جنسیت‌پذیری تکدی‌گری

جنسیت‌پذیری تکدی‌گری؛ مناسبات جنسیت و تکدی‌گری.

تکدی‌گری بیشتر با شرایط اقتصادی مانند فقر و بیکاری مرتبط است و به‌عنوان یک پدیده اجتماعی، محدود به جنسیت خاصی نیست و هم مردان و هم زنان ممکن است به آن روی آورند. با این حال، در برخی جوامع ممکن است به‌دلایل گوناگون، حضور بیشتر مردان یا زنان در تکدی‌گری دیده شود. در این چارچوب، تکدی‌گری در گذشته، بیشتر پدیده‌ای مردانه بود، اما امروزه حضور زنان در آن افزایش چشم‌گیری یافته است.

تاریخچه تکدی‌گری در ایران

در گذشته‌های دور و در بافت سنتی جامعه ایران، تکدی‌گری عموماً به‌عنوان یک پدیده‌ی مردانه شناخته می‌شد. این موضوع تا حدی به دلیل نقش‌های جنسیتی تعیین‌شده در جامعه بود که مردان را به‌عنوان نان‌آور خانواده و زنان را بیشتر در نقش‌های خانگی و مراقبتی قرار می‌داد. مردان به دلیل حضور بیشتر در فضاهای عمومی، امکان بیشتری برای تکدی‌گری در معابر و اماکن عمومی داشتند.

با این حال، زنان نیز در شرایط خاصی مانند بی‌سرپرستی، فقر شدید یا ناتوانی جسمی، به تکدی‌گری روی می‌آوردند، اما این فعالیت معمولاً در فضاهای محدودتر یا به شکل‌های غیرمستقیم‌تری انجام می‌شد. امروزه با افزایش حضور اجتماعی زنان، نقش زنان در تکدی‌گری نیز پررنگ‌تر شده است.

ترکیب جنسیتی متکدیان در ایران

برخی مطالعات نشان داده است که در ایران، ۷۶ درصد از متکدیان مرد و ۲۴ درصد زن بوده‌اند. تحقیقات دیگری نشان داده است که سهم زنان، مشابه مردان و حتی بیشتر از آنها است. از منظر این پژوهش‌ها، ترکیب جنسیتی متکدیان تابع موقعیت‌ها و شرایط محیطی است. در برخی مناطق حضور زنان و در برخی موارد، حضور مردان بیشتر است، به‌عنوان نمونه در محدودۀ بازار حضور زنان و در مناطق دیگر حضور مردان بیشتر است. برخی بر این باورند که احتمالاً حضور بیشتر زنان در موقعیت‌های شبیه بازار با مسائلی نظیر سوء استفاده‌های جنسی از آنان در ارتباط است.

دسته‌بندی زنان متکدی در ایران

زنان متکدی در ایران چند دسته هستند؛

• زنانی که هنگام کوچ عشایر ابتدا به اطراف شهرها و سپس داخل شهرها توزیع شده‌اند؛
• حاشیه‌نشینان اطراف شهرهای بزرگ، یا کولی‌هایی که تنها برای تهیه جهیزیه به‌صورت موقت گدایی می‌کنند؛
• گدایان زنی که توسط سازمان‌های معینی مدیریت می‌شوند؛
• زنان سالمندی که از حمایت‌های اجتماعی محروم هستند و به ناچار گدایی می‌کنند.

عوامل فرهنگی تکدی‌گری

فرهنگ فقر

طبق برخی تحقیقات، تکدی‌گری نتیجۀ رواج فرهنگ فقر در جامعه است. فرهنگ فقر حداقل دو نوع تاثیر بر تکدی‌گری دارد. یک بخش آن به متکدیانی مربوط است که در فرهنگ فقر جامعه‌پذیر می‌شوند و از این فرهنگ کسب مشروعیت می‌کنند. بخش دیگر آن به عموم جامعه مربوط است که بر اساس فرهنگ فقر کمک به متکدیان را امری پسندیده و اصل تکدی‌گری را امری مذموم نمی‌دانند.

عدم پای‌بندی به دین

بین دینداری و کنش متکدیان ارتباط وجود دارد. در برخی تحقیقات ارتباط همۀ ابعاد دینداری با رفتار متکدیان زن تایید شده است، رفتار متکدیان با دینداری همبستگی منفی دارد، به این معنا که هرچه دینداری بیشتر شده میزان رفتار متکدیانه کاهش یافته است. برخی این فرضیه را تایید کرده‌اند که بعد رفتاری دین با تکدی‌گری ارتباط داشته و متکدیان از جهت مناسکی و پایبندی عملی به دین در وضع نامناسبی قرار داشته‌اند.

