش جدی ایفا می‌کردند.

منابع

• قرآن کریم
• «به چه دوره‌ای زمان جاهلیت گفته می‌شود»، شیعه نیوز، تاریخ درج: 1 مهر 1398ش.
• پیرمرادیان، ﻣﺼﻄفی، اﺻﻼحی، ﻣﺘﯿﻦ‌اﻟﺴﺎدات و اﺻﻼحی، ﻣﻬﺸﯿﺪاﻟﺴﺎدات، «ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ وﺿﻌﯿﺖ زن در دوره ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ و ﺑﻌﺪ از اﺳﻼم»، ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻮ، ﺷﻤﺎرهﯾﺎزدﻫﻢ، ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن 1394ش.
• جعفريان، رسول، تاريخ سياسي اسلام، قم، انتشارات دليل، چاپ اول، 1380.
• خامنه‌ای، سیدعلی، «جاهلیت، جاهلیت مدرن»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ سخنرانی: 26 اردیبهشت 1394ش.
• روح‌الهی امیری، زهرا، «تحول و تطور جایگاه زن در جزیره العرب»، در طهورا، سال اول، شماره دوم، 1387ش.
• عنبرسوز، مریم، زن در ایران باستان، تهران: روشنگران و مطالعات زنان، 1389ش.
• فربد، محمدصادق، در آمدی بر خانواده و خویشاوندی، (انسان شناسی خانواده و خویشاوندی)، تهران، دانژه، 1388ش.
• محبی، محمدعارف، «زن در افغانستان؛ از انکار ماهیت انسانی تا نفی هویت زنانگی»، فصلنامه اندیشه معاصر، شماره 5، پاییز 1395ش.
• محبی، محمدعارف، قیام عاشورا و احیای تفکر دینی، نجف، مؤسسه وارث الانبیاء، 1400ش،
• مصطفوي، حسن، التحقيق في كلمات القرآن الكريم‏، تهران‏، وزارت ارشاد، چاپ اول، ‏1416ق.
• «نقش اجتماعی زن در دوره جاهلیت»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج: 28 اسفند 1395ش.
• واعظی، محمدجواد، «جایگاه زن و خانواده در عصر جاهلیت» در تاريخ اسلام در آينه پژوهش24، زمستان 1388ش. از صفحه 135 تا ص 160
• واعظی، محمدجواد، وضعیت زن در عصر اسلامی(نیم‌قرن اول هجری) قم: موسسه امام خمینی، 1390ش.