ازدواج در آیین زرتشت

ازدواج در آئین زرتشت؛ تاکید به ازدواج به جهت نظم به کارهای دنیا، جلوگیری از فساد اخلاقی.

آیین زرتشت برای ازدواج منزلت والایی قائل است. زناشویی به منظور زندگی خوش، اتحاد، زیاد شدن نسل و تشکیل خانواده است. ازدواج چنان چه بر پایه صحیح و محکم استوار شود خود به خود ضامن بقا و دوام زندگی مشترک و برقراری مهر و محبت بین زن و شوهر می‌شود.

جایگاه ازدواج در زرتشت

دین زرتشت، مانند دیگر ادیان جهان، بر اهمیت زن، ازدواج و تداوم نسل تأکید فراوان داشته، همواره جایگاه بسیار رفیعی برای زن در نظر گرفته است. بنابراین زرتشتیان، ازدواج را امری دینی، واجب و پسندیده می‌دانستند و سرپیچی از آن و به حالت تجرد زیستن را ناپسند به حساب می‌آوردند. زرتشتیان معتقدند که ازدواج باید درون قومی صورت بگیرد. لذا علت اصلی که این دین را برای بیش از سه هزار سال زنده نگاه داشته، ازدواج درون قومی است. از نظر زرتشتیان، ازدواج با غیر زرتشتیان دین را ضعیف می‌کند.

اهداف زرتشتیان از ازدواج

در آیین زرتشت هدف از ازدواج فقط تولید مثل نبوده، طبق آموزه‌های زرتشت، انسان‌ها برای مبارزه با شر تن به امر ازدواج می‌دادند. انسان برای مبارزه با شر، تقویت و پشتیبانی از نیروهای خیر پا به عرصۀ جهان گذاشته است. بر این اساس، عامل اصلی خلقت، شکست نیروهای شر و تجدید حیات روحانی و خیریّت جهان است. این تجدید حیات به تدریج و از فرآیند تجدید نسل‌ها حاصل می‌شود. به همین دلیل، ازدواج در نظر زرتشتیان امری بسیار مقدس است.

انواع ازدواج در آیین زرتشت

در آیین زرتشت برای صورت‌های مختلف ازدواج، نام‌های مخصوصی دارد:

«پادشاه زن»؛ دوشیزه‌ای که پس از رسیدن به سن بلوغ با موافقت خانواده خویش با پسری ازدواج می‌کند. در این نوع ازدواج، زن از کامل‌ترین حقوق و مزایای زندگی بهره‌مند می‌شود و پیوند زناشویی ناگسستنی است؛ به طوری که در دنیای واپسین هم همراه یکدیگر هستند.

«چاکر زن»؛ زنی که پس از فوت شوهر نخست خود، با فرد دیگری ازدواج می‌کند.

«ایوک زن»؛ ازدواج تنها دختر یا کوچک‌ترین دختر مردی که پسر نداشته باشد.

«سترزن»؛ وقتی که فرد بالغی پیش از ازدواج فوت می‌کرد، بستگان او موظف بودند که به خرج خود، دختری را به ازدواج پسری درآورند؛ شرط این ازدواج آن بود که زوجین یکی از پسران خود را به فرزند خواندگی فرد درگذشته درآورند تا نام او باقی بماند.

«خود سرزن»؛ اگر دختر و پسر بالغی برخلاف میل والدین خود خواستار ازدواج با یکدیگر می‌شدند، این ازدواج منع قانونی نداشت؛ ولی دختر از ارث محروم می‌شد و والدینش فقط طبق میل خودشان چیزی به او می‌دادند. ایوک زن، سترزن و چاکرزن مزایای کمتری نسبت به شاه زن داشتند.