در آموزه‌های مذهبی در بسیاری از ادیان از جمله مسیحیت ارتدوکس و اسلام کمک به فقرا از هنجارهای مهم دینی است. نماد این مسئله جمع‌آوری کمک‌های بیشتر برای متکدیان در روزهای تعطیلات مذهبی است.

پای‌بندی به دین در اتیوپی سبب شده است که مردم به متکدی‌ها کمک کنند، محققان این نوع کمک مستقیم به متکدیان را عامل ترغیب تکدی‌گری دانسته‌اند.

دین اسلام علاوه بر صدقه‌دادن به کار و کوشش نیز ترغیب کرده و عوامل گوناگونی برای تقویت همبستگی اجتماعی ارائه کرده است که همۀ این‌ها در صورت اجرا، مانع گسترش تکدی‌‌گری در جامعه است.

هنجارهای جنسیتی

جایگاه تاریخی زنان در کشورهای آفریقایی باعث فقیرتر شدن آنان نسبت به مردان است. در هنجارهای مردانه فرصت‌های شغلی و تحصیلی اولویت مردانه دارد. در چنین شرایطی زنان سرپرست خانوار مسئولیت بسیار سنگینی دارند. نتیجۀ هنجارهای فوق برای زنان مواجهه با دو معضل نابرابری و فقر در کنار همدیگر است.

شکاف جنسیتی در اتیوپی موجب شده است که زنان در سیاست، حضور کمتر و دستمزد و تحصیلات کمتری داشته و آسیب‌پذیرتر باشند که در مواردی موجب انتخاب تکدی‌گری به‌عنوان تنها گزینه از سوی آنها خواهد شد. در کشورهایی که حمایت‌های اجتماعی کافی وجود ندارد، گدایی برای زنان فقیر با فرزندان‌شان امری پذیرفته شده است.

پژوهش دیگری، دلیل رشد تکدی‌گری را دوگانگی ارزشی می‌داند؛ در کشورهایی که از یک‌طرف تکدی‌گری ممنوع است، اما در عین حال کمک به دیگران و صدقه‌دادن امری پسندیده است، متکدیان از ممنوعیت سرپیچی می‌کنند و به‌جای آن، به‌دنبال راهکارهایی هستند که آنان را نیازمندان واقعی معرفی می‌کند.

بی‌سوادی

تکدی‌گری با تحصیل ارتباطی دوسویه دارد. از یک جهت فقدان تحصیلات، زمینه‌ساز ابتلا به تکدی‌گری است؛ چنان‌چه پژوهشی در مورد افراد تراجنسیتی در پاکستان نشان داده است که آنها به‌دلیل جنسیت، تحت فشارهای اجتماعی هستند. آنان نه‌تنها از سوی جامعه که حتی از سوی خانواده مطرود هستند که موجب ترک تحصیل و به‌دنبال آن از دست رفتن فرصت‌های شغلی آنان می‌شود. آنها در نهایت به گدایی وادار خواهند شد.

از سوی دیگر فقر و اشتغال به تکدی‌گری عامل ترک تحصیل است. ترک تحصیل نیز بعد جنسیتی دارد، چراکه طبق آمارها بیشتر از ۱۲۰ میلیون کودک در جهان از تحصیل محروم شده‌اند که بیشتر آنها دختران بوده‌اند.

عوامل اقتصادی تکدی‌گری

درآمد آسان

برخی تحقیقات نشان می‌دهد که گدایی از آن‌رو اتفاق می‌افتد که آسان‌ترین راه برای به‌دست آوردن پول برای کسانی است که راه دیگری برای این منظور ندارند.

افزایش فقر

فقر با تکدی‌گری ارتباط نزدیکی دارد. در کشورهای فقیر گدایی استراتژی بقا است. در نیجریه تاثیر فقر، نابرابری، عدم وجود فرصت‌های اقتصادی و کمبود مهارت بر گدایی تایید شده است. هرچند برخی تحقیقات مدعی هستند که گدایان افراد سالمی هستند که می‌توانند به کار بپردازند، اما از آن امتناع می‌کنند و عمدا به تکدی‌گری می‌پردازند. اما تحقیقات دیگری نشان داده‌اند که ساختار اجتماعی نامناسب ریشۀ اصلی فقر آنان است. حتی برخی مدعی هستند که جنسیت با افزایش فقر ارتباط دارد.

بیکاری

بیکاری بر تکدی‌گری تاثیر دارد، اما در عین حال اکثر متکدیان به‌دنبال کار هستند و حداقل ایجاد کار مناسب دربارۀ زنان سرپرست خانوار یک راهکار مناسب برای مبارزه با تکدی‌گری است.