ازدواج با محارم (خویدوده)

بر اساس شواهدی که از متون و کتیبه‌های زرتشتی به دست آمده، ازدواج مردان با نزدیکان خود (مادر، خواهر، دختر و ...) در زمره رسوم پیروان این آیین بوده است؛ از برکات، آثار نیک، دلایل دینی و اجتماعی آن سخن گفته شده است. در سده‌های اخیر، زرتشتیان سنت ازدواج با نزدیکان در این آیین را به شدت تکذیب و انکار می‌کنند؛

البته عده‌ای آن را از نظر تاریخی پذیرفته و منحصر در میان پادشاهان دانسته‌اند و برخی دیگر آن را امری رایج در تمدن‌های پیشین، ایزدان و اسطوره‌های دینی می‌دانند و توجیه می‌کنند. حفظ خانواده، پاکی نژاد و سلسله خاندان‌های موبدی، از جمله توجیه‌های چنین ازدواجی عنوان شده است.

سن ازدواج

در دین زرتشت، شایسته است فردی که به حد بلوغ رسیده، برای خود همسری برگزیند. امر ازدواج در ایران باستان آن قدر تقدس داشته که افراد دیگر وظیفه داشتند امکانات ازدواج دیگران را فراهم کنند. در برخی متون دینی زرتشتی، از نامزد کردن دختر و پسر در سنین کودکی به شدت انتقاد شده و کمترین سن ازدواج برای دختران، نه سالگی، و در جای دیگر دوازده و پانزده سال عنوان شده است.

رضایت دختر در امر ازدواج

نظر دختر در امر ازدواج اهمیت زیادی داشت و اگر دختر مایل به ازدواج با فردی نبود، پدر حق نداشت برخلاف میل دخترش او را شوهر دهد. دختر پس از پانزده سالگی می‌توانست به انتخاب شوهر بپردازد.

پدر یا بزرگ‌تر مکلّف به انتخاب همسر مناسب برای دختر خویش‌ هستند. ولی دختر ناگزیر به پذیرفتن کسی که برای همسری به وی پیشنهاد شده نیست. پدر نمی‌تواند وی را به امر ازدواج مجبور سازد یا از ارث محروم کند، یا مجازات دیگری برایش در نظر بگیرد. حتی نباید پولی را که به دخترش به عنوان مخارج روزانه می‌پرداخته است، از وی قطع کند.

پدر باید به تهیه جهیزیه بپردازد و هرگاه دختر شوهر مناسب خود را انتخاب کرد پدر باید وظایف خویش را دربارۀ ازدواج انجام دهد. اگر دوشیزه‌ای می‌خواست برخلاف میل والدین خود، با پسری ازدواج کند پدر و مادر او نمی‌توانستند از این کار جلوگیری کنند و موبدان بدون رضایت والدین دختر نیز به تقاضای آن‌ها بر طبق قانون ترتیب اثر می‌دادند.

خواستگاری

هرگاه دختران جوان به سن بلوغ می‌رسیدند، از اهورامزدا می‌خواستند شوهری دانا، زیبا و تندرست نصیب آنان بکند. زرتشت از دختران و پسران می‌خواهد در انتخاب همسر، خرد و دانایی را یکی از شرایط انتخاب همسر قرار دهند.

دختران حق داشتند در مورد همسر آینده خود تصمیم بگیرند؛ البته اجازه پدر نیز یکی از شروط ازدواج بوده است. نخستین گام در پیوند زناشویی، خواستگاری است. غالبا رسم بر این است که خانواده پسر نامه‌ای جهت خواستگاری، خطاب به پدر دختر می‌نویسد و داماد امضا می‌کند و به منزل دختر می‌برند.

چند روز بعد، جواب نامه توسط خانواده عروس به منزل داماد برده می‌شد. پس از صحبت کوتاهی بین دو خانواده، قرار روزی مشخص گذاشته می‌شد و به خانه دختر می‌روند.

مراسم عروسی

پس از مراسم خواستگاری، مرحله نامزدی و سپس پیوند زناشویی است که ابتدای مراسم با «وکیل پرسان» (گرفتن رضایت دختر) اجرا می‌شد. بعد مراسم «گواه گیران» با حضور هفت زرتشتی برپا می‌شد که به عنوان شاهد، دفتر ازدواج را امضا کنند. بعد موبد رضایت طرفین و والدین آنها را می‌گرفت و خطبه عقد را می‌خواند.

موبد، عروس و داماد را به رعایت وظایف دینی و اخلاقی سفارش می‌کرد. پس از جشن و ضیافت، عروس را به خانه داماد می‌برند. پیوند زناشویی نشانی از مهر است و لذا عروس و داماد حلقه‌ای از فلزی گران بها را که «حلقه مهر» نامیده می‌شود، به یکدیگر هدیه می‌دهند. به جز این هدیه، مهریه در قوانین این دین جایی نداشت. نفقه نیز در زمره حقوق زنان زرتشتی است و مرد باید آن را بپردازد.

چند همسری

در جوامع زرتشتی، به ویژه در دوره ساسانیان، تعدد زوجات رواج بسیار وسیعی داشته و زرتشت نیز سه بار ازدواج کرده و برخی موبدان مقدس همسران متعددی داشته‌اند؛

اما در آیین زرتشت تعدد زوجات روا نیست و به گرفتن یک زن فرمان داده شده است. مرد نمی‌تواند بیش از یک زن بگیرد؛ همان‌طور که زن نیز نمی‌تواند هم زمان چند شوهر داشته باشد. زن با پیمان زناشویی، در این دنیا و سرای آخرت همسر مرد می‌ماند. فقط مردی که همسرش نازا باشد، می‌تواند با اطلاع و موافقت زن اول، همسر دیگری بگیرد.

طلاق و ازدواج مجدد

در دین زرتشتی، شکستن هر پیوندی از جمله ازدواج ناشایست است و رضایت زن در طلاق شرط شده است. به جز در مواردی خاص همچون زنای یکی از طرفین، نازایی یا پنهان کردن دشتان (عادت ماهانه)، اقدام هر یک از زوجین به قتل دیگری، خارج شدن یکی از زوجین از آیین زرتشتی، و جادوگری از سوی زن نمی‌توان طلاق گرفت.

در این آیین به زنان بیوه اهتمام لازم نشده و آنها نادیده گرفته شده‌اند و هیچ توصیه‌ای در اوستا درباره بیوه زنان نیامده است. زن در صورتی که به دلیل طلاق یا فوت همسر، بیوه می‌شد، اگر دوباره ازدواج می‌کرد و پسری داشت که هنوز به سن بلوغ نرسیده بود، از جمله حقوق این فرزند بر مادرش، این بود که پسر، بعد از رسیدن به سن بلوغ، حق فسخ ازدواج مادر را داشت.

منابع مرتبط

• آذرگشسب، اردشیر، مراسم مذهبی و آداب زرتشتیان، تهران، کانون زردتشتیان شریف آباد یزد مقیم مرکز، 1375ش.
• غلامی، علی، زن و خانواده در ادیان (با رویکرد تطبیقی)، قم، جامعة الزهراء، چاپ اول، تابستان 1399ش.
• قائم‌مقام فراهانی، ناهید السادات، «موقعیت زنان در دین زرتشتی بر اساس کتب فقهی و حقوقی»، نشریه هفت آسمان، سال پانزدهم، شماره60، زمستان 1392ش.
• لطیفی، عبدالحسین، «جایگاه زن و احکام ازدواج در دین مزدایی»، نیمسال نامۀ تخصصی پژوهشنامۀ ادیان، سال دوّم، شماره سوم.
• ماتیکان، هزار دستان، ترجمه: محمد تقی بهار، تهران، سپهر، 1386ش.
• وحیدی، حسین، شناخت زرتشت، تهران، نشر علم، چاپ سوم، 1390ش.
• هارتس، پائولا آر، ادیان جهان: آیین زرتشت، ترجمه: محمد رضا خراسانی زاده، قم، دانشگاه ادیان و مذاهب، چاپ اول، پاییز 1400ش.