آمارهای مبالغه‌آمیز نسبت به درآمد متکدیان واقعیت ندارد و درآمد اغلب آنان در حدود یک دستمزد حداقل دولتی است، اکثر آنها تمایل به پذیرش کار مناسب را ابراز کرده‌اند. برخی پژوهش‌ها نشان می‌دهد که راه‌حل‌هایی نظیر جمع‌آوری موقت متکدیان برای بهبود وضعیت متکدیان کافی نیست.

در برخی موارد جنسیت تبدیل به مسئله شده و سپس به بیکاری منجر شده و در نهایت از شغل گدایی سر در آورده‌اند. چنان‌چه در مورد افراد تراجنسیتی در پاکستان این فرایند طی شده است.

اشتغال در اقتصاد غیررسمی

کسانی که از اقتصاد رسمی به دلایلی نظیر جنسیت طرد شده‌اند به اقتصاد غیررسمی می‌پیوندند و در آنجا ناچارند نقش گدایی را برگزینند. در اتیوپی میان زن بودن، فقیر بودن و اشتغال در اقتصاد غیررسمی ارتباط وجود دارد، در عین‌حال در اقتصاد غیررسمی حمایت‌های اجتماعی وجود ندارد و درآمد آن بسیار محدود است.

عوامل اجتماعی تکدی‌گری

عوامل اجتماعی بر تکدی‌گری تاثیر زیادی دارد، چرا که تکدی‌گری نیازمند قانع‌کردن کمک‌کنندگان است، به همین دلیل دربرگیرندۀ تعامل اجتماعی قدرتمندی است.

نبود سیستم حمایتی

در بسیاری از کشورهای آفریقایی سیستم حمایتی قوی دولتی از فقرا وجود ندارد. سیستم خانواده باید همۀ نیازهای اعضا را تامین کرده و از فقرا حمایت کند. در مناطق حاشیه‌ای کشورهای فقیر، دولت‌ها توجه چندانی به فقرا ندارند، تنها سازمان‌های غیر دولتی کمک‌های محدودی در اختیار فقرا قرار می‌دهند.

حمایت‌ها از فقرا در کشورهای فقیر تا حدودی به بهبود وضعیت آنها کمک کرده است، اما در عین حال به برخی اقشار کمک کافی نرسانده است. از جمله این اقشار آسیب‌پذیر زنان فقیر سرپرست خانوار هستند.

مهاجرت بی‌رویه

مهاجرت به‌دلیل خشکسالی و درآمد کم کشاورزان از روستا به شهر، به فقر گستردۀ مهاجران منجر شده و بر تکدی‌گری موثر بوده است.

تعارض و ابهام در نقش

تعارض و ابهام نقش در زنان سرپرست خانوار شدیدتر است و موجب آسیب دیدن آنان خواهد شد. زنان سرپرست خانوار به‌دلیل تجربۀ فقر، دستمزد کمتر، بیکاری و منزلت اجتماعی پایین‌تر در ایفای نقش مادری و چگونگی تامین هزینۀ تعلیم و تربیت، خوراک و پوشاک فرزندان دچار ابهام در نقش خواهند شد.

همچنین در جمع میان کارهای خانه و خارج از خانه دچار تعارض نقش هستند، نتیجۀ این مسئله، تحمل فشارهای زیاد و آسیب دیدن آنان خواهد شد. برخی از آنها مجبورند تکدی‌گری را بپذیرند.

طرد اجتماعی

تراجنسیتی‌ها در پاکستان به اشکال مختلف با طرد و انزوای اجتماعی مواجه هستند. آنان از سوی شرکت‌های بزرگ کنار گذاشته شده و از مشارکت در سیاست محروم هستند، از سوی کارفرمایان طرد می‌شوند، خانواده آنان را تحت فشار قرار می‌دهد و حتی قتل آنها مورد توجه قرار نمی‌گیرد. همچنین از آنها سوء استفادۀ جنسی می‌شود و قوانین حمایتی از آنان وجود ندارد. نتیجۀ این طرد اجتماعی گسترده، پیوستن این افراد به سیل گدایان در پاکستان بوده است.

شهرنشینی

در زندگی شهری امکان تکدی‌گری بیشتر است. شهر امکان ناشناخته ماندن را برای گدایان فراهم می‌کند. علاوه بر این در شهرها امکان دسترسی به جمعیت‌های انبوه برای گدایان وجود دارد.

از هم گسیختگی خانواده

زنانی که به‌دلیل طلاق، اعتیاد شوهر یا دلایلی مانند آن با از هم گسیختگی خانوادگی مواجه هستند، نیز مجبور هستند برای تامین هزینه‌های زندگی خود به کارهایی نظیر تکدگری بپردازند. تجربیات گدایان زن نشان می‌دهد که عموما مطلقه یا دارای شوهر معتاد بوده‌اند. همچنین در برخی موارد نیز تحت شکنجه و آزار و اذیت خانواده بوده‌ و نتوانسته‌اند شغلی غیر از گدایی بیابند.

ضعف ساختاری

ضعف ساختاری به‌معنای عدم تامین نیازهای گدایان است. گدایان زمانی به گدایی پرداخته‌اند که نتوانسته‌اند شغل دیگری که نیازهای آنها را تامین کند، بیابند؛ چرا که اغلب گدایان از شغل گدایی نفرت دارند. هرچند خشونت اجتماعی علیه این گدایان سبب شده که آنان به راه نجات از گدایی نمی‌اندیشند.

از منظری دیگر، ضعف ساختاری به‌معنای عدم مقابلۀ جدی با پدیدۀ تکدی‌گری است؛ چراکه در برخی شهرها گدا وجود ندارد. به‌عنوان مثال در شهر تبریز مقولات فرهنگی معینی مانع شکل‌گیری گدایی است؛ از جمله فرهنگ مقابله با گدایی خیابانی، فرهنگ کار و کوشش، فرهنگ اعتماد به سازمان‌ها و نهادهای خیریه و فرهنگ کمک به مستمندان از طرق رسمی و سازمانی.

پیامدهای تکدی‌گری‌

گدایان در ضمن گدایی به‌سوی انحرافات مختلفی از جمله انحراف جنسی، سوق داده خواهند شد، علاوه بر این‌که گدایی خود، عملی غیرقانونی است.

از دیگر پیامدهای آن محروم‌شدن کودکان از تحصیل و آلوده‌شدن به امراض جسمانی و روحی است. طبق برخی گزارش‌ها سازمان‌های تبهکار اطفال را دچار نقص عضو کرده و در خیابان رها می‌کنند تا بتوانند احساس ترحم عابران را برانگیزانند و به همین ترتیب بسیاری از زنان و اطفال متکدی در دام افراد منفعت‌طلب گرفتار می‌شوند.

منابع

• خسروی، زهره، «بررسی آسیب‌های روانی-اجتماعی زنان سرپرست خانواده»، علوم انسانی دانشگاه الزهرا، شماره 39، پائیز 1380ش.
• سراج‌زاده، سیدحسین و دیگران، «تبریز، شهر بدون گدا: مطالعۀ جامعه شناختی مواجهۀ شهروندان با پدیدۀ تکدی‌گری»، نشریه مسائل اجتماعی ایران، سال هشتم، شماره 1، 1396ش.
• عشایری، طاها و دیگران، «مطالعۀ جامعه‌شناختی فرهنگ تکدی‌گری خیابانی: مرور سیستماتیک پژوهش‌های تجربی»، فصلنامه علمی مطالعات راهبردی فرهنگ، دوره 2، شماره 2، پیاپی 6، 1401ش.
• فرخی، فرشته، «نیم نگاهی به پدیدۀ تکدی‌گری زنان مهاجر: زن مهاجر، در سراشیبی آسیب‌های اجتماعی»، حقوق زنان، شماره 8، اسفند 1377ش و فروردین 1378ش.
• محمدی اصل، عباس، «جنسیت و تکدی»، گزارش، شماره 169، آذر 1384ش.
• مهربانی، وحید، «مطالعۀ پدیدۀ تکدی‌گری در منطقه و بازار سنتی تهران، با تاکید بر جنبه‌های اقتصادی»، فصلنامه سیاست‌های مالی و اقتصادی، سال پنجم، شماره 18، تابستان 1396ش.
• نظری، علیرضا و دیگران، «بررسی ارتباط بین دینداری و گرایش به رفتارهای متکدیانه در بین زنان شهر شیراز»، نشریه زن و جامعه، سال 13، شماره 2، تابستان 1401ش.
• Ahamdi، H. “A study of beggars characteristics and attitude of people towards the phenomenon of begging in the city of Shiraz “، Journal of Applied Sociology، 21th year، vol. 39 (3)، Autumn 2010.
• Baynesagn. B. and Tolla. E. ،“ Poor Mothers and Begging: How Impoverished Ethiopian Women Support their Children in the Absence of a Strong State Welfare System”، SAGE Open، vol. 12 (2)، April 2022.
• Imrana، A. and others. "An Analytical Study of The Nature and Issues Of Beggars In Karachi”، Pakistan Journal of Gender Studies، Vol. 19، 2019.
• Khan، A. and others، “The Cost of Exclusion: How Poverty Leads Transgender Individuals to Begging، Dancing and Sex Work” Journal of Asian Development Studies، vol. 13 (2)، 2024.
• Rezazadeh، M.، “Empty hands and solitude: A grounded theory study of begging in Mashhad”، International Journal of Sociology and Anthropology، vol. 14 (3)، July-September 2022،